З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а


  - аксолсммп па лпммоцит хужт'цю (Шванн хужайра)  крбик/шрининг мун-



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)

1  - аксолсммп па лпммоцит хужт'цю (Шванн хужайра)  крбик/шрининг мун- 
сабати;  2
 - 
хуж айрилара[ю  тирциш; 3 - аксолемма  на лгммоцит крбирц

4 - 
леммоцит  цитоплачмаси; 5
 - 
лиэаксон  (Робсртсцан).
www.ziyouz.com kutubxonasi

69-расм.  Миелинли нерв толасининг тузилиши  (схема).
/  - yF 
цилиндрлари  (аксон); 2 
- ли
заксон; 
3  
- невролемма уймаси; 

- хрлкрси- 
мон 
(Раньве) бртлмаси; 5 - леммоцит  (Шванн  хужайра  цитоплазмаси); 6  - 
леммоцит ядроси;
 7 - 
неврилемма; 8 
-  
эндоневрит (Робертсон схемаси 
б у й
 
l i ­
m a  
Т.Н. Родос тина тузтн).
ни к^йшик, хдлда кесиб утган окцш кесмани курамиз, унга Шмидт- 
Лантерман к^йикдари дейилади. Х,озир зоамонавий электрон мик- 
роскопда текшириш усуллари  жорий 
ли ниш и билан  нерв тола- 
ларидаги  бутилмалар,  к,ийшикдар  ва  Шванн  хужайралари  хдмда 
улар  орасида  жойлашган  миелин  кдватларини  багафсил  урганиш 
имконияти туталди.  Энди маълум булишича,  х,ар бир бугилма  и к ­
кита  леммоцитларнинг,  яъни  Шванн  хужайраларининг  чегараси 
булиб,  бу  ерда  куплаб  митохондрий  ва  микроворсинкалар  бор.
Миелин  кдвати,  одатда,  нерв тук^масининг ривожланиши дав- 
ридан бошлаб хрсил була бошлайди. Бунда толачаларни олдин лем- 
моцитлар  икки  томондан  ураб  олади,  яъни  мезаксон  хрсил  була­
ди.  Ривожланишнинг  сунгги  даврларида  ук,  цилиндр  атрофида 
миелин  к,ават хрсил  булади.  Унинг  устидан  эса леммоцит хуж ай ­
ралари ураб туради. Илгарилари бу пардани узига мустак,ил Шванн 
хужайраларидан  ташкил топган  парда  дейилар  эди.  Шванн  пар- 
дасининг  устидан  базал  мембрана  билан  бириктирувчи  тук,има 
пардаси ураб туради-унга эндотелий дейилади. Миелин нерв тола- 
сидан импульсларнинг ^тиш тезлиги  анча  юкрри  —  70-100  м /сек.
Нерв  учлари  (синапслар)
Барча  нерв  хужайралари толачаларининг учи  узига  хос  ту зи - 
лишга  эга  булган  структуралар  билан  тугалланади.  Бунга  нерв 
охирлари  дейилади.  Функциялари  ва  морфологи к  тузилиши га 
к,араб  нерв  охирлари  уч хил  булади:  1)  х,аракат  (эффектор)  нерв 
охирлари;  2)  сезувчи нерв охирлари  (рецепторлар); 3)нейронлар- 
аро  синапслар.
Т^аракат  (эффектор)  нерв  у ч лар и
Оффекгор нерв учларини ташкил  этувчи нейронларга оркд  мия 
билан  бош  мия  сомагик  пейронларнинг  хдракат  органларига  ту- 
ташган учлари киради. Кундаланг й^лли мускул толаларид ш’и хдракат
www.ziyouz.com kutubxonasi

порви учларига нерв-мускул (аксомускул) синапслари дейилади. Ак- 
сомускул  синапслари  нерв  толаси  учида  ва  мускул  толасида  им- 
пульсни  кдбул  кд^лувчи  узига  хос  юза,  яъни  кутб  х,осил  кдлади. 
11ерв толалари мускул тололарига туташишдан олдин миелин  к,ава- 
тини  й^кртади,  ук,  цилиндр  тармокданиб,  с^нг  саркоплазма  ичига 
киради.  Мускул  толалари  хдм  шу  ерда  узининг  кундаланг  йулли 
тузилишини  йг^котади.  Бу  ерда  митохондрийлар  сони  кун  булади. 
Саркоплазма билан нерв учлари уртасида кичик б^шлик, булиб, унга 
синаптик &/ШЛИРИ дейилади. Бундан ташкари, мускул толалари майда 
кдтлам  х,осил  кдлиб,  иккиламчи  бушликдар  х,осил  кдлади.
Нерв  толаларининг  устини  ураб  турган  бириктирувчи  тук^ма 
мускул  толасининг  устини  ураб  турувчи  бириктирувчи  тукямага 
туташиб кетади. Лксонлар учларининг мембранаси таркибида куп 
микдорда  ацетилхолин  ва  норадреналиндан  иборат  медиаторлар 
учрайди. Улар вак,ти-вак,ти билан тат>сирга жавобан снапс бушли к,- 
ларига  чик^б  ту ради.  У  ерда  ацетилхолинэстерогеназа  ферменти 
таъсирида медиаторлар тезда парчаланиб, таъсир  к^лиш  кучи  че- 
гараланиб туради.  Шу  киска  вакт ичида импульслар  мускул тола- 
сига  утади  ва  унинг  хдракатини  таъминлайди.
Силлик, мускулларда бу аппарат кундаланг йулли  мускулларда- 
гига  нисбатан  анча  содда тузилган.  Бу ерда хдм  нерв  учлари  мус­
кул  хужайралари га  туташишидан  олдин  миелин  кдватини  йук,о- 
тади.  Ук, цилиндрлар  к^сман  тармокданиб,  мускул хужайраси ус- 
тига туташади, лекин саркоплазма ичига утмайди, Туташган жойи • 
да нерв учлари к^сман йутонлашиб кенгаяди. Бу ерда хдм импуль- 
сни  бушлиридаги  медиаторлар  утказади.
Сезувчи  нерв  учлари  (рецепторлар)
Ташкд! ва ички таъсирни, одатда, сезувчи нерв учлари  — рецеп- 
торлар  кдбул кдлади.  Бинобарин, рецепторлар сезувчи нерв учла­
ри  булиб,  таъсирни  кдбул  к^льш  ва  уни  импульс га  айлантириш, 
марказ  томон  узатиб  бериш  хусусиятига  эга.  Хдмма  рецепторлар 
иккита  катта гурухд’а булинади:  1)  экстрарецепторлар  — таъсир­
ни  ташк^  мух,итдан  кдбул  кдладиган  рецепторлар;  2)  интероре- 
цепторлар  —  таъсирни  аъзоларнинг  ички  к^смидан  кдбул  кдла- 
диган  рецепторлар.  Бундан ташкдри таъсирни кдбул килиш  харак- 
тери  узгача  булган  яна  бир  неча  хил рецепторлар  учрайди.  Маса- 
лан,  иссик,-совукди  сезадиган  рецепторлар  (терморецепторлар), 
барорецепторлар  (босимни  сезадиган),  хеморецепторлар  (киме- 
вий таъсирни  сезадиган),  механорецешпорлар  (механик таъсирни 
сезадиган)  ва х,.к.  Оррикди сезадиган рецепторлар хдм шулар жум- 
ласига  киради.  Улар  оррик,ни  сезиб,  алохдла  ингичка  миелинсиз 
нерв толалари оркдли импульсни МИТ га узатади.
Сезувчи нерв учлари морфологик тузилишига кура икки  катта 
гурух,га булинади:  1)  Эркин сезувчи нерв учлари. Бундан нерв уч­
ларининг тармокдари бе во сита иннервация Кулиши керак булган 
гук^ма хужайралари орасида ётади (масалан,  Меркель хужайралари);
www.ziyouz.com kutubxonasi

