‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I oliy va ‘rta m a X s u s ta’l im vazirligi

5.4-rasm.
Havoli u z g i c h n i n g t a q s i m l o v c h i s h k a f i:
1
— magistraldan havoning berilishi; 
2
— h a v o n i n g k ir i s h j o y i d a g i ventil;
3 —
filtr; 
4 —
to‘kuvchi klapan; 5 — te sk a ri k l a p a n ;
6
— u z g i c h n i n g qutblariga 
havoning berilishi; 7 — bachok; 
8
— m a n o m c t r l a r n i n g v e n t i l i ; 9 — re d u k to rii 
klapan; 
10
— rostlovchi vint; 
11
— v e n t i l a t s i y a g a h a v o n i n g kirishi;
12—
tugmali qurilma (uzishga); 
13 —
m a h a l l i y p n e v m a t i k u z i s h quvurchasl: 
14
— elek tr k o n ta k tli m a n o m e t r l a r .
U zgichning u la n g a n y o k i u z i l g a n h o l a t i h a q i d a sig n allo v clv . 
qurilm alar ko ‘rsa tish larin in g s o z lig i v a t o ‘g ‘rilig i n a z o r a t q i l i n a d i .
S o ‘ndiruvchi k a m e r a l a r n i n g c h i q i s h y o ‘l i g a e g a b o M g a n q o p l a -
m alarining qopqogM i s h o n c h l i y o p i l g a n l i g i g a e ’t i b o r b e rila d i. N o -
qulay m eteo ro lo g ik s h a r o i t l a r d a o c h i q q o p l a m a l a r o r q a l i k a m c -
raga q o r kirishi m u m k in . U n i n g yigMlib q o l i s h i t a y a n c h i z o l a t s i y a ­
ning teshilishiga, k o n t a k t l a r n i n g m u z l a s h i g a v a k a m e r a n i n g i s h l a -
may qolishiga olib keladi.
Tashqi k o ‘rikdan o M k az ish d a k o ‘z d a s o ‘n d i r u v c h i k a m e r a l a r n i
tutashtiruvchi iz o la to rla rin in g r e z i n a t i q i n l a r , b o M g i c h l a r va u l a r n i
tu ta s h tiru v c h i k o l o n k a l a r i t e k s h i r i l a d i . B o s i l i b q o l g a n va s h i ­
kastlangan zichlagichga eg a boM gan u z g i c h l a r d a a m a l l a r b a j a r i s h g a
ruxsat etilmaydi. S h in a l a r n i n g k o n t a k t l i t u t a s h m a l a r i v a a p p a r r u
qisqichlarining qizishi n a z o r a t q i l i n a d i .
56

---

H avoli u z g ich larn i ishlatish j a ra y o n id a q a t o r ta d b ir la r o ‘t- 
kaziladi: h a r oyda 1—2 m a rta rezervuardan u yerda yigMlib qolgan 
k o n d e n sa t olib tashlanadi; y o m g ‘ir yo g ‘ish davrida ventilatsiyaga 
h av o n in g berilishi oshiriladi; atrofning h arorati — 5°C d a n pastga 
tu s h g a n d a qutb larn i boshqarish va taqsim lash shkaflarida elektr 
isitish ishga tushiriladi. U zgichning ishga yaroqliligi 2 ,0 — 1,6 M P a
bo sim d a u la sh va u z ish g a ishlatib k o ‘rish o rq a li ( h a r yili k a m id a
2 m a rta ) tekshiriladi.
U z g ic h la rn in g rezervuarlariga m e x an ik a ra la s h m a la r d a n to -
zalan g an havo kiritilishi shart. H avoni asosiy tozalash va uni q u ­
ritish h a v o n i ta y y o rlo v c h i k o m p r e s s o r q u r i l m a l a r i d a a m a l g a
oshiriladi. U z g ic h la rn in g ta q sim lo v ch i shkaflarid a h a v o n i q o ‘- 
s h im c h a tozalash u c h u n kigiz-junli filtrlar o ‘rnatilgan. Su ru n k ali 
tartibda, h avoning ifloslanganligiga bo g ‘liq holda, u larda filtrlovchi 
p a tro n la r alm ashtirib turilishi lozim.
C h in n i va metall detallarning a ’zo d o sh b o ‘lish ishonchliligi 
salm oqli darajada rezina tiqinlarning sifati va izo latorlarning c h i- 
qishi b o ‘y icha boltlar to rtilg an d a k u c h larn in g b ir tekis ta q sim - 
langanligiga b og‘liqdir. Havoli uzgichlarning ishlashida izolatorlarni 
m a h k a m lo v c h i gaykalarning kuchsiz va kuchli tortilganligi ham
xavfli hisoblanadi. QoMlaniluvchi rezina zichlagichlar yetarlicha 
elastiklikka ega em as va vaqt o ‘tishi bilan u n in g qoldiq d e fo rm a - 
tsiyasi oshib boradi. Shu sababli uzgichlarning shikastlanishlarini 
oldini olish yiliga ikki m arta (b ah o rd a va kuzda) tekshiruv va z ich - 
lashtirish talab etiluvchi barcha boltlarning tortilishi amalga oshiriladi.
5.3. A jratkichlar, boMgichlar va qisqa 
tutashtirgichlarni ishlatish
A jra tk ic h la rn in g asosiy vazifasi t a ’m irg a ch iq arilu v c h i jih o z -
larni va u s k u n a n in g k u ch lan ish ostida boMgan q o lgan q ism la rin i 
ajra tu v ch i koMinib tu ru v ch i uzilishni hosil qilishdir. B u n d ay uzi- 
lish la r is h la rn i xavfsiz a m a lg a o s h iris h m a q s a d id a b a ja rila d i. 
A jra tk ic h la r k atta to k la rn i uzish im k o n in i b e ru v c h i yoy soMi- 
diru v ch i q u rilm alarg a ega em as. Shu sababli e lek tr zanjirini b e ­
vosita uzish yoki ulash u c h u n o ‘zg aru v ch a n to k ajratk ich lari fa­
qat n o m in a lg a n isb atan a n c h a k ichik to k la r d a qoM laniladi. B u n ­
d a n ta sh q a ri, a jra tk ich lar T Q sx em alarid a e lek tr zan jirlarin i t u r ­
licha a lm a sh la b u lashda, m asalan , tu ta s h m a la rn i b itta s h in a la r 
tiz im id a n ikkinchisiga oMkazishda foydalaniladi.
57