2)  Эркин булмаган  сезувчи  нерв  учлари.  Бун га  нерв толаларининг 
хдмма  компонентлари,  яъни  ук,  цилиндр  тармокдари,  таъсирни 
кдбул к,илишга мослахиган глия ва эпителий хужайралари  киради.
Эркин булмаган сезувчи нерв учлари, бундан ташкдри, бирик- 
гирувчи  тук^мадан  иборат  капсулага  уралган-уралмаганлигига 
кдраб  иккига  булинади:  1)  капсулага  уралган  нерв  учлари,  бунда 
нерв учлари бириктирувчи тукдмадан иборат капсулага уралган була­
ди; 2)  капсулага уралмаган нерв учлари  —  капсуласи булмайди.
Юкррида барча нерв учлари узига хос физиологик хусусияти  ва 
морфологик тузилишига кура бир-биридан фарк, кдлади деб айтиб 
утган  эдик.  Шулардан айрим нерв учлари  билан танишиб чикдмиз.
Меркель дисклари ёки хужайралари.  Эркин нерв учларига ки- 
рувчи бу нерв толалари одатдагидек эпителий кдтламига келиб м и­
елин  кдватини  йукртади  ва охирги  терминал тармокдари  тук^има 
хужайралари  ичига таркдлади.  Бунин г характерли томони  шунда- 
ки,  бундай нерв учларида терминал тармокдардан ташкдри специ­
фик  узгаришга  эга  булган  хужайралар  хдм  учрайди.  Бунга  сезги 
(идрок) дисклари ёки  Меркель хужайралари дейилади.  Бу хуж ай­
ралар оки ш  буялган  цитоплазма ва  яссиланган  яд рос и  хдмда диа­
метри  100  мкм.  атрофидаги осмиофил доначалари  билан  ажралиб 
туради.  Нерв тармокдари  ана  шундай  хужайралар билан туташиб 
нозик  тур  шаклида  сезувчи  нервлар  учини  хреил  кдлади.  Сезги 
(идрок)  дисклари,  одатда,  тери  эпителийсининг  сезиш  хусусияти 
к учли  булган  жойларда  куп учрайди.
Ф атер-Пачен  таначаси.  Бириктирувчи  тук,имадан  иборат 
капсулали  сезувчи  нерв учи  булиб,  ички  органларда  (ичак дево- 
рида,  меч>да  ости  бези,  томирлар  ва  буримлар атрофида)  булади. 
Купрок, тери остида учрайди.  Капсуланинг уртасида  колбасимон 
Шванн глиясининг узгарган хужайраларидан таркиб топган, тар - 
мокданган нерв учлари жойлашган.  Одатда, нерв толаси капсула­
га  кириш  олдидан  миелин  кдвагини  йукртади  ва  ичига  факдт ук, 
цилиндрнинг узи  киради.  Пластинкасимон  капсула  фибробласт 
хужайралари  ва  спирал  холда  жойлашган  коллаген  толачалар- 
дан хреил булган. Капсула билан колбанинг чегарасида, яъни ден- 
дритнинг учи  билан капсула ички  чегарасида  контакт булишини 
таъминлаб  турувчи  глиялардан  хреил  булган  хужайралар  бор. 
Пластинкаеимон таначага  теккан  хар  кдндай  таъсир  тезда  нерн 
учларига  етказиб  берилади.
М ейсер  тан ачаси .  Бу  хам  бириктирувчи  тукимадан  иборат 
капсулага уралган  сезувчи  нерв учларига  киради.  Бунга  сезувчи 
танача  ёки  Мейснер  таначаси  дейилади.  Таначада  узига  ни сба­
тан  перпендикуляр  хрлда  олигодендрология  хужайралари  ж о й ­
лашган.  Капсуласи  нисбатан  юпкд  коллаген  таначалардан  таш ­
кил топган.  Бошкд таначаларга  ухшаб  нерв  толаси  таначага  к и ­
риш олдида  миелин  кдватини  йукртади  ва  капсула  ичида ук, ц и ­
линдр тармокданиб,  глия хужайралари  юзасида жой олади.  Бун- 
д,ай  сезувчи  таначалар тери  сургичлари  таркибида  учрайди.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Гепитал  ашпачалар  жинсий органларда  оргапизмнииг бошкд 
жойларида,  бириктируБчи  г^кима таркибида хдм  учрайди.  Бошкд 
таначалардап  асосий  ф арки  шупдаки,  бунда  капсула  таначасига 
одатдагидек битга ненрп  голаси кирмай,  балки  бир нечта  нерв то- 
ласи  (2-3-тагача)  киради  ва  куп  микдорда  охирги  тармокдарни 
хрсил  кдлади.
Краузе колбаси  куи тармокданган булиб,  бу хдм ташк^ бирик- 
■гирувчи  тук,имадап  иборат  капсула  ва  унинг  ичида  жойлашган ■
 
охирги  сезувчи  тармокдарни  ураб  турувчи  нейроглиал  колбадан 
ташкил  топган.
Скелет  мускулларидаги  рецепторлар  морфологи к  тузили- 
шига  кура  бошкд  нерв  учларига  Караганда  узига  хос  бузилишга 
эга.  Улар  нерв-мускул  дисклари  деб  хдм  юритилади.  Улар  ташкде 
томондан бириктирувчи  тук^мадан  иборат капсула билан уралган 
булиб,  ичида бир нечта й^ю н  ва ингичка мускул толалари бор.  Бу 
Уринда  скелет  мускуллари  узининг  кундаланг  йулли  тузилиши ни 
йук,отган.  Толачалар  орасида  узига  хос  тук^ма  суюкдиги  булади. 
Марказда  жойлашган  хдр  бир  мускул  толаси  жуда  куп  сезувчи 
нерв учлари билан спирал шаклда чирмашиб кетган.  Мускул тола­
чаларининг  айримларидаги  ядролар  толанинг  уртасида  туп-туп 
булиб туради.
Шу хусусиятларига асосланиб, уларга ядролар халтачаси дейи­
лади.  Бошкд  мускул  толачаларида  ядролар  голача  буйлаб  узуна- 
сига  занжирсимон  жойлашган  булиб,  дукнинг  кенгайган  куп  яд- 
роли  марказий  экваториал  зонасини  ташкил  кдлади.  Бу ерда  яд- 
родар туп-туп  булиб  жойлашади  ва толалар  учи дукнинг  кдрама- 
кдрши  кутубларида якунланади.  Тузилиши  жихдтидан улар  хдра- 
кат  нерви  учларига,  мотор  илакчаларига  ухшайди.
Нейронлараро  синапслар
Нейронлараро  синапслар  нерв  хужайраси  кисмларининг бир- 
бири  билан  бирикадиган  жой  булиб,  улар  асосан  уч  хил булади:
•  Аксосоматик синапс  —  биринчи нейроннинг аксон усимтаси 
иккинчи  соматик  нейрон  танаси  билан туташган  жой.
•  Аксодендритик синапс  —  биринчи  нейрон аксони  билаи  ик­
кинчи  нейрон дендрити  усимтаси туташган  жой.
•  Аксоаксонал синапс  —  икки  аксон усимтаси уртасида содир 
булиб,  маълум булишича,  бундай синапслар дан кузгатувчи таъсир 
утмайди,  яъни аксосоматик ва аксодендритик синапслардан  утган 
гаъсирни  у сусайгиради деб тахмин  килинади.
Синапсларнинг шакли хдр хил булишига кдрамай, уларнинг мор- 
фологик тузилиши бир-бирига деярли ухшайди. Аксонларнинг хдра- 
катланадиган учи кисман кенгаяди, ичида эса куп микдорда 400-900 
А0-га тенг пуфакчалар па идо  булади.  Буларга синаптик ггу(|>акчалар 
дейилади.  Бу орда  майда  мигохондрийлар  хдм  куп  учрайди.
Усимталар уртасидаги синапсда 200 А“-га тенг бушлик, бор. Унга 
синанслараро ерик,  дейилади. Унда специфик моддалар булиб, уларга
г
www.ziyouz.com kutubxonasi

медиаторлар дейилади. Уларнинг ваз и фас и  — таъсирнинг бир пей- 
рондан  иккиичи  нейронга  ути шин и  таъМинлашдир.  Медиаторлар, 
одатда,  нерв учларидан ажралиб,  синапс бушли рига упади.  Нейрон­
лар  типи га  кдраб  медиаторлар  хдр  хил  булади.  Худди  шунингдек, 
ишлаб  чикдрадиган  медиаторларига  кдраб,  нейронлар  хдм  хдр  хил 
булади:  1)  холинергик синапс  (ацетилхолин ишлаб чикдради};  2)  ад- 
ренергик  синапс  (дофамин,  норадреналин,  яъни  катехолам инлар 
ишлаб чикдради);  3)  серотонинэргик синапс  (серотонин  ишлаб чи­
кдради);  4)  пептидэргик синапс  (пептид ва аминокислоталар  ишлаб 
чикдради); 5) электротоник синапс  — бунда нерв хужайралари бир* 
бири билан зич бирикиб, уртасида синаптик ёрик, деярли крлмайди.
Кейинги вак,тларда, булардан ташкдри,  бошкд медиаторлар хдм 
борлиги  аникданди,  масалан  гистамин,  глицин  —  шулар  жумла- 
сидандир. Хдр бир синапсларда пресинаптик ва иостсинагггик кутб- 
лар булиб, пресинаптик кутубдаги мембраналдрда юкррида курса- 
тилган медиаторлар ишланиб чикдди. Постсинаптик  мембрана эса 
узига 
х о с   О К.СИ Л  
модда  ишлаб  чикдради.
Нейросекретор  хуж айралар
Маълумки,  нейросекретор  хужайралар  умурткдли  хдйвонлар- 
дан ташкдри, умурткдеизлардд хдм учрайди. Нейросекретор хужай- 
ралар  дейилишига  сабаб  узида  мукопротеид  ёки  гликолипонро- 
теид  хоссасига  эга  булган  секрет  доначаларини  тутган  нейрон- 
лардан  иборат  булишидир.  Эндиликда  ана  шунддй  секрет  ишлаб 
чикдрувчи  нейронлар  нейросекретор  хужайралар  деб  юритила- 
диган  булди.  Улар  физиологик  жихдтдан  нейронлар  белгиларига 
эга булиши билан бирга без хужайралари хусусиятларини хдм узидд 
сакдаган  булади.  Бинобарин,  х,осил  булган  секретлар  хужайра 
аксонлари  буйлаб  ок^б  келиб,  охирги  шохданган  ерда  хужайра- 
дан чикдди.  Бу уринда шуни айтиб утиш керакки,  хужайра мах,су- 
лотлари  (секретлар)  синапс  ёрукига  эмас,  балки  бевосита  крнга 
ёки  мия  суюкдигига утади.  Цитоплазма к^смида  секрет иуфакча- 
лари  ва доначалари  булади.  Умурткдли  хдйвонларда  бундай  нерв 
хужайралари  бош  миянинг  гипоталамо-гипофизар  к^смида  уч- 
|)айди.  Хужайраларнинг  секрети  умурткдеиз  хдйвонларда  мето- 
морфоз  ва хромотофор вазифасини  бажаради,  яъни  хужайралар - 
нинг ташкд!  рангини  белгилайди.  Гипоталамус  сохдсидаги  нейро­
секретор хужайралар мах;сулотининг кимпвий таркибига кура икки 
гурухд’а:  1)  пептидэргик  ва,  2)  мономинэргик хужайраларга були­
нади.  \ !омидан  куриниб турибдики,  биринчиси  пептид гормонлар 
ишлаб чикдрса,  иккинчиси  —  монамин гормонлар:  норадреналин, 
серотонин,  дофаминни  ишлаб  чикдради.
Пептидэргик  гормонлар  ишлаб  чикдрадиган  нейросекретор 
хужайраларни  хдм  ^з  навбатидд  иккига  булиш  мумкин:  а)  висце- 
ротроп  гормонлар  ишлаб  чикдрадиган  хужайралар  ва  б)  адиноги- 
пофизотроп  гормонлар  ишлаб  чикдрадиган  хужайралар.  Булардан 
висцсротроп  гормонлар  висцерал-аъзоларга  таъсир  к^лади.  Бун-
www.ziyouz.com kutubxonasi

дай  шрмонларга  вазопрессинлар  ва  уларнинг  юммологлари  кира 
ди.  Аденогипофизотроп  гормонлар  эса  аденогаиофизнинг  безе и- 
мон хужайралари фаолиятини бошкдриб туради. Булар о рас и да аде­
ногипофиз  хужайраларининг  без  функцияларини  кучайтириб  ту- 
радиган  либерин  ёки,  аксинча,  сусайтирадиган  статинлар хдм  бор.
Мономинэргик  гормонлар  ишлаб  чикдрадиган  нейросекретор 
хужайралар  уз  нейрогормонларини  асосан гипофиз  оркд  булага- 
нинг  портал  томир  тизимига  чикаради.
Шундай  кдлиб,  сут эмизувчи хдйвонларнинг гипоталамик ней­
росекретор  тизими  цитологик  жих,атдан  хдм,  гистологик  жихдт- 
дан  хдм  них,оятда  мураккаб  дифференцияланган  тизимдир.  Улар 
нерв тизими  билан хам,  эндокрин тизими билан хдм як,индан бог- 
лик, фаолият курсатади.
Нейроглиялар
Нейроглиялар  (70-расм)  нерв  тук^маларидаги  ёрдамчи  струк­
тура  элементлари  кдторига  киради.  Улар  нерв  гук,ималарида  та- 
янч,  чегараланиб  туриш,  гомеостатик,  \имоя  ва  трофик  вазифа- 
ларни  бажаради.  Организмнинг  эмбрионал ривожланиши даври- 
да  нейроглиялар  эктодермадан  ривожланади.
Нейроглиялар иккига булинади: макроглия-глиоцитлар ва мик- 
роглия-глиал  макрофаглар.  Уз  навбатида  макроглиялар  бир  неча 
хилга  булинади:  эпендимоглия,  астроцитглия,  мультииотенциал- 
глия  ва  олигодендроглиялар.
Макроглиялар  (глиоцитлар)
Астроцитглия  (астроцитлар)  нерв  тукдмасида  куп  булади  ва 
узига  хос  таянч  вазифасини  бажаради.  Узи  майда  булишига  кдра- 
май,  талайгина усимта чикдради.  Улар  асосан  икки  хил:  прото плаз - 
матик  (плазматик)  ва толали  (фиброз)  астроцитлар  булади.
Протоплаэматик  (плазматик)  астроцитлар  асосан  маказий  нерв 
тизимининг  кулранг  моддаси  таркибида  булади.  Хужайра  танаси 
думалок, ёки овал булиб,  цитоплазмасида хроматин моддаси сийрак 
булган  ядро  жойлашган.  Асгроцит танасидан  хар  томонга  куплаб 
йуиж, буйига калта усимталар чикдди. Цитоплазмаси бошкд хужай- 
раларникига нисбатан тиник,  фибриллалари кам.  Электрон  микро­
скоп  ёрдамида  текширишлар  цитоплазмасида  протофибриллалар 
тутамлари борлигини  курсатади. Унда донадор эндоплазиматик тур 
кам  ривожланган,  лекин  митохондрий  нисбатан  кам.  Хужайра  ки- 
ритмаларидан гликоген топилган. Протоплазматик астроцитлар асо­
сан  чегаралаб туриш ва трофик  вазифаларни бажаради.
Толали  (фиброз) апроцитлар асосан марказий нерв тизимининг 
ок,  модлдси  таркибида  учрайди,  Узидан  узун  ва  калта  усимталар 
чикдриб.турсимон  тузилишга  ухшаб  туради.  Узун  усимталарнинг 
учи  бир  оз  кенгайиб  капилляр  томирларга,  калта  усимталари  эса 
бош  миянинг юмшок, пардасига  бориб тушади,  шу ерда  у хужайра 
мембранаси билан чегаралаб т у р и т  вазифасини утайди. Цитоплаз­
маси  таркибида  куплаб  аргарофил толачалар  бор.  Электрон  мик-
www.ziyouz.com kutubxonasi