---

U z g i c h n i n g u z i l g a n h o l a t i d a aj­
ra tk ic h la r y o r d a m i d a k u c h l a n i s h ostida 
a m a l l a r n i b a j a r i s h q i y m a t i ulangan 
q i s m l a r n i n g s i g ' i m i b i l a n belgilangan 
z a ry a d to k i z a n j i r i n i o c h i s h b ila n bir 
v a q td a s o d i r b o M ad i ( 5 . 5 - r a s m ) . Barcha 
k u c h l a n i s h l a r j i h o z l a r i v a y i g ‘ish shi- 
n a l a r i n i n g ( k o n d e n s a t o r b a t a r e y a la -
rid a n t a s h q a r i ) z a r y a d t o k l a r i katta 
e m a s va, s h u s a b a b l i . u l a r n i ajratkich­
lar v o sita sid a u z is h v a u l a s h xavfli emas.
A j r a t k i c h l a r y o r d a m i d a y o y s o 'n d i­
ruvchi g 'a l t a k l a r n i t a r m o q d a yerga va 
k u ch t r a n s f o r m a t o r l a r i n i n g n ey tralla- 
riga u la n ish m a v ju d b o M m a g a n h o l l a r d a h a m d a q i y m a t l a r i
E U T Q d a ko'rsatilgan tr a n s f o r m a t o r va a v t o t r a n s f o r m a t o r l a r n i n g
m agnitlash, kabelli va h av o lin iy a la rin in g z a r y a d t o k l a r i n i u zish va 
ulash amallarini bajarishga ruxsat e tila d i.
Ishlatishda ajratkichlarga q u y id a g i t a l a b l a r q o ' y i l a d i :
• nom inal tokda uzoq v aqt i s h l a g a n d a a j r a t k i c h l a r n i n g kontakt 
tutashm alari 75°C d a n yuqori h a r o r a t g a c h a q i z i s h i m u m k i n emas;
• kontakt tizimi zaruriy te r m ik va d i n a m i k c h i d a m l i l i k k a ega 
boMishi shart;
• qisqa tutash toklari o q q a n d a a j r a t k i c h l a r n i n g p i c h o q l a r i ulan­
gan holatda tutib turilishi sh art ( y u r i t m a n i n g q u l f l o v c h i mosla- 
masi, m exanik yoki m agnit q u l f y o r d a m i d a ) . U z i l g a n holatdagi 
ajratkich qutblarining kontaktlari o ra s id a g i z a r u r i y m a s o f a m ex an ik
tutqich yordam ida ishonchli q ay d e tilis h i s h a r t ;
• ajratkichlarning izolatsiyasi yom gM r, m u z , h a v o n i n g c h an g - 
langanligi holatlarida ishonchli ish la sh n i t a ’m i n l a s h i s h a r t . T a y a n c h
izolatorlari va izolatsiyalovchi t o r t m a l a r a m a l l a r n i n g b a jarilish
paytida mexanik y u klam alarni k o 't a r a o lis h i s h a r t ;
• ajratkichlarning asosiy p i c h o q l a r i m e x a n i z m i u z g i c h va za- 
minlovchi pichoqlar bilan b lo k ir o v k a g a e g a b o M ish i s h a r t .
BoMgichlar tuzilishi b o 'y ic h a a j r a t k i c h l a r d a n k a m f a r q qiladi. 
Ularning kontakt tizimi h am y u k la m a to k i o s t i d a a m a l l a r n i baja­
rishga moslanmagan. BoMgichlarning a so s iy v a z if a s i — u h a r ikkala 
tomondan uzgichlar yordam ida u z ilg a n id a n s o ‘n g e l e k t r ta rm ogM ning 
shikastlangan boMagini tez u z ish d an ib o ra td ir . B o M g ic h la r y o r d a m id a
tran sform atorlarning m a g n itla sh va l i n i y a l a r n i n g z a r y a d toklari
58