роскопда  гекшириб,  унда 
протфибрилла  тутамлари 
билан  микронайчалар  бор- 
лиги  аникданди.  Эндоплаз- 
матик тур деярли  учрамай- 
ди,  митохондрий  хдм  кам 
учрайди.  Умуман  унда 
хужайра  аъзолари  кам  ри- 
вожланган  булади.
Э 
пендимоглия  (эпенди- 
моцитлар)  кубсимон,  бир 
кдтор жойлашган хужайра- 
лардир.  Асосан  оркд  мия 
канали  ва  бош  мия  канал- 
чаларининг  ички  юзасини 
худди эпителий тук^масига 
ухш аб  к,оплаб  туради. 
Хужайранинг  ап и кал  к,ис- 
мида  майда  киприкчалар 
б^либ,  улар  муттасил  теб- 
раниб туради ва оркд хдмда 
бош  мия  бушликидаги  су- 
юкдикларни  силжитиб  ту­
ради.  Унинг  базал  к,исми- 
дан  х,ам  бир  нечта  узун 
усимта 
Ч И К .И 6 , 
миянинг  ок 
ва  кулранг  кисмларидаги
Л - 
толали агтроципшингглияхужаираси; Б -
 

^
олшидендроглиоцшнлар  (чапр томонда  ней-
 
н ерв  х у ж а и р а л а р и н и н г  
рои); В - 
микроглия хужайраси. 
1 

оддийси; 
2  усимталари  билан  туташа-

бдумалоц  шаклдагисп; 3 - ргарувчан
 
ш (ж л- 
ДИ. 
Баъзи  хужайралар тар- 
дапк и (Е.А.Шубниковадан).
 
кибида  секретор  пуфакча-
лар  топилган,  улар  секрет- 
ни орка мия суюкдигига чикдриб беради. Хужайранинг цитоплаз- 
маси  марказида  жойлашган  ядро  атрофида  йирик  митохондрий - 
лар,  кичик  томчилар  ва доначалар  учрайди.
Олигопдроглия  (олигодепдроцитлар)  бошкд  глия  хужайра- 
ларига нисбатан куп учрайди. Марказий нерв периферик нерв ти- 
зимида  нерв  хужайралари  билан  усимталарининг  устини  крплаб 
гуради.  Бундан ташкдри,  улар  нерв учларида хдм булиб,  импульс- 
ларни  кдбул  килиш  ва  узатишда  фаол  иштирок  этади.
Олигодендроглияларни  электрон  микроскоида  урганиш  шуни 
курса1гдаги, уларнинг тузилиши нерв хужайралари тузилишга ухша- 
сада,  лекин таркибида  нейрофиламентлар  йук,  экан.  Хужайра  та­
наси думалок,,  ундан  бир  нечта  калта усимталар  чикдради.  Олиго- 
дендроцитлар  нерв  ва  хужайра  толалари  уступи  худди  Шванн 
хужайраларига (леммоцитларга) ухшаб ураб туришда иштирок эта­
ди.  Нерв хужайраларнинг регенерацияси ва дегенерацияси жара-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ёнида  иштирок  этади.  Маълум  булишича,  бу  глия  хужайралари 
к,он  томирлар  билан  бевосита  алок,ада  булиб,  озик,  моддалариии 
кбайта  ишлаб,  нерв хужайраларга узатади.
М ульт ипот енциал  глия  майда  хужайра  булиб,  ^зидан  талай- 
гина усимталар чикдради. Унинг бошкд глия хужайраларидан фар- 
кд  шундаки,  бу  хужайра  юксак  даражада  табак,аланиш  ва  ута 
купайиш  хусусиятига эга.  Айрим вак,тларда у астроцит ва олеиго- 
дендроцит хужайраларга айланади.  Бундай хрлларда уларнинг ци- 
топлазмаси  к^смида  шу  хужайраларга  хос  микронайчалар,  глио- 
ген, ней'грофиламентлар, микроструктура элементлари пайдо була­
ди.  Баъзан  эса  мультипотенциал  глия  макрофагларга  хдм  айлана 
олади.  Гистокимёвий  усул  билан  текширишлар  уларда  нордон 
фосфат  фаол  булишини,  лизосомалар  к^п  эканлигини  курсатади.
Бу уринда шуни айтиб утиш керакки, мультипотенциал хужайра 
катга  организмда  кам  табакдланадиган  нейроглия  х,уждйралари 
кдторига  киради.  Улар  нерв  тук^мада  регенерация  хдмда  х,имоя 
вазифаларшш  бажаришда  иштирок  этади.
М икроглия  (глиал макрофаглар) организмнинг эмбрионал ри- 
вожланиши  даврида  мезенхима  хужайраларидан  х,осил  булади. 
Улар нерв тукдмаси таркибида куп таркдлган булиб,  к,он томирлар 
атрофида  фагоцитоз  вазифасини  бажаради.  Купгина  усимталар 
ёрдамида кучиб  юриш хусусиятига  эга,  ядроси думалок*  хроматин 
моддаси  куи.  Кучиб  юрганида  хужайра  шакли  узгаради.
Н ерв  тукдмаларннинг  ривожланиши  ва  регенерациясн
Нерв  трк,ималарининг ривожланиши.  Нерв тук^малари орга­
низмнинг  эмбрионал  ривожланиши  даврида  эктодермадан  х,осил 
булади,  яъни дастлабки даврда эктодерманинг дорзал к,исмида кам 
табакдланган, купайиш хусусиятига эга хужайралардан нерп плас- 
тинкалари  хрсил  булади.  Нерв  пластинкаларининг  четлари  аста- 
секин йутоплашиб бориб нерв найчасига айланади.  Цилиндр шак- 
лидаги  хужайралар купайиши натижасида нерв найчаси кдлинла- 
шиб уч кдватга булинади: ички-эиендима кдвати, урта-манти кдваги 
(ёки  ёпкдч  кдват),  танп^и-чекка  вуаль кдвати.  Бу кдват асосан ол- 
дииги  кдват хужайраларининг усимталаридан таркиб топади.  Ик- 
кинчи ва учинчи кдватлар биринчи кдватни ташкил этувчи хужай­
раларнинг  купайиши  ва  бошкд  жойга  кучиши  натижасида  х,осил 
булади. Бу кдват хужайраларидан нейробласт, споигиобласт хужай­
ралари  ва  нейробласт усимталари  пайдо булади.
Нейронлар х,осил булишида ддстлаб нерв  гизимининг узаги деб 
аталмиш  нейробластлар  хрсил  булади.  I Тейробластларнинг  усим­
талари  эса бир томонга йуналиб  (усиб)  марказий нерв тизими  би­
лан  периферик нерв тизими  уртасида импульс утказувчи  "йул"  га 
айланади. Нейроглия хужайралари  пайдо булишида эса олдин спон- 
гиобластлардан эпендима хужайралари,  олигодендроцитлар хрсил 
булади.  Олигодендроцитлар  булса,  нерв  найчаси ташкдрисига чи- 
кувчи  аксонлар тутамига кушилади.  Кейин  яланроч  крлган аксон-
www.ziyouz.com kutubxonasi

лар  аста-секин  нерв толаларига айланади  на х,оказо.
Нерв тукдмаларининг регенерацияси.  Нерв тук^малари peie- 
нерацияси хдкдла шуни  айтнш  мумкинки,  масалан,  нерв толалари 
шикастланса,  шикастлапган  жойидан  буёри дегенерацияга учрай­
ди,  яъни  ажраб  крлган  усимта  кесиги  йутонлашиб  ва  ингичкала- 
шиб  2-5  кун  деганда  ёрилиб,  булакчаларга  булиниб  кетади.  Ке- 
йинчалик куп утмай, бу булакчалар мультипотенциал глиялар, лей- 
коцитлар ва астроцитлар ииггирокида фоюцитоз кдлинади ва сури- 
либ  кетади.  Кдват-кдват  булиб  турган  миелин  крлдикдарини  эса 
юк,оридаги  х,ужайралар  кдмраб  олади.  Натижада  улар  цитоплаз­
масида  куплаб  кдватма-кдваг  миелинли  таначалар  пайдо  булади. 
Нейрон нин г  шикастланган  жойидан  буёгадаги  хужайралар  но- 
буд булмайди, аксинча,  зур бериб митотик булина бошлайди. Нерв 
толаларининг крлдирини хдзм к,илиб булгач, узун тасма х,осил була­
ди.  Кейинрок, бориб эса мана  шу леммоцит тасмаларидан усимта­
лар  чикдди,  улардан  эса  кейинчалик  нейрон  танаси  билан  борла- 
надиган  оралик, усимталар  х,осил  булади.  Шикастланган  нерв  то­
ласи  урнида  игу  усулда  янгн  толалар  х,осил  булади.  Аммо  марка- 
зий нерв тизимининг шикастланган жойида бундай митотик були- 
ниш  юз  бермайди.
Демак, унда регенерация жараёни булмайди. Нерв тук^имасининг 
хужайравий  регенерацияси  булмаслиги,  хужайра  ички  регенера- 
циясининг булиши унинг вазифасига борликдир. Чунончи, бош мия 
пустлорининг ёки оркд миянинг вазифаси атрофидаги ва хдтто узокда 
жойлашган  турли  хил  аъзолардаги  нейронлар  ва  бошкд  тук,има 
хужайралари билан мутгасил борликдир.  Чунки,  уларда  нейрон та­
наси ни  томирлар,  мускуллар,  безлар  ва  бошкд  аъзолар  билан  ту- 
таштириб турувчи  минглаб  усимталар  борки,  шу  усимталар  ёрда- 
мида  бош  мия  хдм,  оркд мия  хдм  “хабардор"  булиб туради.  Бордию 
хужайралар  булиниши  йули  билан  регенерация  буладиган  булса, 
мазкур  борланишлар  бузилиб  кетган  булар  эди.  Х,ужайра  ичида 
регенерация булганда эса нейронларнинг борланиши бузилмай к,ола- 
ди, хужайра ичидаги элеменглар эса янгиланади.  Нерв тук,ималари 
нинг  бундай  регенерацияси  аникдангач,  шу  вак,ггача  фанда  нерв 
хужайралари  купаймайди,  хдйвонлар  эмбрионида  кднча  нейрон 
булса,  шупча нейрон билан яшаб утади, деган назарияга чек куйил- 
л,и. Янги турилган хдйвон боласининг овкдг х,азм к,илиш тизимидаги 
нейронлар  сонига  кдраганда  воя га  егган  хдйвонлар  овкдт  хдзм 
кдлиш тизимидаги нейронлар сони анча ортик, булиши х,озир фанга 
маълум.  Бу икки  йул билан  кам табакдланган  нейроглиал элемент- 
ларнинг  яшаш  мобайнида  (тугилгандан  кейин)  нейронларга  айла- 
ниши  оркдли  ва табакдланиб булган  нерв  хужайраларининг бирор 
аъ:юси (масалан оёкдарииинг)  нории шикастланишидан хдракатдан 
крлса ёки  сезгисини  йукртса  ва вак,т угиши  билан  бу х,олат тикла- 
ниши  мана  шу  нерв  хужайралари  регенерацияси  тус|>айли  содир 
булади.  Буни  юк,орида  нерн  тххласи  шикастлангандаги  дегенерация 
ва  регенерация х,одисаси мисолида  куриб угдик.
>
www.ziyouz.com kutubxonasi

Оркд  мия  (medulla spinalis)  катта ёшдагиларда олдиндан  оркд га 
кдраб бироз яссилашган, узуилиги 42-45 см.  га тенг булиб,  умурт­
кд  пою нас и  ичида  жойлашади.  Юк,ори  томондан  биринчи  буйин 
умурткдсининг юкрриги четида узунчок, мия билан туташса,  паст- 
ки  томондан  XI  бел  умурткд  потонаси  танасида  конус  шаклида 
тугайди. Организм эмбрионал ривожланиш боск^чларида оркд мия 
узунлиги умурткд погона узунлигидан фаркданиб боради.  Эмбри - 
оннинг  бошланрич  даврида  уларнинг  узунлиги  деярли  бир  хил 
булса,  кейинчалик  оркд  мия  усиши  оркдда  крлади.
Оркд  мия  узунасига  буйлаб  икки  жойида  йугонлашган  кдсмга 
эга.  Биринчиси  —  буйин  йугонлашмаси,  III  буйин  умурткдси  би- 
лан  III  кукрак  умурткдлари  сохдсига  турри  келса,  иккинчиси  — 
бел-думраза йугонлашмаси булиб,  Х-кукрак ва II бел умурткдлари 
сохдсида  жойлашади.  Оркд  миянинг  йугонлашган  к^смидан  кул 
ва  оекдарни  иннервация  к,илувчи  асосий  нервлар  чикдди.
Оркд миянинг олдинги ва оркд томонларидан чукур эгатлар утиб, 
уни  симметрик  хрлда  унг  ва  чап  булакларга  булади.  Бу  булаклар 
хдр  бир  ён  томонидан  яна  иккита  эгатлар  ёрдамида  булиниб,  хдр 
(унг  ва  чап)  томонидан учтадан  (олдинги,  ён  ва оркд)  тизимчаларга 
булинади.  Ен эгатлардан оркд мия нервларининг илдизлари чикдди. 
Олдинга иккала ён эгатлардан хдракатлантирувчи (эфферент)  нерв­
лар  чик,са,  оркддаги  икки  эгатдан сезувчи  (афферент)  нервлар  чи­
кдди.  Хдракатлантирувчи  ва  сезувчи  нервлар  умурткд  оралик, те- 
шигига  киришда  кушилиб,  аралаш  нервни  х,осил  кдлади.
Оркд  мия туртта  к^смга булинади:  буйин,  кукрак,  бел ва думр- 
аза  кдсмлари.  Оркд  миядан  хдммаси  булиб,  31  жуфт  нерв  чик,са, 
уларнинг  хдр  бири  битга  сегмент  номи  билан  юритилади.  Булар 
куйидагича  так,симланади:  юк,оридан  пастга  кдраб  буйинда  8  та, 
к>тсрак  кдсмида  12  та,  бел  к,исмида  5  та,  думгаза  кдсмида  1  та. 
Оркд мия уртасида кичкина канал жойлашган булиб, унинг бушли- 
рида  оркд  мия  суюкдиги  жойлашади.  Бу  канал бош  миянинг  4 та 
к,оринча  бушлири  билан  туташган  булиб,  уларнинг  суюкдиклари 
бири  иккинчисига утиб туради.
Оркд мия кундаланг кесиб курилганда, унинг марказий  кдсми- 
даги  каналча  атрофида  узунаси  буйлаб жойлашган  капалак  кдно­
та  шаклидаги  кулранг  модда  жойлашган.
Кулранг модданинг олдинги томонидан олдинги шохлар, оркд то­
монидан  эса  оркд  шохлар  чикдди.  Олдинш  ва  оркд  шохлар  оралик, 
сохдда узаро  кушилган булади.  Олдинги  шохлари  хдракатлантирув­
чи, оркд шохлари эса сезувчи  нерв хужвайраларида!i ташкил топган 
булиб,  уларнинг  шохлари  олдинга  илдиалар таркибида чикдди.
Оркд  миянинг  ок,  моддаси  кулранг  модлд  атрофида  жойла- 
шиб,  олдинги,  оркд  ва  ён  тизимчаларни  х,осил  кдлади.  Иккала 
томонининг  ок,  моддаси  битга  бирикгиргич  (commissura  onteriar) 
ёрдамида  бирикади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Оркд  миянинг  рефлектор  вазифаси  куйидагича  амалга  ошади. 
Гананинг перифорик кием и дан олинган таъсирот рощшторлар <>р- 
дамида  кдбул  к,илиниб,  оркд  мия  сезувчи  толалари  оркдли  оркд 
мия ту
1
унита келс!ди, суш  оркд илдиздан утиб, орка миянииг оркд- 
дш’и нерв  июхларига боради.  Булар  ^з навбатида таы:иротии оркд 
шохларнинг  хужайралари га  узагади.  У  ердан  та’ы:ирот  олдинги 
шохларнинг  хужайрасига  узатилади  ва  хдракат  нервлари  оркдли 
мускулларга боради.  Натижада мускулларта'ьсиротга уз к,искдри- 
ши  билан жавоб  беради. Буига  рефлокс  ёйи деб аталади.
Оркд  мияни  уч  хил  парда  ураб  туради.  Буларга  ташкдридан 
кдтгик,  парда,  уртадаги тур  парда  ва ичкаридаги  юмшок, пардалар 
киради.
БОШ  МИЯ
Б о т   мия  (encephalon)  калла  суягининг  ички  бушлигида  ж ой­
лашган  булиб,  унинг  шакли  калла  суяги  мия  кисмининг  ички  ту- 
эилишига  мослашган.  Миянинг  олдинги  фронтал 
k j u c m h
 
яссирок, 
орка  томони  эса  буртиб  чикдан  булади.  Бош  миянииг  катта-ки- 
чиклиги  ва  вазни  хдр  хил  булади.  7  ёшли  угал  болаларда  унинг 
огирлиги  1260 г.  ни ташкил этса,  киз болаларда шу ёшда  1190 г.  га 
тенг булади.  Бош  мия  вазнининг усиши  20-30  ёшларда  них,оясига 
етади.  Катта ёшдагиларда бош миянинг уртача огарлиги  1275-1375 
г.  га  тенг.  Аёлларда тахминан  100  г.  га  камрок, булади.  Шуни  хдм 
айтиб утиш керакки,  одамларнинг акдий  крбилиятини  миясининг 
огарлигига  ёки  катта  кичиклигига  кдраб  улчаб  булмайди.  Лкдий 
ривожланган шахсларда мух,им узгаришлар мия  пустлогининг iy - 
зилишига  борлик.
Бош  мия  асосан  3  киемга:  катта  мия  (устки  иуисми),  мияча  ва 
мия  поюнасига  булинади.
Катта мия юк,ори томондан ичкарига кдраб йуналган ёрик, (fissure 
longitudinalis  cerebri)  билан  иккита  яримшарга  булинади.  Ярим- 
шарларнинг  ташки  юзалпри 
т р к и с
 
булмай,  эгатлар  ва  пушталар- 
дан ташкил топган  (71 -рагм).  Мия  яри мшарлари пинг оркд томони 
ва мия уртасидан миянинг кандалам г йуналган чукур ори^и  (fissura 
transversa  cerebri)  утади.  Бош  миянинг  пастки  асосий  к^смининг 
юзаси  хдм  нотокис  булиб, асосан  калла суяги  ички  юзаси тузили- 
шига  мослашган.  Узунчок мия  (medulla  oblongata)  оркд  мия  билан 
жу(|>т  илдизлар  чикддиган  сатхда  бир-бири  билан  ггутапшб  кета- 
ди.  Бу  орда  оркд  миянинг  олдинги,  урта  ёриги  яхши  куринади. 
Узунчок  мия,  мия  кунриги  ва  мияча  уччаласи  калла  суяги  оркд 
чукурчасиии  тулдириб  гуради.  Яримшарлар  чакка  кис ми  калла 
суяги урта чукурчаси булмаларини тулдириб турса,  пептона  кием и 
калла суяги олдинги чукурчасшш  эгаллайди. TTIy ерда  х,идлаш  пиёз 
оошчалари  на  йуллари  жойлашади.
Узунчок, мия (medula oblongata) оркд миянинг узкий давоми булиб, 
биринчи  буйин  умурткдеидап  кжррирокда жойлашади  iw  Варолий
www.ziyouz.com kutubxonasi

71-раем.  Мия  яримшарларининг  ички  юзаси.
/  - 
KfigoKpcmu тана; 2 - энса х,ид билиш пуштаси; 3 - х,ид билиш  майдони; 4 - 
пешонанинг юкрриги пуштаси; 
5  

1умбаз; 
в 
- белбор пуштаси;
 7 - 
крдоц'имон 
тана  этши; 8 - крдокримон  тана;  9 - белбор .лхтш;  \0  -  марказий  эгат;  И  - 
марказ апцюфа паллачаси;  12 - тана олди пуштаси; 13 - энса билан мия урта- 
сидцт  эгат;  14 -
 пежагимон 
пушта;  15- чуиалчангсимон цисм;  16
 
- миячшшдг 
унг яримшари;  17 - куприк;  18 - куриш  нернлари
 
к р ги ш ган  
жой.
купригига уланиб кетади. Оркд к^геми оркд мия тузилишига ухшай­
ди.  Оркд  миядан  олдинги  ва оркд урта хдмда ён  к,исмлари  буйлаб 
утган  эгатлар узунчок, мияда давом  этади,  ичида эса  марказий  ка­
пали  жойлашади.  Оркд  мия  вентрал ва дорзал оркд  мия  нерв  ил- 
дизларига  ухшаб,  узунчок,  миядан  хдм  IX-XII  бош  мия  нервлари 
чикдди.  Узунчок,  миянинг  олд  ва  оркд  томонида  жойлашган  урта 
эгат уни  икки паллага ажратади. Хдр иккала полла эса  навбати- 
да оркд томонидан  утган ёнбош эгатлар оркдли тизимчаларга  аж ­
ралади.  Хдракатлантирувчи олдинги нерв тизимчалари (пирамида- 
лари)  оркд сезувчи нерв тизимчалари оркд мия билан узунчок, мия 
чегараларида  пирамида  йули  кесишмасини  х,осил  кдлади.  Узун­
чок,  мия  сохдсида  уч  ж уф г пирамида,  олива  ва  миячанинг  пастки 
оёк,чаларга булинган кисми кузатилади. Пирам и дала р олдинги урта 
ёрик,нииг икки томонида узунасига йуналган  иккита йугонлашган 
душ-лик х,осил кдлиб,  юкррида айтилгапидек,  бир-бири билан  ке- 
сишиб  утади.  Олива  пирамидалардан  эгат  билан  ажралиб  турган 
х,олда танждрига кдраб овалсимон шаклдаги буртакни х,осил кдлиб 
жойлашади.  Асосан  нерв  х,ужайраларидан ташкил топган.  Олива
www.ziyouz.com kutubxonasi

лар  мияча  билан узний  боглик, булиб,  танани  тик  хрлда  ту гиб  ту - 
ришда  иштирок  этади.  Миячанинг  пастки  оёк,чалари  толачалар 
йириидисидан  ташкил  топган  тасма  куринишида  булиб,  юкррига 
кдраб булинади ва т^ртинчи к,оринча пастки бурчагини, яъни ром- 
бсимон  чукурчасини  икки томонидан  чегаралаб туради.
Оркд  мия  сатхдлдги  пирамида  билан  олива  уртасида  бош  мия 
^н  икки  жуфт  нервлардан  тил  ости  нерви  (n.hypohlossus),  олива- 
нинг оркдсидан  утган  IX тил-хдлкум  нерви  (п.  hlossopharynhens) , 
X адашган нерв  (л,  vagus) ва XI кушимча нерв  (л.  accessorius)  нерв 
илдизлари  чикдди.  Узунчок,  мия  билан  куприк  уртасида,  яъни 
куприк билан мияча уртасиддги бурчакда VII, VIII жуфт юз ва эши- 
тиш  (п.  facialis,  п.  acusticus)  нервлари  ядролари  жойлашади.
Узунчок,  мия  хдм  кулранг  ва  ташкдри  кдсмида  ок,  моддасидан 
ташкил  топган.  Кулранг  моддаси  таркибида  жойлашган  IX,  X,  XI 
ва  XII  жуфт  бош  мия  нервлари  ядроларидан  ташкдри  нозик  ва 
понасимон  дасталарининг хдмда  оливанинг ядролари  жойлашади. 
Бу  ядроларда  нафас  олиш,  юрак  ва  к,он  томирлар  хдракагларини 
бошкдриб турувчи нерв хужайралари жойлашади. Булардан ташк,- 
ари,  сулак  ажратиш,  овкдтни  ютиш,  ичаклардаги  безлардан  ичак 
секретини  ажратиш,  йуталиш,  аксириш  ва  кдйд  кдлиш  каби  ж а- 
раёнлар  ромбсимон  чукурчасида  жойлашган  ядролар  бошкд риш - 
лд  содир  булади.  Оркд  миянинг  ок,  моддаси  асосан  узунчок,  ва 
к,искд  утказиш  йулларидан  ташкил  топган.
Мияча
Мияча  (cerebellum)  куприк  ва  узунчок,  мия  оркдсида  жойлаш ­
ган  б^либ,  уч  булакдан:  икки  яримшарча  ва  уртадаги  ток,  кдсми, 
чувалчангдан  иборат.  Мияча утказувчи  вазифасини  утайдиган  уч 
жуфт тузилма оркдли урта  мия,  Варолий  кунриги  ва узунчок,  мия 
билан  туташган.  Мияча  Варолий  куприги  ёрдамида  катта  ярим - 
шарлар билан хдм алокддордир. У бош  суягининг ички  юзасидаги 
махсус  оркд чукурчада жойлашган.  Мияча  организм  мувозанати- 
ни  ва  хдракатиии  мувофикдаштириш  каби  вазифаларни  бошкд­
риб 'гуради. Демак,  хдракатни рефлекторлар асосида идора килиш 
ва мускул тонусини сакдаб туради.  Мияча иккита яримшарлардан 
ва филогенетик жихдтдан бирламчи  булган ток, чувалчанг к^см и- 
лдн  ташкил  топган.  Яримшарлар  ва  чувалчанг  кдсмининг  устки 
к,исмидан кундаланг эгатлар утади. Уларнинг уртасида ингичка узун 
мияча  япрокдари  жойлашади.  Мияча  кулранг  ва  ок,  моддалардан 
ташкил  топган.  Кулранг  моддаси  ичига  усиб  кирган  ок, модда  да- 
рахтта ухшаб шохланиб, япрок,чаларга ухшаб жойлашади.  М ияча­
нинг бу к,исмига,  миянинг хдот дарахти деб  ном берилгаи.  Бундан 
ташкдри  ок, модда таркибида кулранг модда ядролари  жойлашади. 
Бу  ядро  нерв  илдизлари  организм  мувозанатини  ва  ю рш и-тури- 
шини  рефлектор  асосида  бошкдриб  туради.  Миячанинг уч  жу(|гг 
оёкдари  булиб, улар ёрдамида бош  мия  ва унинг бошкд к,исмлари 
билан  бонланган  булади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

OpTKji  мияча  (mctenci phalon)  вентраль  жойлашган  Варолий 
к^приги ва куприк оркдсида жойлашган миячадан иборат.  Куприк 
(pons)  сут  эмизувчиларга  нис батан  одамларда  юк,ори  даражада 
ривожланган  булиб,  узунчок,  мия  устки  к^смида  кундаланг  жой­
лашган  зич толаларнинг  йугонлашган  к^сми  булиб,  мия тубининг 
оркд томонида жойлашади, олдинги томонидан мия оёк,чалари, оркд 
томонидан  узунчок, мия  билан чегараланган.  Куприк билан  мияча 
урта  оёкдари  уртасидан утган  чегара  к^смидан  уч  шохли  V жуфт 
нервшшнг fn.  trigeminus) сезувчи ва хдракат нерв тармокдарининг 
илдизлари  чикдди.  Кузни  ташкдрига  тортувчи  VI  жуфт  нерв  (п. 
abducens)  узунчок,  мия  билан  куприкнинг  оркд  чети  оралиридан 
чикдди. Худди шу ерда, яъни куприкнинг оркд булимида VIII жуфт 
эшитиш  нерви  (п.  statocusticus)  илдизлари  жойлашган.
Куприкнинг урта чизики буйлаб узунасига кдраб жойлашган урта 
эгати булиб, миянинг асосий артерияси отади. Куприк фронтал йуна- 
лиш буйлаб кесилганда уни олдинги ва оркд к^смлари фаркданади. 
Олдинги томони куп рок, ок, моддадан ташкил топган булиб, кулранг 
моддддд  куплаб хдр  хил  ядролар жойлашади.  Кузатил
1
’ан  ядролар- 
га бош мия яримшарларидан келган пустлок, куприк утказиш йули- 
нингтолалари келади. Ядрочалардан эса миячага борадиган куприк- 
мияча утказиш й^лининг нерв толалари бошланади.
У рта  м и я
'Урта мия (mesencipholon) узунчок, миядан кейин Варолий купри- 
гининг  олдида  жойлашади.  Турт тепалик,  к^зил  ядро  ва  миянинг 
оок,чалари  урта  мия  энг  мухдш  к^исмларидан  хдсобланади.  Урта 
миядан икки жуфт бош мия нервларидан кузни  хдракатлантирув- 
чи  нерв  (п.  oculomatorius)  ва  галтак  нерви  (п.  trahlearis)  чикдди. 
Турт  тепаликнинг  олдинги  думбокида  ёрутлик  нурларининг  куч- 
лилишга  кдраб  куз  кррачипши  торайтирувчи  ва  кенгайтирувчи, 
куз  олмосини  хдракатга  келтирувчи  марказлар  жойлашади.
Турт тепаликнинг оркд  икки думбошда товуш йуналишларини 
аникдаб  берадиган  марказлар  жойлашади,
Мия  оёк,чалари  (pedunculi)  мия яримшарларига ва  мия  пустло- 
рига борувчи  нерв толаларини ташкил  этади.  Турт тепалик остида 
жойлашган  мия  суп  ргули  (Сильвилов  сув  йули)  IV  крринчапи  III 
к,оринча билан бирлаштиради.  К^зил ядро марказий нерв тизими- 
нинг хдмма к^тсмлари билан борланган булиб,  мух,им хдракат мар- 
кази х,исобланади.  Гавдпнингтурри вазиягда тутиитини ва мускул- 
ларнинг  уйтун  хдракат  к,илишларини  таъминлайдиган  марказлар 
к,изил  ядродл  жойлашади.
Оралик»  мия
Оралик, мия  (dienciphalon) урта миянинг олдинги 'юмонида  жой­
лашган булиб, курув думбоги  (talamus opticus) ва думбок, ости сохдси 
к^счларидан  (эттгаламус  ва  шногаламус)  ташкил  топган,  Куриш
www.ziyouz.com kutubxonasi

думбоки  тухумга  ухшаган  жуфт  буртик,  булиб  асосан  мия  кулранг 
молдасидан ташкил топган. Бурги кдинг олдинш юзаги (hypothalamus) 
буртик,  ости  билан  тутапиан  булади.  Бур гик,  осги  кис мидс!  мия  ор­
т и т   (hypophysis ccrebri) жойлашади. Буларни бош мия иккала ярим- 
шари  медиал томонидан  Урта  ёририни  икки  томонга  ажратилганда 
к^риш  мумкин.  Гипофиз  оёк,часи  ёрдамидд  калланинг  понасимон 
ганаси к^смидаги аурк эгар чукурчасида жойлашади, ички секреция 
безлари  кдторига киради. Оралик; мияда {эпиталамусда)  хдлдов мар- 
кази ва эпифиз бези хдм жойлашади,  Бу без III  крринча оркд девори 
потонасида жойлашган. Гипофиз бези гипоталамус, яъни оралик, мия 
лум бок,  ости  к^сми  билан узвий  борланган.  Гипоталамусдан  эффе- 
ренттолалар курит думборларига,  гипофизга, узунчок, ва оркд мия 
ча  утади.  Бу толалар  оркд  мияда  вегетатив  нерв  тизимининг  тугун 
олди толаларини  х,осил килищда иштирок этади.Уз  навбатида  гипо­
таламус  куриш думбокдаридан  эф<)эерент толалар  келади.
Х,озирги  пайтда  гипоталамусда  30 дан  ортик, турли  хил  марка- 
зий  ядролар  борлиги  аникданган.  Унда  ок,силлар,  ёклар,  тузлар  ва 
сув  алмашинуви,  ичак,  крн-томирлар,  бачадон,  к,овук,  деворлари 
мускулларининг к,искдришини организмда  иссикдик алмашинуви 
бошкдрувчи  марказий  ядролар  жойлашган.  Гипоталамусда  жой­
лашган  нейро-секретор  хужайралар  хдр  хил  гормонларни  и шла б 
беради. Ундага  супраоптик ва  паравентрикуляр  ядроларни  ишлаб 
берадиган гормонлар х,озирги вак,тда урганилган.  Гипоталамус бош 
мия  яримшарлари  пустлори  билан  борланган  булиб,  доим  унинг 
назорати  остида  ишлайди.
Охирги  мия
Охирги  мия  (telencephalon)  иккита  яримшардан  (hemispheria 
cerebri) ташкил  топган.  Хдр  бир  яримшар  плашч  (ёпкич),  хдл,  би­
лиш  мияси,  базал  ядролар  ва  к,оринчалардан  тузилган.  Яримшар- 
лар миянинг ургасидан узунасига йуналган  чукур ёрир билан  бир- 
биридан  ажралган  булади. Уларнинг  остида  иккала  яримшарларни 
бирлаштириб турувчи кддок,симон тана (corpus collosum) ётади. Мия 
матггияеи  (плашч-ёпк^ч)  одамларда них,оят дараж<чда  ривожланган 
б^либ,  марказий  нерв  тизимининг  барча  к,исмлари  хдмдд  пустлок, 
ости  ядролари устидпн  хдм  бошкдриб туриш ш   таъминлайди.  Шу- 
нинг  учун  мантия  "энг  янги  мия"  деб  х,ам  юртилади.  Демак,  мия 
мантияси марказий норв тизими бошкд к,исмлари билан бир кдтор- 
дд  мия пустлори томонидан хдм бошкдрилади,  яъни хдр бир функ 
ция мия мантиясига борлик, х,олда амалга оширилади. Булардан таш - 
кдри, мантия да марказий нерв тизимининг барча к^исми уз булакла- 
pHJ’a  эга нерв хужайраларидан  ташкил топган бош  мия пустлоетши 
ташкил этади,  яъни у  ерда хилма-хилтаъсиротларнинг марказлари 
жойлашади. Мия уггки кисмидан упчш учта асосий эгатлардаи мар 
казий  (sulcus a'ntralis),  ён (sulcus ccebri lateralis) ва тепа-энса (sulcus 
parirtooccipitaHs)  яримшарлари  хдр  бирини  куйидаги  булакларт 
булади:  1)  петтюна,  2) тепа, 3)  энса ва  1)  чакка пулаклари.  Буларга ён
www.ziyouz.com kutubxonasi

(сильвий) эгати оггида жойлашган бошинчи булаги хдм киради. Хдр 
бир эгат уз  ншзбатида  Оулдкларни  цуштларга  (syri)  ажратади.
Неиюна  б ула т   (lobus  frontalis)  яримтарлар  олдинги  к^смида 
жойлашган булиб, унинг усгидан утган  марказ олди эгати,  юкрри- 
ги на пастки эгатлар нешона палласида  гурт га иуштни хрсил к,ила- 
ди.  Буларга марказий  эгат олди пуигги,  иешонанинг урта ва пастки 
пуштлари  киради.
Тепа  булаги  (lobus  posterior)  марказ  оркд,  унга  кундаланг  кет- 
ган  усгки  ва  остки  эгатлар  воситасида  учта-марказий,  остки  ва 
успси пуштларни шакллаитиради. Энса булаги хдм бир нечта эгат­
лар  воситасида  майда  пуштларни  хрсил  к,илади.
Чакка  булаги  (lobus  temporalis)  устидан  кетган  эгатлар  устки, 
урта ва остки чакка пуштларга ажратилади. Яримшарларнинг ички 
юзасида,  кддокримон  тананинг  устидан  бир  нечта  пуштлар  ж ой­
лашади, уларга белбог пуштлари, деншз ости ва гумбазсимон пушт­
лар  киради,  Ярим шар  остки  юзаси  олдинги  к^смида  х,идлов  йули 
жойлашган.  Юкррида  куриб  утилган  эгатлар  ва  пуштлар  ривож- 
ланиш  даврининг  охирги  боск^чларида  шаклланиб,  айрим  хрл- 
ларда  кдсман  узгаришлар  хдм  булиши  мумкин.
Ян крринчалар (ventriculus lateralis) мия яримшарлари ички кдс- 
мида  кддок,симон  тана  остидаги  ок,  модда  сатх,ида  жойлашган 
бушлик,  I  ва  II  мия  крринчаларини  ташкил  этади.  Булар  бошкд 
крринчаларга нисбатан анча кенг булиб,  турт кремни ташкил эта­
ди.  Яримшарнинг  пешона  булими  олдинги  шохни  ташкил  этади, 
энса булими оркд мия, яъни чакка булимида-пастки шохи ва мар­
казий  к,исми  эса  мия  булимини  ташкил  этади.  Кддокримон  тана­
нинг икки  йуналиши  буйича тармокданган  толалари  бу  крринча- 
ларнинг  юкрри  к^смини  ташкил  угади.  Юкррида  айтиб  утилган- 
дек,  крринчалар  уртасидага  тешикчалар  оркдли  бир-бири  билан 
хдмда  оркд  мия  суюкдига  билан туташган  булади.
Бош  мия яримшарлар 
п ^ с т л о р и н и н г
Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin