З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)

ухитб  кетишини  таъ- 
кидлайдилар.  Йутон  ичакнинг узунасига  жойлашган  мускул  кдва­
ти  учта  лента шаклида  ривожланган,  факдт чувалчангсимон  усим- 
тада  ва турри  ичакда улар бир-бири  билан  кдлинлашиб,  бир бутун 
мускул  кдватини  хрсил  к^адилар.  Уччала  лента  шаклидаги  мус­
кул кдвати  чувалчангсимон усимтадан  бошланиб,  бир-бирига  нис­
батан  баравар  узокдикда,  бири  иккинчи сига  к,ушилмай  ва  кесиш- 
май  зич  силлик, ва  ялшрок, чизикдар  шаклида  йутон  ичакнинг бу­
тун  сохдси  буйлаб,  то  тугри  ичакгача  чузилиб  ётади.  Улар  уч  хил 
ном  билан  аталади:  ичак  тутк,ичи  лентаси,  чарви  лентаси,  эркин 
жойлашган лента.  Ичак тупдичи лентаси  (tenia inesocolicajra  йутон 
ичакнинг  кундаланг  к,исмида  тутк,ич  келиб  туташади.  Чарви  лен­
та сига  катга  чарви  келиб  ёпишади.  Эркин  жойлашган  лента  кур 
ичак,  кутарилувчи  ва  пастга  тушувчи  к,исмларининг  олдинги  юза 
кдсмида жойлашади.  Мускулли ленталар  к,искдрганида йутон  ичак
www.ziyouz.com kutubxonasi

калталашади,  яри мой с им он  хдлк,алар  асосини  ташкил  этувчи  ай- 
ланма  хрлда  жойлашган  мускуллар  учун  таянч  вазифасини  хдм 
бажаради.  Иугон  ичаклар  ташк,и  куринишидан  ана  шу  мускулдан 
ташкил  топган  ленталар,  буртиб  чик,ишлар  ва  §
f
  буртикдари  би­
лан  фаркданиб  туради.
Ташк,и  сероз  парда  чувалчангсимон  усимтаси  кур  ичакнинг 
кундаланг  ва  си гм ас им он  к,исмини  хдр  томондан  тулик,  крплаб 
туради.  Крлган  к,исми  мезоперитониал  крпланган  булса,  турри 
ичакнинг  охири  кррин  пардаси  билан  крпланмайди.
Кур ичак  (соесит)
 унг томонидан ёнбош чукурчасида жойлаш­
ган,  кррин  пардаси  билан,  юкрри  к,исмидан  ташкдри,  хдр  томон- 
лдма  крпланган  Ичак туткдч  пардага  эга  эмас.  Ташк,и  куриниши­
дан пастдан  юкррига  кдраб кенгайгаи халтачага  ухшайди.  Бир то­
мони  берк  булгани  учун  кур  ичак  номини  олган.  PlyFOH  ичакнинг 
энг кенгайган  к,исми  х,исобланади.  Узунлиги  7-7,5  см.  Демак  ,узу- 
наси  билан диаметри  хджми деярли  бир хил  кур  ичакнинг пастки 
к,исмида  ичак  тутк,ичига  эга  чувалчангсимон  усимта  (appendix 
ventriformes)
  жойлашади.  Чувалчангсимон  усимта  деворида  яхши 
ривожланган  иммун тизимига хос лимфоидтизим жойлашган.  Кр- 
рин  пардаси  билан  хдр  томонлама  интераперитониал  хрлда  урал­
ган.  Бундай  усимта  одам симон  маймунларда  хдм  учрайди.  Одам­
ларда  унинг  узунлиги  хдр  хил  булиши  мумкин  (
2-20
  см.),  уртача 
узунлиги 
6-8
 см., диаметри 3-4 см. Чувалчангсимон усимта бушлиги 
тешиги оркдли  кур  и чакка  очилади.  Тешиги  кдтламга  ухшаган ту- 
зилишга  эга.  Сфинктерни  эслатади.  Чувалчангсимон  усимтани 
хдмма  вак,т битга жойда  учратиш мумкин  эмас,  жойини  узгартир- 
ган булиши  мумкин.  Айрим вак,тларда у медиал, латерал ёки юкрри 
ва  пастрок,  хрлатда жойлашииш  х,ам  мумкин.  Уни тез  ва  аник, то- 
пиб олиш учун олдин  ёнбош ичакнинг кур ичакка туташган  к,исми 
топилиб,  3-4  см.  пастга  тушилса,  апендикс топилади.  Бунинг  учун 
унг  томондан  юкрриги  ёнбош  суяк  усиги  билан  киндикка  утка- 
зилган чизи^нинг  1/3 к,исми топилади. Апендикс тахминан шу ерда 
жойлашади. Янги тугилган болаларда кур ичак ингичка булиб, узун­
лиги  1,5  см.,  диаметри  1,3-1,7  см.  булса,  икки  ёшларга  бориб  2-3 
марта  катталашади.  Апендикс  хдм  бир  ёшдаги  болаларда  узун  ва 
йутон  булиб,  тешиги  хдм  кенгрок, булади.
Чувалчангсимон  усимта  тешигининг  юкрри  к,исмида  ёнбош 
ичакни  кур  ичак  билан  туташган  к,исми  жойлашади.  Бу туташиш 
жойи  узига  хос  морфологик  тузилиши  билан  фаркданувчи  бир 
томонлама  утказиб  бериш  хусусиятига  эга  илиоцекал,  яъни  крп- 
крн симон  сфинктер  жойлашади.
Кугарилувчи  чамбар  ичак  (colon  ascendens)
  кур  ичакнинг' да­
воми  х#собланиб,  кррин  бушлирининг  ун  томонидан  ён  к,исмида 
жойлашиб,  унг  буйракка  ва  кррин  деворига  ёндошиб  туради  ва 
жигар томон деярли  так хрлда  кутарилади.  Жигарнинг унг булаги 
пастки  к,исмига  бориб  IX  крвурра  охирида  унг  томонга  бурилиш 
хрсил  к,илади  ва  кундаланг чамбар  ичакка  туташиб  кетади.  Узун-
www.ziyouz.com kutubxonasi

лига  18-20  см.Олдинга  ва ён томонлари  кррин  пардаси  билан  (ме- 
зоперитониал)  крпланган,  оркд томони  очик,  крлади.
Кундаланг  чамбар  ичак  (colen  transversum)
  кутарилупчи  чам­
бар ичакнинг давоми х,исобланади. Тутк,ич ёрдамида кррин бушли­
рининг оркд деворига туташиб туради.  Кундаланг чамбар  ичак чаи 
томондан  жигарнинг  катта  булаги  пасгки  юзасидан  то  талок,гача 
кундаланг жойлашади ва меъданинг катга эгрилигига ёидошиб ту­
ради.  Ичакнинг чап томони  унгтомонига  нисбатан  к^сман  балан- 
дрокда  жойлашади.  Кундаланг  чамбар  ичак  оркд  томонидан  ун 
икки  бармок^и  ва  меъда  ости  безига  тегиб  туради.  Унинг  остки 
к,исмида  оч  ичак  бурмалари  ётади.  Кундаланг чамбар  ичак олдин­
ги  томонидан  катта  чарви  билан  уралган  булиб,  чарви  меъданинг 
катга  эгрилигидан  бошланиб,  ичак  билан  зич  туташиб  кетади. 
Кундаланг йутон  ичак хдмма  томондан  кррин  пардаси  билан  инт- 
роперитониал хрлатда уралган.  Кундаланг чамбар  ичак талок, ости 
чап томонидаги  крвурга остида  ва  чап  буйрак олдида паст томонга 
бурилиб,  пасп’а  тушувчи  чамбар  ичакка  туташиб  кетади.
Тушувчи  чамбар ичак (colon  descendens)
  крриннинг чап  томо­
нида  кррин  бушлирининг оркд деворига  ёиишган  хрлда  жойлаша­
ди.  Узунлиги  9-12  см.  Ташк,и  томонга  йуналиб,  чап  ёнбош  суяги­
нинг чук,урчасида лотинча "S"  хдрфига ухшаган  сигмасимон  йурон 
ичак билан туташади. Пастга тушувчи ичак хдмма томонидан кррин 
пардаси  билан  интраперитонеал  хрлда  уралган  булиб,  узун  ичак 
тутк,ичига  эга.  Турри  ичак  як,инлашган  сари  чамбар  ичакка  хос 
булган  буртмалар  камайиб  боради,  мускулларнинг  учала  л е т а  си 
кенгайиб,  гугри  ичакда  бир-бири  билан  туташиб  яхлит  мускул 
кдватини  ташкил  этади.
Сигмасимон  ("S''-симои)  йугон  ичак  (colon sygmoideum)
  чам­
бар  ичакнинг давоми  х,исобланади,  у  чап  ёнбош  чук,урча  ва  кичик 
чанок,  бушлирида  жойлашган,  думраза  ва  ёнбош  суякларнинг 
к,ушилган  жойидан  бошланиб,  учинчи  думраза  умурткдси  кдрши- 
сига  як,инлашиб  турри  ичакка  утади,  узунлиги  10-15  см  га  тенг. 
Олдинги  томонидан  кррин  бушлирининг  олдинги  деворига  тегиб 
туради,  юкрри  томонидан  ичак  ва  пастки томондан  сийдик  пуфа­
ги,  бачадон  во  турри  ичак  билан  чегараланади.
Тутри ичак (intestinum rectum)
  йугон  ичак  ва  бутун  овкдт хдзм 
к,илиш  йулининг охирги  к,исми х,исобланади.  Кичик чанок, ва дум- 
разанинг олдида  жойлашади.  Уртача  узунлиги  15-20  см.,  диаметри 
турли  к,исмларида  хдр  хил,  уртача 5-10  см.  га тенг.  Юкрри томон­
дан  кррин  пардаси  билан  интраперитонеал  хрлда  уралган  булса, 
урта  кдсми эса уч томондан мезоперитониал хрлда уралган.  Паст­
ки  к,исми  кррин  парда  билан  мутлакр  уралмаган.
Кичик тос  бушлирида турри  ичакнинг  эркак ва  аёлларда турли 
ча жойлашган.  Эркакларда турри ичак олдида  сийдик пуфаги,  уруг 
пуфакчалари  ва  простата  бези  жойлашади.  Простата  бези  гурри 
ичак деворига ёпишиб турганлиги сабабли, уни бармок, билан турри 
ичак оркдли  пайпаслаб куриш  мумкин.  Аёлларда эса турри ичак  ва
www.ziyouz.com kutubxonasi

бачадоннинг  оркд  сохдсида  жойлашади.
Йугон  ичакларнинг  мускуллари  кундаланг  ва  узунасига  к#скд- 
риши натижасида хдракат бир йуналишда булиб, ички к,исмида жой­
лашган  чик^нди  моддаларни тешиги  томонга  кдраб  йуналтиради.
Меъда  ости  бези
Меъда  ости  бези  (pancreas)  одам  танасида  энг  йирик  безлар 
кдторига  киради.  Меъданинг оркд сохдсида  I-II  бел умурткдлари- 
нинг  кдршисида  талок,  ва  ингичка  ичакларга  нисбатан  кундаланг 
жойлашган,  огирлиги  60-100  г.,  узунлиги  15-22  см.,  урта  к#сми- 
нинг диаметри 3-4 см.  Меъданинг оркд томонида жойлашиб, кррин 
пардаси  билан  факдт  олдинги  томондан  туташиб,  экстраперито- 
ниал  аъзолар  кдторига  киради.  Уч  к^смдан  ташкил  топган:  бош 
к#сми,  тана  ва  дум  к,исми.  Бош томони  энг  йутон  ва  кенг  к,исми 
булиб,  аста-секин  дум  к,исмига  кдраб  ингичкалашиб  боради.  Бош 
к#сми  ун  икки  бармокди  ичакнинг  гакдсимон  бушлигага  кириб 
боради.  Оркд томонидан  кррин  бушлирининг оркд деворига тегиб 
туради.  Без дум томонидан талок, ва чап буйрак билан чегаралана- 
ди.  Оркд  томонидан  зса  йирик  крн томирларидан  к,орин  аортаси, 
пастки ковак венаси  билан  чегараланоди.  Безнинг ички томонидан 
гахминан уртасида дум к,исмидан бошланиб, бош к,исмигача чузил- 
гаи йирик диаметрига эга асосий чикдрув каналчаси ётади.  Бу ерда 
унинг  чикдрув  каналчаси,  ут  пуфаги  умумий  йули  билан  бирга- 
ликда,  ун  икки  бармокди  ичак  бушликига  очилади.  Айрим  вак,т- 
ларда безнинг мустак,ил равишда чи^арув каналчаси булиб,  ичак 
бушлиги га  алох,ида  уэи  очилади.
Меъда ости  бези  бир  кунда 2 л.  га як#н  уз  ианкреа гик пшрасини 
ишлаб  чикдради.  Ширанинг  таркибида  углеводларни  парчалаб  бе­
рувчи  амилаза,  ёгларни  парчалаб  берувчи  липаза  ва  ичак  шираси 
тогьсирида  тринсинга  аиланадиган 
1
рипсиноген  моддалар  манжуд.
Меъда  ости  бези  аралаш  безлар  кдторига  киради.  Ташк#  сек­
реция  экзокрин  ва  ички  секреция  эндокрин  к,исмларига  эга.  Эк­
зокрин  к#смини  ташкил  этувчи  без  панкреа'гин  шираси ни  ишлаб 
асосий  чикдрув  каналчаси  оркдли ун  икки  бармокди  ичак  бушли- 
гига  чикдриб  беради.  Без  огирлигининг  97  %  ни  экзокрин,  3  %  га 
ЯК.И Н И Н И  
эндокрин  к,исми  ташкил  этади.  Демак,  без  асосий  к,ис- 
мини  экзокрин 
К.И СМ И  
ташкил  этади.  Эндокрин  к,исми  эса,  экзо- 
крин  без  ичида  хужайра  тунламлари,  яъни  оролчалари  шаклида 
жойлашади  ва  углевод  хдмда  ёг  моддалари  микдорини  бошкдриб 
турувчи  гормонлар  ишлаб  беради.  Буларга  инсулин,  глюкоген  ва 
самого стати нлар киради. Х,ужайра тупламларига Лангерганс орол­
чалари  дейилади.
Меъда асосий  к,исмиии мураккаб альвеола-най симон тузилишга 
эга  экзокрин  бези  ташкил этади.  Экзокрин  к#смини  ташкил этув­
чи  без  охирги  учлари  думалок,  шарсимон,  яъни  альвеоласимон  ва 
найсимон  тузилшнга  эга  булиб,  уларнинг деворлари  бир  кдтор  без 
хужайралари  билан  крпланган.  Уларнинг  секретлари  майда  канал-
www.ziyouz.com kutubxonasi

чаларда  йигилиб  ва  бир-бири  билан  к,ушилибг  асосий  чик,арув  ка- 
налчасига очилади.  Асосий каналча эса,  уз  навбатида,  ун  икки  бар- 
мокли  ичакка  очилади.  Майда  каналчаларнинг  девори  бир  к,атор 
кубсимон  эпителий  билан  крпланган.  Эндокрин  к,исмини  ташкил 
этувчи  без  х,ужайралари  уз  каналчаларига эга  эмас.  Улар уз  мах,су- 
лотларини  турридан-турри  капилляр  томирларга  утказиб  беради.
Меъда  ости  бези  микроскопик  тузилинш  жихдтидан  булакча- 
лар  х,осил  к,илиб  тузилган  булиб,  уларнинг  ораларида  зич  бирик- 
тирувчи  тузима  жойлашади.  Тукима  оркдли  без  хужайраларига 
к,он томирлар  ва  нервлар  утади.  Эндокрин  к,исмини ташкил этув­
чи  кисми  хужайралари  ва  гормонлари  хакдда  "Эндокрин  безлар" 
бобида  батафсил  тухталиб  утамиз.
ЖИГАР
Жигар  (hepar) энг  йирик  без  булиб,  юмшокрок консистенцияси- 
га эга, тук кизил рангда.  Мураккаб микроскопик тузилган булиб,  куп 
Киррали  ваэифаларни  бажаради.  Огарлиги  катгаларда  1,5-2,0  кг.  ни 
ташкил этади.  Ёш  болаларда  жигарнинг  огирлиги  ту™лганидагига 
нисбатан  икки  марта ошади.  18-20 ёшга  етганида дастлабки  огир- 
лигига нисбатан  10-12  марта катталашади,  узунлиги 20-22  см.,  эни 
10-12
  см.  га тенг.
Жигарнинг асосий  кисми корин бушлига  корин  кдсмининг унг 
томонида  диафрагма  остида  жойлашади.  Катш  одамларда  бироз 
Кисми  олдинги  урта  чизикдан  унг томонга  утади.  Жигарнинг  учта 
юзаси  тафовут  кдлинади:  1)  диафрагмага  тегиб турган  юза  (fa d es 
diapragmatica),
  2)  орка  томонга  караган  юза  (fades  posterior),  3) 
пастга  караган  юза  (fades  vesceraJis).  Устки  ва остки  юзалари олди 
томондан  бирлашиб  олдинги  уткир  четини  хосил  килади.  Устки 
юзаси  силлик  булиб,  диафрагма  ботиклигида  ётади.  Жигарнинг 
ю ко рига  чегараси  унг томондан  буртиб  чиккан  юзаси  унг  умров 
суяги уртасидан  пастга караб йуналган 
ч и з и р и н и н г
 
IV ковурга би­
лан  кесишган  кисмига  турри  келади.  Жигарнинг  юкориги  урта 
чегараси  урта  чизик  буйлаб  туш  суяги  танасининг  ханжарсимон 
усимтаси  билан  бириккан  кисмига  турри  келса,  чапдан  эса  чап 
умров урта 
ч и з и р и н и н г
 
V-VI ковургалар каршисида кесишган кдсми 
ХИсобланади.  Пастки  чегараси  унг  томондан  охирги  ковурганинг 
орка томонидан  пастки  кдррасига турри  келиб,  одатда  ковургадан 
пастта  тушмайди.  Агар  жигар  гипертрофига  учраса,  яъни  катга- 
лашиб  кетса,  уни  пайпаслаш  у сули  билан  бемалол  аниклаш  мум­
кин  (масалан,  гепатит касаллигида).  Жигарнинг  пастки  кисми  унг 
томонидаги  ковургалар  остидан  чикиб  урта  чизикдан  угиб  чап 
томонга караб юкорига кутарилади ва VII-VIII ковургаларнингтуш 
суяги билан бирикадиган жойига турри келади. Жигарнинг юкориги 
буртиб  чиккан  юзасининг диафрагма  ботиб  турган  кисми  текис 
Холда  булиб  нотекисликлар  кузатилмайди.
Жигарнинг  буртган  орка  чети  кориннинг  орка  деворига  ёпи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

шиб туради.  Пастки  юзаси  кррин  бушлига  юкрри  кисмидаги  бир 
нечта  аъзолар  билан  чегараланиб  туради.  Буларга  меъданинг  ки­
чик эгрилиги,  йугон  ичакнинг унг бурилиш  к,исми,  кундаланг чам- 
бар  ичак,  унг  буй рак,  буйрак  усти  бези  киради.  Жигар  аъзолар 
билан  тегиб  турган  юзаларида  бир  нечта  х,ар  хил  ботикдар  уч­
райди. Жигарнинг юкрриги юзидан диафрагмагача торгилган урок,- 
симон бойламча жигарни унг ва чап булакларга ажратади. Унг булак 
чап  булакдан  катта.  Жигарнинг  пастки  (vesceralis)  юзаси  (к,исми) 
орк,а томонга к,араган булиб, устидан бир нечта эгатлар утган була- 
ди.  Натижада  жигарнинг  пастки  юзасини  унг,  чап,  квадратсимон 
ва  думсимон  булакларга  ажратади.  Унг  сагитал  эгатнинг  олдинги 
к,исмида ут пуфаги  юзаси,  орк,а к,исмида  (киидик венасининг крл- 
диги)  жигарнинг думалок,  бойлами  (Ид.  teres hepatica),  орк,ада  эса 
эмбрион  давридаги  вена  томирининг  олдинги  вена  бойлами  (Ид. 
venosum)
 жойлашади.
Кундаланг эгат жигар дарвозаси  хдсобланиб,  ундан  жигарнинг 
дарвоза  венаси,  жигар  х,ак,ик,ий  артерияси,  жигар  йули,  лимфа 
томирлари  ва  нервлари  утади.  Хуллас,  жигар  дарвозаси  орк,али 
жигар  ичига дарвоза  венаси,  жигар  артерияси  ва жигар  нервлари 
кирса,  жигарнинг  ичидан  жигар  йули  ва  лимфа  томирлари  ва  ут 
йули  ч и к, од и.
Жигар  кррин  пардаси  билан  уч  томондан  (мезонеритониал) 
уралган  булиб,  бу  нарда  диафрагмадан  жигарга,  жигардан  унинг 
атрофидаги  аъзоларга  утишида  бир  нечта  богламлар  хреил  к,ила- 
ди.  Булар:
1
)  диафрагма  билан  жигар  уртасидаги  гож  бойлам  (lig.  со ю - 
nariuni);
2
)  тож  бойламнинг  учбурчак  шаклидаги  кдеми  —  учбурчакли 
бойламчаларни  ташкил  этади  (Ид.  tringularo  dextrum  e l sinistnim);
3)  жигардан  буйракка  утуъчи  бойлам  (Ид.  hejjatorenaJeJ;
4)  меъданинг  кичик  эгрилигига  утувчи  бойлам  (lig.  hepato- 
gastricum);
5)  уникки  бармокди ичакка утувчи бойлам  (Ид. hefxitoduodenale).
Жигарнинг орк,а чети ёки кррин кдеми кррин пардаси билан крн -
ланмайди,  яъни  кррин  нардасидан  четда  крлган  к,исми дейилади.
Жигар  организмда  бир  иечта  мухдм  вазифаларни  бажаради:
•  Организм»и  зах,арсизлантириш  вазифаси.  Модда  алмаши- 
ниш  жараёнида  хреил  буладиган  организм  учун  захдрли  булган 
азот  моддасини  зах,арсиз  булган  мочевина  модда с и га  айлантириб 
беради.  Бу модда эса гийдик аъзоси орк,»
1
ли ташк,арига чик,ади.  Шу 
билан  бирга  гормонлар,  биологик  аминлар  х,амда  дори  моддалар- 
ни  кучеизлантиради.
•  Х,имоя  вазиг^заси.  Бунда жигарнинг  юлдузеимон  ретикулоэн- 
дотелиоцидлари  (Кунфер хужайралари) организмга х>ар хил йуллар 
билан  тущгаи  микроорган из млар  ва  бошк,а  захдрли  моддаларни 
ушлаб  колиш  ёки  емириб,  (}загоцитоз  к,илиб  гашлаш  хусусияти.
»  Крндаги  глюкоза  микдорини  бир  меъёрда  бошк,ариб  сакдаб
www.ziyouz.com kutubxonasi

туриш.  Крндаги  моносахаридлардан  жигарда  мураккаб  углевод 
булган гликоген хрсил булиб туради ва тупланади.  Шу билан бир- 
га  крн  илазмасининг  альбумин,  глобулин,  фибриноген,  протрюм- 
бин  каби  мух,им  окрилларини  синтез  к^либ  беради.
•  Ичакларда  ёр  моддасининг  парчаланишини  таъминлайдиган 
ут моддасини  синтез 
1
^илиб беради.
•  Х,ужайра мембраналарини зарур таркибий к^сми булган  хо­
лестерин  алмашинувида  мух,им  вазифани  бажаради.
•  Жигарда организм учун  зарарли  витаминлардан Д  Д   Е  ва К 
ларни  зах^ра сифатида туплаб  сакдаб туради.
•  Организм  эмбрионал  ривожланиш  даврида  асосий  крн  яра- 
тувчи  аъзо  х,исобланади.
Жигарнинг куп киррали вазифаларини назарга олган хрлда уни 
организмнинг биокимёвий  лабораторияси  деб  атайдилар.
Жигарнинг  тузилиши
Жигар ташкой томондан ураб турган кррин парда  (tunica serosa) 
гагида жойлашган. У билан битишиб кетган зич бириктирувчи тук^- 
мадан ташкил топган  фиброз  парда  (tunuca  fibrosa)  жигар устини 
хулди  халтача  шаклида  атрофини  ураб  олади.  Фиброз  нарда  жи- 
гарга  кириш kjicmh оркдли  крн томирларни олиб кириб,  уни жуда 
куп  булакчаларга  (lobuli  hepatis)  булади.  Жигар  булакчалари  куп 
бурчакли  призма  шаклидаги  тузилма  булиб,  бир-биридан  булак- 
чалараро  бириктирувчи  тук^ма  билан  аж рал и 6  туради.  Булакча- 
ларнинг  кенглиги  1,5-2  мм  атрофи.  Бириктирувчи  тук^ма  билан 
биргаликда жигар ичига булакчалараро артерия,  вена ва ут йулла­
ри  хдм  киради.  Булар  бутун  жигар  ичи  буйлаб  бирга  йуналган- 
ликлари  учун  уларни  жигар  т риадаси  дейилади.  Булакчалараро 
бириктирувчи  тук^ма  хдмма  жонзодларда  бир  хил  ривожланган 
булмайди.  Ч^чкд  ва  айик, жигарларида  яхши  ривожланган  булиб, 
одамларда сует ривожланади. Булакчалар артерия ва веналари яна 
хдм майдалашиб, булакчалар ичига кириб,  капилляр турини хрсил 
к,илади.  Бу  ерда  артерия  ва  вена  крн  томирлари  аралашиб  вена 
крнига  айланиб  кетади.  Аралашган  крн  марказий  веналарга  (w. 
centrales),
  с^нг йигувчи  веналарга  утади.  Булар  йигилиб  йирикла- 
шиб,  жигар  венасига  айланади  ва  пастки  ковак  венасига  куйила­
ди.  Жигар  булакчалари  жигар  пластинкалари  (lamina  hepatica)  ва 
улар орасидан утувчи  синусоид капиллярлардан  (vas. sinusoideum) 
гашкил  топган.  Жигар  пластинкалари  асосан  жигар  хужайрала­
ри  гепатоцитлардан  ташкил  топган.  Хдр  бир  булакчанинг  ^рта- 
сидан  марказий  вена  (v.  centralis) утади.  Жигар  пластинкалари  ва 
синусоид  капиллярлари  унга  нисбатан  ради ал  хрлда  жойлашади. 
Синусоид  капилляр  деворида  икки  хил  эндотелий  хужайралари 
учрайди.  Биринчи органеллалари  кам булган ясси эпителий булса, 
иккинчиси  юлдузеимон  ретикуло-эндотелицитлар  ёки  Купфер 
хужайралари.  Бу  хужайраларнинг  цитоплазмасида  куплаб  лизо- 
сомалар  ва  фагосомалар  учрайди.  Булар  фагоцитоз  вазифасини
www.ziyouz.com kutubxonasi

бажаради.  Жигар  пластинкалари  3-4  к,атор  жойлашган  жигар 
хужайраларидан  ташкил  топган  булиб,  уларнинг  Уртасидан  ут 
йулларининг  бошланкич  кисмини  ташкил  этувчи  ут  каналчалари 
утади.  Булардан  ташкдри  гепотоцитларни  аралаш,  яъни  эндокрин 
ва  экзокрин  вазифаларини  бажарувчи  без  хужайралари  дейиш 
мумкин,  чунки  жигар  хужайралари  бир  томондан  глюкоза,  к°н 
оксиллари,  липопротоидлар  ва  боища  куплаб  моддаларни  ишлаб, 
Конга 
чик,ариб  берса,  иккинчи  томондан  ут  суюкдигини  хосил 
Килиб,  ун  икки  бармокди  ичакка чикариб беради.
Хрзирги вактда жигарни аник бир нечта кдсмларга булиб урга- 
ниш  схемаси  яратилган.  Бунда  жигар  икки  булакка,  бенгга  сек- 
торга  ва  саккизта  доимий  сегментларга  булинади.  Олд  томондан 
ут пуфаги юзаси, оркд томонидан пастки ковак венаси эгати буйлаб 
утказилган  шартли  чизик  жигарнинг  унг  ва  чап  булакларининг 
чегараси  хдсобланади.  Унг  ва  чап  булаклар  ичига дарвоза  венаси 
томирлари  тармокданади.  Сектор  бу  дарвоза  венаси  тармокдари 
Кон  билан  таъминлашидаги  иккиламчи  навбатдаги  тармокданган 
кисми. Сегмент деб учламчи тармокданган кисмига айтилади. Бунга 
биргаликда  тармокданаётган  жигар  артерияси  ва  ут  йуллари  хам 
киради.  Х,ар  бир  сегмент узига  хос 
кон 
айланиш  тизими,  иннер- 
вацияси ва ут йулига эга тузилма булиб, бундай морфологик тузи- 
лиш  эмбрион  ривожланиш  давридан  шаклланиб,  янги  тугилган 
болада  якк°л  куриниб  туради.
Жигар  сегмент тузилишини унинг висцерал юзасидан  бошлаб 
ракамлар  билан  белгилаб  борадиган  булсак,  бошланиши  ковак 
венаси эгатидан бошланиб, соат стрелкасининг тескари йуналиши 
буйлаб  жойлашади.
УТ ПУФАГИ
Ут  пуфаги  (vesica  fellae)  уз  бушлигида  жойлашиб,  организмда 
мухим  вазифаларни  бажарищда  иштирок  этадиган ут модлдси  ре- 
зервуари хисобланади. Ут пуфаги жигар унг булагининг пастки вис- 
цериал  юзасида ут пуфаги  чукурчасида  жойлашади.  Узунчок нок- 
симон шаклда булиб, туб кдсми, тана ва буйин кисмларига булина- 
ди.  Туб кдсми  энг кенгайган кдсми  булиб,  аста-секин торайиб бо­
ради  ва  буйин  кдсмини  х^ил  кдлади.  Туб  ва  буйин  кдсмининг 
Уртасида кенгайган асосий кдсми танаси жойлашади. Буйин  кдсми 
эса 3-4 см. ли ут найига уланади, ут йули бориб жигардеш келаё'П’ан 
умумий жигар йули билан кушилиб, умумий ут йулини хосил кдлдди. 
Умумий ут йули ун икки бармокди ичакнинг пастга тушувчи кдсми- 
да катта сургич  (papillae duodeni major) га,  сунг эса меъда ости бези 
йули  билан  бирлашиб  ичакка очилади.  Ут пуфаги  тулиб турганида 
жигарнинг осгидан  бироз олдинга чикдб туради,  унинг шу кдсми­
ни пайпаслаб ут пуфаги патологиясини тахминан аникдаш мумкин. 
Ут пуфагида ут моддаси сакданиб туради, 
с и р и м и
 
40-60 см3 га  тенг, 
узи ут ишлаб чикдрмайди. Ут жягардан жигар йули оркали ут йулига
www.ziyouz.com kutubxonasi

утади,  сунг ут  пуфагига  тушиб  йигилиб  туради.  'Ут  яшил  рангдаги 
тахир  суюкдик булиб,  ёр моддаларини  парчалаб  беришда  иштирок 
этади.  Юкррида эслатиб утганимиздек, ут моддаси  меъда ости бези 
ишлаб берадиган липаза фермента  билан биргаликда eF моддасини 
парчалаб беришда  иштирок  этади.  Бундан  ташкдри,  ут модда  ичак 
мускулларининг хдракатини,  яъни  перистальтикасини  хдм бошкд­
риб туради. Одам жигари бир кунда 700-800 г.-гача ут ишлаб чикд­
ради.  Ут пуфагининг девори  анча  юпкд  булиб,  4  кдватддн  ташкил 
топган:  1) сероз парда кдвати; 2) сероз ости кдвати;  3) мускул кдват;
4)  шиллик, парда кдвати.
Сероз парда кдвати зич бириктирувчи тук^мадан иборат булиб, 
кррин пардаси билан биргаликда ут пуфагини устки томондан крп­
лаб  туради.  Сероз  парда  билан  кррин  пардаси  орасида  фибрил- 
лардан  ташкил  топган  кдват  жойлашади.  Мускул  кдвати  икки 
кдватдан ташкил топган мускул толачаларидан  иборат булиб,  улар 
циркуляр  ва  к^йшик,  хрлда  жойлашади.
^т йули  мускуллари  пуфак  йулининг бошланишида  ва  умумий 
йулларининг охирида  сфинктерлар  хрсил  кдлади.  Улар  ёрдамида 
утнингуи икки бармокди ичакка утиши бошкдрилиб туради. Шил­
лик,  парда  кдвати  куплаб  бурмалар  хрсил  к^лади.  Уларнинг  ора- 
ларида  куплаб кддок,симон безлар жойлашади.' Шиллик, кдват бир 
кдватли  кутикуляр  эпителий  билан  крнланган.
К.ОРИН  ПАРДА
Кррин парда  (peritoneum ) зич бириктирувчи тукимадан иборат 
кррин бушлига деворларини  ва унда жойлашган барча аъзоларни 
устки томондан крплаб турадиган сероз пардадир (54-расм). У икки 
варакдан  ташкил  топган  булиб,  биринчиси  кррин  деворларини 
крплаб турувчи  —  париетал парда дейилса,  иккинчиси ички аъзо­
ларни  ураб турувчи  —  висцериал  парда дейилади.  Париетал пар­
да  кррин  бушлирининг олди,  оркд,  юкрри  ва  ён  юзаларини  худди 
кррин  пардаси  билан  уралган  халтага  ухшаб  крплаб  туради.  Кр­
рин  пардаси  эркаклар  кррин  бушлирини  хдр томонлама  герметик 
равишда  ураб,  ташки  мух^тддн  ажратиб  турса,  аёлларда  бачадон 
найининг  бир  учи  кррин  бушлирига,  иккинчи  учи  эса  бачадонга 
туташиб  тургани  учун  кррин  бушлиги  бачадон  найи,  бачадон  ва 
к,ин оркдли тайней мух^т билан алокдда булади. Сероз парда кррин 
бушликини  икки  бушликда  ажратади.  Биринчиси  кррин  парда 
бушли™ булса, иккинчиси кррин бушлигидир. Кррин бушлири диа­
фрагма, иккита ён томони олдиндан мускуллар, оркддан эса умурт­
кд  погона  билан чегараланади,  кррин  парда  паст томондан  куши- 
либ  кетади.  Кррин  парда  бушлирининг оркд деворида  кррин  пар- 
данинг  париетал  вараги  билан  оркддан  кррин  фасцияси  орасида 
бушлик, булиб, унда ёк тук^маси, буйрак, буйрак угги бези ва сий- 
дик  йули  жойлашади.  Кррин  парда  бу  аъзоларни  факдт  бир  то­
монлама  крплаб туради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Кррин  парда  кррин  буш­
лири  деворидан  аъзоларга 
утиш ёки бир аъзодан иккин­
чи  бир  аъзога  утишида  пай- 
ли  бойламчалар  хреил  кдла- 
ди.  Айрим  пайлар  мураккаб 
тузилишга эга,  ичакни  кррин 
орк,а девори билан борлаб ту- 
рувчи  пайлар  кррин  парда- 
сининг  икки  варагидан  таш­
кил  топган  булиб,  улар  ора- 
лирида томир,  нерв ва лимфа 
тугунлари  жойлашади.  Бун­
дай  пайлар  ичак  тутк,ичлари 
(mesenterium)
 деб аталади.  Бу 
тущичларга ичаклар ва аъзо­
лар  эркин  хрлда  осилиб  ту- 
ради.
Кррин бушликида турт хил 
ичак туткдчлари мавжуд: ин- 
гичка  ичак  туткдчи,  чамбар 
ичак  кундаланг  к,исмининг 
тугк,ичи,  сигмасимон  ичак 
тутк,ичи,  тутри  ичакнинг 
юкрриги  учдан  бир  к*исми- 
нинг  тущичи.  Чувалчангси- 
мон  ^симта  х,ам  уз  ичак тут- 
кдчига  эга.
1

Ингичка  ичак  тутк,ичи- 
нинг  илдиз  к,исми  узунлиги 
15-17 см.  булиб,  кррин дево­
ри  ёнидаги  варарининг  ичак 
тутк,ичига  утиш  к,исмини 
ташкил этади.  Бошк,а туткдчлардан энг кенги ва узуни х,исоблана- 
ди.  Чап  томондан  II  бел  умуртк,аси  билан,  унг  томондан  думраза, 
ёнбош  суяклари  бугими  орасида  жойлашади.  Унинг  узунлиги  оч 
ва  ёнбош  ичаклар  узунлигига,  яъни  5-6  м.  га  тенг.
2.  Чамбар  ичак  кундаланг  туткдчи  кррин  бушлирини  иккига 
булган  хрлда  кундаланг жойлашади.  Тутк,ичининг юкрри  кдсмида 
меъда,  ун  икки  бармокди  ичак,  жигар,  талок,  ва  меъда  ости  бези 
жойлашади.
3.  Сигмасимон,  яъни  “S"-симон  ичак  тутк,ичи  унинг  шаклига 
мувофик, туташади.
4.  Турри ичакнинг юкрриги учдан бир кдсмининг туткдчи  унча 
катта  булмаган  туткдчга  эга.
Чарви  —  кррин  пардасидан ташкил топган  пай  булиб,  катта  ва 
кичик чарвидан  иборат.  Катга чарви  (ол?епШт major)  чамбар  ичак
54-раем.  Кррин.бушлиридаги  аъзо- 
ларнинг  к,орин  пардасига  нисбатан 
муносабати  (сагитал  кесим).
/  - 
житр;  2  -  Mei^ga;  3 -  катта  чарви;  4  - 
кундаланг чамбар ичак; 5 - оч  ичак; 6 - сий- 
дик пуфаги;  7 - кичик чарви; 8 - меъда ости
 
бези;  9 -  йуюн  ичак  туащичи;  10 - ун  икки
 
бармок^и ичак;  11-  ичак тутцичи.
www.ziyouz.com kutubxonasi

кундаланг  кдемидан  бошланади,  ингичка  ичакнинг  олдинги  то- 
мондан  этакка  ухшаб  осилган  х,олда  корин  бушлиги  пастки  кис- 
мига караб тос  суягагача  йуналади.  Кичик  чарви  (omentum  minor) 
ун икки бармокди  ичак кичик эгрилиги  уртасида жойлашиб,  улар 
уртасидаш  пайни  х,осил  кдлади.  Катга  чарви  корин  нардасининг 
туртта  (бир  жуфти  пастга  тушувчи  ва  бир  жуфти  юкорига  кута­
рилувчи)  вараридан ташкил топган  булса,  кичик чарви  факат бир 
жуфтни  ташкил  этади.
Маълум булишича,  корин нарда бушлиридаги аъзоларни корин 
пардаси  билан  бир  хил  урамайди.  Аъзолар нинг 
к°Рин 
пардаси 
билан  кандай  уралишига  караб  улар  уч  гурух,га  булинади.  Агар 
аъзолар корин пардаси билан хдмма томондан уралса, бундай аъзо- 
ларга интраперитонеал аъзолар дейилади.  Буларга меъда,  оч  ичак, 
ёнбош  ичак,  кур  ичак  ва  чувалчангсимон  усимта,  чамбар  ичак­
нинг  кундаланг кдсми,  сигмасимон  ичак,  турри  ичакнинг  юкори- 
дага  учдан  бир  кдсми,  талок,  бачадон  найлари  киради.  Кррин 
бушлиридаги  аъзолар  корин  пардаси  билан  уч  томондан  уралиб 
турса,  бундай  аъзолар  мезоперитонеал  аъзолар  дейилади.  Булар­
га жигар,  чамбар ичакнинг кутарилувчи ва пастга тушувчи  кдсми, 
турри  ичакнинг  уртадаги  учдан  бир  кдсми,  сийдик  пуфаги  (тула 
хрлатда),  бачадон киради.  К,орин пардаси билан уралган аъзоларга 
экстраперитонеал аъзолар дейилади.  Буларга  меъда ости  бези,  ун 
икки  бармокди ичак,  буйрак усти безлари,  буйраклар, сийдик чи- 
кдриш  йуллари,  сийдик  пуфаги  (буш  хрлатида),  турри  ичакнинг 
пастки  учдан  бир  кдсми  киради.
Такрорлаш  учун  саволлар
/.  %азм  тизимига  крйси  аъзо л а р   киради ?
2.  Х,азм тизими  а'ьзолари  деворининг микроскопик фарк/iu-
HUU1U.
3.  Ташк,и  ва
  ички  секреция  безлари.
4.  Ориз  6fuiAUPUHUHr анатомик  тузилиши.
5.  /\оимий  ва  сут  тишлари,  уларнинг формуласи.
6.
  Судак  безлари  каналчаларининг очилиш  жойлари.
7.  Х,алкум  ва  цизилунгач  анатомияси.
8.  М еъда  анатомияси.
9.  Ингичка ва йурон  ичаклар, уларнинг фарцлари ва вазифа-
 
лари.
10.  Ж игар  топографияси,  борламчалари  в а   вазиф аси
.
11.  М еъда  ости  бези.
12.  Кррин  п ардаси   билап  уралиш  турлари.
13.  Кррин  пардаси   бушлирида  ж ойлаш ган  а ъзо л а р .
www.ziyouz.com kutubxonasi

НАФАС  ОЛИШ АЪЗОЛАРИ 
ТИЗИМИ
Одам  ва  хдйвонларда  нафас  олиш  тизимининг  анатомияси  ва 
микроскопик тузилиши  организмда газ алмашинувини,  яъни кис- 
лородни  кдбул к,илиб карбонат ангидридни чикдриб бериш жара- 
ёнини  таъминлашга  мослашган.  Хдйвонот дунёсининг жонзотла- 
ри  ва  одамлар  учун  кислород  зарур.  Кислородсиз  яшаш  мумкин 
эмас,  лекин  айрим  ичакда  яшовчи  аскаридалар,  думалок,  чувал- 
чанглар  хдмда  анаэроб  микроорганизмлар  к и ело родан  х,оли  му- 
хдтда  яшаши  мумкин.
Сувда яшовчи умургкдлилардан баликдарда нафас олувчи аъзо 
сифатида туртга олдинги жабра ёйларига урнашган турт жуфт жаб­
ра  тизими  хдеобланади.  Жабраларда  кдлин  жойлашган  к,он  то­
мир  тармокдари  оркдли  кислород  кдбул  к,илиб,  С02  гашкдрига 
чикдриб берилади.  Сувда ва курукда яшовчиларда эса нафас олиш 
ва чикдриш  упка  ва  тери  оркдли  содир  булади.  Бакдларда  нафас 
олиш  тизими  жуда  содда тузилишга  эга.  Упкаси  узун  халтасимон 
шаклда,  нафас олиш йуллари кам тарак,к^й этган булиб,  калтагина 
х,и*,илдоц-кекирдак
 камерасидан ташкил топган. Бу камера турри- 
дан-тугри упка бушлигига айланиб кетади. Тери оркдли нафас олиш 
терининг остида жойлашган йирик томирлари оркдли содир булади. 
Судралиб  юрувчилар,  к,ушлар  ва  сут  эмизувчиларда  газ  алмаши- 
ниш (|>акдт упка оркдли  содир булиб,  улар анатомик тузилишлари 
билан  фарк, кдладилар.
Одамларда  нафас  олиш  тизими  бурун  бушлиги,  х,ик,илдок*  ке­
кирдак  (трахея)  ва  бронхлардан  иборат  хдво  утказувчи  йуллари- 
дан х,амда упка пуфакчалари альвеолаларидан ташкил топган.* Хдво 
утказиш  йулларида хдво  тозаланади,  илитилади ва к^исман  намла- 
ниб  утказилади.  Упка  пуфакчаларида  эса  бевосита  хдво  алмаши- 
ниш  жараёни  кечади.  Х,аво  йуллари  скелетини  гиалин  торайдан 
ташкил  топган  нластинкалар  ва  хдлкдчалдр  ташкил  этиб,  ички 
юзаси  хдмма вак,т очик, хрлда булади,  яъни деворлари бир-бирига 
тегиб,  ёпишиб  турмайди.  Йирик  бронхлар  ^икалар  ичига  кириб 
тармокданиб кетади. Бронхлар диаметр и ингичкалашиб борган сари 
гиалин торай  камайиб, девор и да силлик, мускуллар купрок, учрай- 
ди. 11афас  йуллари ни ички томондан крплаб турувчи силлик, парда 
юзаси  куп  кдторли  цилиндреимон киприкли  эпителий  билан  к,оп- 
ланган булиб,  эпителий  х,ужайраларининг юк,ори мембраналарида 
жойлашган  киприкчалар  доим  бир  томонга,  яъни  ташкдри  то­
монга  кдраб  хдракат  кд
1
либ,  хилпиллаб  туради.  Шунинг  учун  бу 
эпителийни хилпилловчи эпителий х,ам дейилади. Булардан ташкд­
ри  нафас  йулларининг деворида  крплаб  кддок,симон  безлар  жой­
лашган  булиб,  улар  уз  секретини  хдво  йули  бушлишга  чикдради. 
Деворга  ёпишган  чанглар  киприкчалар  ёрдамида  ташкдрига  чи-
www.ziyouz.com kutubxonasi

карилади.  Газ  алмашинуви  содир  буладиган  упка  иуфакчолари 
девори  нихрятда юпка булиб,  бир  кдватли  ясси эпителийдан таш ­
кил  топган.  Уларни  ташки  томондан  турсимон  шаклда  капилляр 
томирлар  ураб  туради.  Капилляр  томирлар  ва  упка  иуфакчалари 
деворлари 
02
 ва  С
02
 ни утказиб туриш  хусусиятига эга.
БУРУН  БУШЛИРИ  (CAVITAS  N A SI )
Бурун  скелетининг  тузилиши  тутрисида  остеология  булимида 
батафсил  тухталиб  утганимиз  учун  куиидаги  кисмда  умумий  на- 
фас  олиш  тизимига  мансуб  жихдтларга  оид  маълумотларда  ба- 
тафсилрок тухталиб утамиз. Буруннинг иккита катаги оркали х,аво 
бурун бушлигига утади. Бурун бушлирининг пастки, юкориги,  икки 
ён  томонлари  х,ар  хил  тукималар  билан  тулдирилган  ва  коплан- 
ган.  Бурун  катакларининг кириш  кисмидаги  юзаси  тери  эпидер­
мис  каватига  ухшаб,  куп  каватли  мугузла
1
гувчи  эпителий  билан 
к,опланган.  Бушликнинг ички  юзаси  ва  чиранокларининг  шиллик 
кавати  куп каватли цилиндрсимон эпителий  билан коиланади.  Бу­
рун чаганокдари бурун бушлири ни юкориги,  урта ва пастки  кисм- 
ларга  булади.  Буруннинг  юкориги  ва  урта  кисмларининг  ю зала- 
рида  х,ид  билдирувчи  реценторлар  жойлашган  булиб,  бу  кисмига 
бурун  бушлигииинг  хдл,  билувчи  юзаси  дейилади.  Х,аво  бурун 
бушлирининг  юкори  кисмига  утганида  х,идни  фарк  кила  о лиши 
мумкин.  Пастки  кисмидан  ёки  огиздан  нафас  олинса  хдд  сезил- 
майди.  Буруннинг шиллик, каватида кон томирлари ва иннерваци- 
ясини таъминловчи  нервлари  жойлашади.  Айникса,  пастки  бурун 
чиранори сохдсида вена кон томирлари кенг таркалган булиб,  ш ил­
лик  кават  юзасига  якин 
ж о й л а ш с ! Д И . 
Купинча  бурун  конаганда 
ана шу томирлар жарохдтланган булади.  Бурун бушлиги х,аво утка­
зувчи ёрдамчи  коваклар билан таъминланган булиб, уларнинг х,ам 
шиллик  каваглари  бурун  шиллик  каватига  ухшаб  копланган.  Бу­
рун  бушлирининг  юкориги  кисми,  калланинг  ичида  жойлашган, 
бушликка эга айрим суяклар билан алохдда тешикчалар ёрдамида 
алокада  булади.  Уларнинг  ичидаги  х,аво  х,ам  алмашиниб  туради. 
Буларга  юкорида  айгиб  утганимиздек,  пешона,  юкориги  жар  ва 
асосий  суяклар  бушлиги  киради.  Бурун  бушлири  атрофида  ж о й ­
лашган  суяк  ковакларига  куйидагилар  киради:  гаймор  бушлиги 
бурун ^рта бушлигига очилади;  пешона суяк бушлиги х,ам шу ерга 
очилади;  ралвирсимон  суяк  бушлири  эса  учта  катакчадан  ташкил 
топган булиб,  бурун бушлигага очилади;  понасимон суяк бушлиги 
юкори  бурун  б^шлирига очилади.
Бурун  бушлирининг  оркд  кисмида  хдлкумнинг  юкори  кисми 
жойлашади.  Х,алкум эса  бурун,  огиз  ва  кекирдак бушликдари  б и ­
лан  туташган  булиб,  учта  ном  билан  аталади.  Бурул-^алхум,  о ш з  
ва  кекирдак  кисмлари.  Бурун-х,алкум  кисмига  буруннинг  орка 
теши клари  — хоаналардан ташкари хдлкум бушлири ни урта КУЛ0К, 
бушлиги  билан  туташтириб  гурувчи  эшитиш  найлари  хдм очила-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ди.  Нафас  хдвоси  бурун-хдлкумдан  хдлкумнинг  ориз  бушлигага, 
сунгра  кекирдакка утади.
Нафас  олишда  хдвони  факдт бурун  бушлиги  оркдли  олмасдан, 
о р и з
 
бушлири  оркдли  хдм  олиш  мумкин. Лекин  бундай  йул билан 
нафас  олишда  бурун  бушлирида  жойлашган  хдвони  ишлаб  бера- 
диган  ва  назорат  к,иладиган  мосланишлар  булмаганликлари  учун 
ориз  бушлири  оркдли  нафас  оладиган  болаларда  ёки  катталарда 
хдр  хил  касалликлар  содир  булиши  мумкин.  Шунинг учун  нафас 
олиш факдт бурун  бушлири  оркдли булиши  керак.
Х.ИК.ИЛДОК,
Х,ик,илдок,  (larynx)  мураккаб  тузилишга  эга  аъзо  сифатида  на- 
факдт  нафас  олиш  йулининг  бир  к,исми  булиб  х^собланади,  шу 
билан  бирга  овоз  чикдриб  берувчи  вазифасини  хдм  бажаради. 
Х^к^лдок,  одамларда  IV-V7  буйин  умурткдларининг  кдршисида 
жойлашиб,  тил  ости  суяги  билан  бойламча  ёрдамида  туташган. 
Буйиннинг олдинги  к^исмида,  тери остида  жойлашган булиб,  оркд 
томондан  хдлкум  билан  ён  томонларидан  эса  кдлкрнсимон  без 
булаклари,  буйиндан  утувчи  к,он томирлари,  нервлар  атрофидаги 
мускуллар билан ч era рала нади. Олдинги к,исми тери остидан буртиб 
чикдсдн  б^либ,  унга  куш  томок,  (кадык)  дейилади.  Паст томондан 
кекирдакка  тушади.
Х,ик^лдо
1
дни  узига  хос  тузилишига  эга  мусикд  асбобига  хдм 
ухшатишади.  Х,ик^лдок,  бушлирида  жойлашган  товуш  бойламча- 
лари мусикд асбоби торларига ухшаб хдво утиши натижасида йугон 
ва  ингичка,  баланд  ва  паст товушларни  чикдриб бериши  мумкин. 
Одам хдлкумининг овоз чикдриб берувчи к,исмини антропоидлар- 
никидан  фарк^,  одамлар  нафас  чикдриб  бериш  жараёнини,  то- 
вуш  бойламчалар  тебранишини  бошкдриб  туриши  натижасида 
гаплашиш  ва  турли  мусикд  охднгларини  яратиб  бериши  билан 
фаркданади,  ятьни  одамларда  товуш  чикдриш  унинг  ихтиёри  би­
лан  содир  булади.
Х,ик
1
илдок,  скелета  бир  неча  гиалин  ва  эластик  торай  пластин- 
каларидан,  уз хдракатини  сакдаб крлган хдлда  бойламчалар ёрда­
мида  туташган  торай  пластинкаларидан  ташкил топган.
К,алц,онсимон  торай  (cartilago  thyroidea)  х,ик,илдок, торай  плас- 
тинкаларининг ичида энг каттаси х,исобланади. У иккита туртбур- 
чакли  торай  пластинкаларини  деярли  тутри  бурчак  хрсил  к^либ 
бирикишидан тузилган.  Х,икгилдок,нинг а на шу бур чаги тери ости­
дан буртиб чик^б туради, унга куштомок, деб аталади.  Эркакларда 
яхши  куриниб турса,  аёлларда унча к^зга ташланмайди.  Пластин - 
каларнинг  кдрши  томонида  юк,ори  ва  паст томонларга  кдраб  бир 
жуфтдан шохлари усиб чикдан. Уларнинг юкрригиси узунрок, була­
ди.  Кдлкрнсимон тогай  пластинкалари  хтик,илдок,ни  олдинги  ва  ён 
деворларини ташкил к,илишла иштирок  этади.  Юкрриги шох бой­
ламчалар  ёрдамида  тил  ости  суяги  билан  туташган  булса,  пастки
www.ziyouz.com kutubxonasi

шохи  бурим  ёрдамида узуксимон  торай  билан  туташади.  К,алк,он- 
симон  TOFaft  урта  чизик,  буйлаб  юк,ори  кисмида  кичкина  уйиги 
булиб,  шу  ердан  бошланган  бойламча  билан  хикилдок  устки  то- 
райининг  пастки учи  туташиб туради.
Х,икилдок устки торай и  эластик торайдан ташкил топган  булиб, 
х,икилдоккд  кириш  кис мини нг  юкорирорида  жойлашади,  овкат 
ютиш вактида х,аво йулини бекитади. Икки томондан шиллик парда 
билан  уралган.  Хдкилдок торайи  пастки  томондан  юпка,  эгри  ту- 
зилишга эга ингичка оёкчалар хосил кдлади. Уларнинг устки юзаси 
иккала  томондан  шиллик  парда  билан  уралган  булиб,  х,алкум  то- 
райининг ён томони буйлаб чумичсимон торай ва хикилдок. тогайи 
уртасида унг ва чап томонда жойлашган бурмаларни хосил к,илиб, 
х,алкум тешигини  чегаралаб туради.
Узуксимон  тотй  (cortilago  cricoidea)  кдлконсимон  торайнинг 
остки кисмида жойлашган. Тузилиши жихатидан худди куз куйил- 
гаи  узукка  ухшайди.  Ингичкалашган  олдинги  кисми  ва  кенгайиб 
узукни  кузига ухшаган орка кисмидан ташкил топган.  Узуксимон 
токай хдкилдок асосини ташкил этиб, унинг кж,ори кисмида хдкил- 
док тогайлари жойлашади.  Узуксимон торай  иккала ён томонидан 
ингичкалашган  юзасида  калконсимон  торай  пастки  шохларининг 
бирикадиган  бурим  юзаларига  эга.
Чумичсимон  тотй  (cortilago  arytenoidea)  учбурчак  шаклидаги 
жуфт торай  пластинкаларидан  ташкил топган.  Чумичсимон  торай 
узуксимон  торайнинг  устида  жойлашади.  Шакли  пирамидага 
ухшайди.  Асос  кисми  кенгайган  булиб,  пастки  томонидаги  б^рим 
юзалари билан пастдан чумичсимон торай билан борландди. Ю кори- 
га  караб  ингичкалашган  булиб,  уларнинг  учларида  бурим  хосил 
кили б,  бир  жуфг  шохсимон  тогай  жойлашади.  Чумичсимон  то- 
райлар  олдинги  томонидаги  усирига  овоз  бойлами  келиб  бирика- 
ди. Уларнинг яна битга латерал томонида жойлашган усири  булиб, 
унга  мускул келиб бирикади. Демак,  чумичсимон тогай  овоз  бой- 
ламларига бевосита алокадор булган торай пластинкаларига ки р а­
ди.  Бошкд  тогайлар  ичида энг  хдракатчапи  хисобланади.
Ш охсимон  торай  (cortilago  corniculata)  ва  понасимон  торай 
(cortilago  cuneformis) хикдлдок  орка  юзасининг  энг  юкори  к и с­
мида  жойлашган  жуфг тогайлардир.  Шохсимон  тогай  чумичси­
мон  торай  пирамидасининг  уч  кисмида  иккала  томонда  шохга 
ухшаб туташиб туради.  Понасимон  торай  эса  унча  катта  б^лма- 
ган  узунчок  шаклида  булиб,  чумичсимон  тогай  билан  хикилдок 
усти  торай  орали гида ги  бурмада  жойлап!ади.  Айрим  х,олларда 
учрамаслиги  хам  мумкин.
Шохсимон торай  ва понасимон торайлар хикилдок усти тогайи 
ва чумичсимон  торайнинг товуш  усимтаси  каби  эластик торайдан 
ташкил топган  булса,  хдкилдокнинг  йирик тогайларидан  калкон- 
симон,  узуксимон  тогайлари  ва  чумичсимон  торайнинг  анчагина 
кисми  гиалин  тогайдан  ташкил  топган.  Одамнинг  ёши  улрайиб 
бориши билан айрим хикилдок тогайлари таркибида,  айникса  ги-
www.ziyouz.com kutubxonasi

алии токай дан ташкил топган токай пластинкалари таркибида туз- 
лар  йикилиши  ва  токайларнинг  даралланиши  кузатилган.
Х.ИК.ИЛДОК,  токайлари  бир-бирлари  билан  бутимлар  ва  бойлам- 
лар  ёрдамида  бирикади  ва  туташади.
Кдлкрн-узуксимон  буки ми  ясси  шаклида  тузилишга  эга  булиб, 
кдлкрнсимон токай  пастки  шохчаси  билан узуксимон токай  буким- 
лари  уртасида  хреил  булади.  Бугамлар  капсуласи  яхши  тортилган 
булиб, кдлкрн-узук бокламчаси билан узук-чумичсимон бутам узук­
симон  токай  юкрридан  четда  жойлашган  букимга  махдамланади. 
Узук-чумичсимон буким узуксимон токай юкрридан четда жойлаш­
ган буким юзалари ва чумичсимон тогай асосий кдсми билан бири- 
кишидан  хреил  булади.  Бу  буким  хдм  шу  номли  бойлам  ёрдамида 
махдам  тортилиб туради.
Х.ик.илдок,  мускуллари
Х.ИК.ИЛДОК, мускуллари  организм ихтиёри билан кдскдради. Де- 
мак,  кундаланг-таркил мускул тукдмасидан ташкил топган.  Улар­
нинг  кдскдриб  яна  уз  хрлига  кдйтиши  натижасида  хдкдлдок,  то­
кай  пластинкалари хдракатланади.  Бу эса товуш бокламларини та- 
ранглаштиради  ва  бушаиггиради.  Мускулларнинг  кдскдриши  то­
вуш ёрикини кенгайтириб ва торайтиришига кдраб уч rypyxjra були­
нади: 
1
)  конструкторлар,  яъни  торайтирадиганлар; 
2
)  дилататор- 
лар, яъни кенгайтирадиганлар; 3) аралаш вазифали (шароитга кдраб 
бир  неча  вазифани  бажарувчи)  мускуллар.
1. Узук-чумичсимон  мускул к,искдрганида овоз  бойламлари та- 
ранглашади,  оралик, тораяди.
2.  Кдлкрн-чумичсимон  мускул  икки  томондан  баравар  кдск,- 
арганида  овоз  бойламлари  бушашади,  юкрри  кдсмида  тораяди.
3.  Унг  ва  чап  чумичсимон  тогайлар  уртасида  кундаланг  жой­
лашган  ток,  мускуллар  кдскдрганида  овоз  ёрутонинг  оркд  кдсми 
тораяди.
4.  Чумичсимон  токайнинг  кдйшик,  мускули,  жуфт  мускуллар 
кдторига кириб кдскдрганида х.икдлдокда  кириш кдсмини торай- 
тиради.
5. Узук-чумичсимон мускул кдскдрганида овоз ёруки  кенгаяди.
6
.  Кдлкрнсимон  токай  билан  хдкилдок, усти  уртасидаги  мускул 
кдскдрганида  х,ик,илдокда  кириш тешиги  кенгаяди.
7.  Узук-  кдлкрнсимон  токай  уртасидаги  мускул  кдскдрганида 
овоз  бойламлари  таранглашади.
8
.  Овоз  мускули,  жуфт  мускуллар  кдскдрганида  овоз  бойлам­
лари  бушашади.
Х,ИК,ИЛДОК,  бушлиги
Х,ик,илдок, бушлири  (cavitas laryngis) девори шиллик, парда  юза- 
сини  куп  кдторли  кинрикли  эпителий  крплайди.  Шиллик,  кдват 
остида  куплаб  оддий  экзокрин  шиллик,  безлар  жойлашади.  Овоз 
кдтламларининг  узида  безлар  учрамайди.  Х,икдлдок,  усти  тогайи
www.ziyouz.com kutubxonasi

ва овоз кдтламлари эса куп к,аватли мугузланмайдиган ясси эпите­
лий  билан  крпланган.
Х,икдлдок, скелета  кум  соати тузилишига ухшаган булиб,  урта- 
сидаги  торайган  кисмида  бир-бирига  нисбатан  иараллел  якин- 
лашган хрлда овоз бойламлари жойлашади. Уларнинг ораларидаги 
бушлик,  овоз  ёрири  дейилади.  Овоз  бойламчалари  орасидан  хдво 
утиш  жараёнида хдр хил товушлар  содир  булади.  Хдвонинг  утиш 
тезлиги  ва  хджмига  хдмда  овоз  бойламчаларининг  таранглигига 
караб товушлар баланд ёки  паст булиши  мумкин.  Овоз бойламча­
лари  таран глашганида  овоз  баланд  булса,  бушашганида  эса  паст 
х,олда  булади.  Овоз  х,осил булишида тил,  лаб,  лунжлар  ва  тишлар 
хдм  маълум даражада  имкон  яратиб берадилар.
Х.ИКДЛДОК,  аёллардд  эркакларникига  нисбатан  кичикрок,  була- 
дд.  Кдлконсимон торай  пластинкаларининг аёлларда утмас бурчак 
хрсил  килиб бирикиши  натижасида тери  остида сезиларли  дара- 
жада  куринмайди.
Чакалокдарда хдкдлдок, узунрок булиб, катгаларникига нисба­
тан  баландрокда жойлашади.  Етти ёшли  у кил болаларда  киз  бола- 
ларга  нисбатан  узунлашиб  катталашади.  У кил  болаларнинг  бало- 
ратга  етиш  даврида  хдкдлдок,  катгалашади,  овоз  бойламлари  хдм 
узунлашади ва таранглашади.  Шунинг учун шу ёшдагиларга кучли 
овоз  билан  ашула  айтишда  эх,тиёт  булиш  такдзо  этилади.  Одам 
ёши  улгайиши  билан  хикилдок  торайларида  таркибий  узгариш- 
лар,  яъни  хдр  хил  тузларнинг  йикилиши  бошланади.  Натижада 
тогайлар  дараллашади.  Бу  жараён  аёлларга  нисбатан  эркакларда 
купрок, кузатилади. Факдт эластик торайдан ташкил топган х,икд\- 
док усти  токайида  охдкланиш  каби  узгаришлар  содир  булмайди.
Гарихий,  яъни  филогенетик ривожига  назар соладиган  булсак, 
хдкилдок торайларининг ичида биринчилар кагорида пайдо булга н- 
дарига  чумичсимон  ва узуксимон  торайлар  киради.  Кдлконсимон 
торай  ва  хдкилдок  устки  тогайи  кейинрок  пайдо  булгани  такдзо 
этилади.  Бунга  сабаб,  бу  тогайлар  факат  сут  эмизувчиларда  уч­
райди. Товуш борламчалари аломатлари амфибия рептилия, ва куш- 
ларда учраса хдм лекин, хдкилдок вазифасини утай олмайди. Чунки, 
хдкилдок  аник  ва  бурро  овоз  чикдриб  гаплашиши  натижасида, 
одамларда  энг юкори  даражада  табакдланган  хрлатига  келган.
КЕКИРДАК  (ТРАХЕЯ)
Кекирдак  (trachea)  хдлкумнинг давоми  хдеобланиб,  VI  буйин 
умурпсдсининг пастки  киррасидан бошланади.  Кукрак V умуртк,- 
асининг юкориги чети да икки га,  яъни унг ва чап упка бронхлари- 
га  булинади.  Кекирдакнинг  иккита  бронхга  булинадиган  кдемига 
кекирдак буферкацияси (айриси) деб аталади. Кекирдакнинг уртача 
узунлиги  9-11  см,  кундаланг  кесимининг диаметри  15-18  мм тенг. 
Кекирдак  икки  кдемга  булинади:  юкоридан  калтарок буйин  кис­
ми,  пастки узунрок кукрак  кисми.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Кекирдак  гиалин  торай  тук,имасидан  иборат  16-20  га  як,ин 
ярим  хдлкдлардан  ташкил топган.  Юкрридан  биринчи  хдлкдси 
Х.ИК.ИЛДОК, 
узуксимон торай билан  кекирдак уртасидаги  бойлам­
ча  ёрдамида  узуксимон  торай  билан  бирикади.  Кекирдакнинг 
оркд к,исми торайлари турридан-тугри бирикмай,  зич бирикти­
рувчи  тук^м а  ёрдамида  туташади.  Шундай  к,илиб,  кекирдак­
нинг  олдинги  ён  томонлари  торай  хдлкдсидан  ташкил  топган 
булса,  оркд  туташмаган  к,исми  бириктирувчи  тук^мани  таш ­
кил  этади.  Бундай  тузилиши  унинг  физиологик  хусусияти  би­
лан борлик,.  Нафас олиш ж араёнида бириктирувчи тук,има х,исо- 
бига  кекирдакда  к,исман  булса хдм  кенгайиб ва торайиб туриш 
хдракатлари  содир  булиб  туради.
Кекирдак  атрофи  бошидан  охиригача  айрим аъзолар,  томир­
лар ва  нервлар билан чегараланиб туради.  Буйин  кисминииг ол­
динги  томони  кдлк,онсимон  безининг  буйин  улоричи,  ён  томон- 
ларида  эса,  унинг унг ва чап  булаклари  билан чегараланади.  Бу­
лардан  ташкдри,  олдинги  ва  ён  томонларидан  туш  суяги  билан 
тил  ости  суяги  уртасида,  хдмда  туш  суяги  билан  кдлк,онсимон 
торай  уртасида  жойлашган  мускуллар  билан  ёпишиб  туради. 
Кекирдак  кукрак  б^лимининг  атрофида  туш  суягининг дастаги, 
айрисимон без ва к,он томирлари жойлашади.  Кекирдакнинг оркд 
томонидан  к,изилунгач  утади.
Эркакларда кекирдак аёллардагига нисбатан узунрок,,  тугалган 
болаларда  анча  калта  булиб,  унинг  иккига  ажралиш  кисми,  яъни 
буферкацияси  III-IV  буйин  умурткдси  кдршисига  турри  келади. 
Болаларда 
6
 ёшидан  бошлаб тез  уса бошлайди.  Кейин  10 ёшларда 
секинлашади.  Болаларнинг  14-16 ёшида кекирдак узунлиги 2 мар- 
тага,  25  ёшларга бориб  3  марта  узунлашади.
Кекирдак  девори  4  кдвагдан  ташкил  топган;  шиллик,  шиллик, 
ости,  фиброз-торай  ва  адвинтециал  пардалар.
Кекирдак  ички  юзасини  к,опловчи  шиллик,  парда  х,ик,илдок, 
шиллик,  иардасига  чегарасиз  уланиб,  унинг  давомини  ташкил 
этади,  бурмалар учрамайди.  Устки  юзасини таркибида  куп  ми к - 
дорда  кддок,симон  безларга  эга  бир  кдватли,  куп  к,аторли  кип- 
рикли  эпителий  к,оплаган.  Бу  к,ават  4  хил  кинрикли,  к,адах,си- 
мон,  базал  ва  эндокрин  хужайралардан  ташкил  топган.  Кип- 
рикли хужайралар юкрриги  (апикал)  мембраналарида 250 га як,ин 
киприкчаларга  эга.  Улар  доимо  х,ик,илдок,  томонга  кдраб  хдра- 
кат  к,илиб  туради,  кекирдак  деворига  ёпишган  ёт  моддаларни 
таш кдрига  чик,ариб  беради.  Кддах,симон  хужайралар  шиллик, 
модда  ишлаб  беради.  Базал  хужайралар  эса,  комбиал  хужайра- 
лар  х,исобланиб,  булиниб туриш хусусиятига  эга.  Шиллик,  парда 
кдватида  аралаш  шиллик, безлар  крплаб  учрайди.  Кекирдакнинг 
фиброз-торай  пардаси  тогай  хдлкдларининг  орк,асидаги  тутиш- 
маган  к,исмида  учрайди.  Таркибидаги  силлик,  мускуллар  узуна- 
си
1
’а  ва  айланма  х,олда  жойлашади.  Ташки  адвентиция  кавати 
шаклланмаган  сийрак  бирикт ирувчи  тукимадан  ташкил  тонган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

БРОНХЛАР
Бронхлар  (bronchi) морфологик тузилишига курд,  кекирдак ту­
зили шига ухшаб кетади,  яъни девори гиалин торайларидан  иборат 
ярим  х,алк,алардан  ташкил  топган  булиб,  шилимшик,  к,авати  к^п 
к,аторли  киприкли  цилиндрсимон  эпителий  билан  крпланган.  Ке­
кирдак дастлаб иккита унг ва чап упка бронхларига ажралади. 
Унг 
бронх ажралиш бурчаги  кичик  булиб,  кекирдак давомига ухшай- 
\и. Чап бронх ажралиш бурчаги катта булиб,  чаи га бурилган хрлда 
ажралади.  Шунинг  учун  амалиётда  кузатилиши  буйича  кекирдак 
бушлирига тушган хдр хил нарсалар купрок, кекирдакдан ^нг брон- 
хига  тушиб  крлади. 
Унг 
упка  бронх  чап  упка  бронхга  нисбатан 
кенгрок,,  к^сман  узунрок,  б^либ,  унинг  скеле*ги 
6 - 8
  тагача  токай 
ярим  хдлкдларидан  ташкил топган  булиб,  узунлиги  3  см.,  диамет­
ри  1,5-2,5  см.  га тенг.  Чап  бронх  9-12 та TOFaft  ярим  хдлкдларини 
гашкил  этиб,  узунлиги  4-5  см.,  диаметри  эса  2  см.  Чап  бронх  унг 
бронхга  нисбатан узунрок,  ва  ингичкарок, булади.
Бронхларнинг  шиллик,  пардаси  кекирдак  шиллик,  пардаси  би­
лан  туташиб  кетган  булиб  унинг  давоми  хдсобланади.  Бронхлар 
шиллик, нарда юзаси  куп  кдторли  киприкли  эпителий  билан  крп- 
ланади.  Чап бронх ни аортанинг ёй  кдсми айланиб утса,  унг бронх 
атрофидан ток, вена томири утади. Унг ва чап бронхлари упка буйлаб 
катта  ва  кичик  диаметрдаги  бронхчаларга  тармокданиб,  альвеола 
ёки  упка  пуфакчалари  билан  якунланади.  Бронхларнинг  бундай 
куплаб тармокданишига  кдраб  бронхлар дарахти  деб  ном  олган.
Кекирдак  ва  б]:юнхлар  махсус  бронхоскоп  аппарати  ёрдамида 
кузатилса,  унинг  кулранг шиллик,  кдвати  ва ярим  хдлкдли  торай- 
ларни  куриш  мумкин.
Аёлларда бронхлар  эркакларникига нисбатан  калтарок, булади. 
Янги турилган болаларда биринчи  йили  купрок, усиши кузатилган. 
10
 ёшларгача секин ^сади,  13  ёшларда эса борнхларнинг узунлиги

марта  усган  булади.
УПКАЛАР
Упкалар (puhnoneus) (юн. рпеитоп — пневмония маъносини бил- 
диради)  (55-расм)  бир жуфт булиб,  кукрак кдфасининг унг ва чап 
бушлигида  (cavitas  thoracis)  жойлашади.  Уларнинг  медиал  гомо- 
нида  бушлик,  б^либ,  у 
ерда 
юрак  ва  крн  томирлари  кузатилади. 
Диафрагманинг  пасгддн  диафрагмага  те гиб  турадиган  кенгайган 
кисми  булиб,  унга  ункаларни  асоси  (basis  pulmonis)  деб  аталади- 
Уикаларнинг асос  кдсми,  яъни  диафрагмага  кдрши  юзаси,  унинг 
гумбазига мос келадиган ботикдикдан ташкил топган. Улар юкррига 
кдраб  конус  шаклида  ингичкалашиб  боради  ва  кукрак  кдфаси- 
нинг  усгки  теши гида н  чикдб  туради.  Бу  кдсмига  уиканинг  учи 
(apex  pulmonis)  дейилади.  Упка  учи  олдинги  томондан  биринчи 
крвуррадан  3  см.  юкррига  чикддн. 
Упкаларда 
учта  ю за  тафовут
www.ziyouz.com kutubxonasi

55-расм.  Упкалар,  олдидан 
куриниши.
1 - тил ости суят; 2 - крлхрнсимон пюшй; 3
-  узуксимон  тогай;  4  -  кекирдак;  5
  -  упка 
учи; Ь - ю ф риги булаги;
 7 -
крвурт юзаси; 8
-  юрак  уймаси;  9  -  чап  fn ка  тилчаси;  10  - 
пастки  булаги;  11  -  ханжарсимон  рсимта; 
12
 - 
крвурт  то райи;  13
 
- унг 
fn m   пастки 
булаги;  14  -  унг упка jfpuia  булат;  15 -  fiir 
упка  юкррит  булаги;  16
 

айрисимон  без; 
17 - fu r
 умров ости 
артерияси.
кдлинади:  биринчиси  —  упка- 
нинг крвурраларга теги б тура- 
диган 
K ,o e y p F a  
юзаси  (fades 
costalis),
 
иккинчиси  —  пастки 
диафрагм а га  тегиб  туради ган 
юзаси  (fades  diaphragmatica), 
учинчиси  —  иккала  упканинг 
ичкарига, кукс оралирига кдра- 
ган юзалари (fades medial is).
 
Бу 
бушликдд ^пка дарвозаси жой­
лашади. Упкадарвозаси 
k j i c  
ми­
ни упка илдизи  (radix pulmonis) 
ташкил  этади.  Кекирдак  ва 
бронхлар  кукс,  яъни  медиал 
бушлирининг  олдинги  ва  оркд 
к,исмларига  ажралади.  Олдин- 
га  к,исмида  юрак,  айрисимон 
без,  аорта  равога,  упка  арте­
рияси  ва  диафрагма  нерви 
жойлашади.  Оркд  оралирида 
эса  к^зилунгач,  кукрак аорта - 
си,  нерв ва веналар утади.
Упка  юзаси да  уни  булак- 
ларга  булиб  берадиган  эгат­
лар  (fissural interlobares)
 
ж ой­
лашган булиб,  улар  унг упка- 
ни  чукур  эгатлар  ёрдамида  3 
га:  юкрриги,  $фта  ва  пастки 
булакларга  булади.  Чап  ^пка
эса  юкрриги  ва  пастки  булакларга  булинади.  Эгатлардан  бири 
юкррида  жойлашган  к,ийшик, эгаг булиб,  эгат учларидан  6-7  см. 
пастрокдан  бошланади  ва  диафрагма  томон  йуналади.
Кррин  бушлиганинг  унг томондан  юкррида диафрагма  остида 
жигар  жойлашган.  Шунинг  учун  унг  упка  чап  упкага  нисбатан 
эни  энлирок,,  хджми  катта,  буйи  эса  к^скдрок,  булади.  Хдр  бир 
упка 
10
  донадан  сегмент  булакчаларидан  ташкил  топган  булиб, 
упка  булаклари  ва  сегментлар  мустак^л  равишда  бириктирувчи 
тук,имадан  иборат парда  билан  крпланган  булади.
Ю кррида ай гиб утганими^^ек, кекирдак унг ва чап упка бронх- 
ларга  бифуркация,  яъни  айрисимон  шаклда  ажралпди  (56-раем). 
Унг  упка  бронхидан  унг  упканинг  юкрри  булагига  кутарилувчи 
тармоь-и  ажралиб  чикдди.  Унинг  остида  эса  унг  упка  артерияси 
ётади.  Хулди шунга ухшаб унг упка урта ва пастки булакларга хдм 
йуналувчи  бронхлар  ажралиб  чикдди.  Чап  упка  бронхи  хдм  нав- 
бат билан  иккита юкрриги  ва  пастки бронхларга шу номли  бронх 
тармокдарини  чикдриб  беради.
Унг ва чап  бош бронхлардан ажралиб чикдан бронхлар уз  нав-
www.ziyouz.com kutubxonasi

батида диаметри  5-10 мм.  га тснг сег- 
меитлар  бронхларига  булинади.  Сег­
мент бронхлар 
8
  марта  булиниб,  упка 
булакчалари  бронхларига  айланади. 
Иккала  упкада  тахминан  мингта  якдн 
булак бронхлари учрайди. Уика булак­
чалари  12-16  та  теранг  охирги  чегара 
бронхларига  тармокданади.  Х,ар  бир 
2охирги  бронх  иккита  нафас  бронхио- 
ласига булинади, булар торайиб нафас 
найларига ва улар уз  навбатида  нафас 
пуфакчаларига,  яъни  альвеолаларига 
айланади.  Бронхиола,  пуфакчалар  ва 
альвеолалар  биргаликда  узум  ши
hi
-
и
­
ли
 
шаклидаги  ацинусни  хрсил  кдла­
ди. Ацинус эса упканинг структур фун­
кционал  бирлиги  хдсобланади.  Икка-
56-расм.  Трахея  „а  бронхлар.  м   У'.1ка^ д  20  мии1та 
ацинуелар
,  „  „ 
учрайди. Ацинуслардан  12-18 таси бир- 
1  ■■ кекщюик  (inixixeu);  2 -  упка ар- J  [ 
г  
-  
1
терийси;3  б(юнхлар. 
'га л и к д а  упка  булакчасини,  бир  неча
булакчалар йикиндиси ^пка сегм ен т- 
ни,  уларнинг  йикиндиси  упка  булаги- 
ни, булаклар йикиндиси эса упкаларни таижил этади.  Маълум були­
шича,  иккала  упкада  30000  ацинуелар  ёки  300-500  млн  альвеола­
лар  мавжуд.  Х,амма  альвеолаларнинг сатхд 30-100  м
2
 га тенг. Упка 
бронхлари  организмда  сув,  туз  ва  хлор  микдори  меъёрини  сак,- 
лашда  х,ам  и иг трюк  этади.
Бронхлар девори бронх дарахти буйлаб бир хил тузилмаган. Брон- 
хлар диаметрининг торайиб бориши билан уларнинг тузилишида х,ам 
узгаришлар  содир  булади. Деворини  крпловчи  шиллик, пардаси  куп 
микдорда кддах,симон хужайралар тугувчи бир к^ватли  куп  к,аторли 
цилиндрсимон киприкли эпителий билан к,опланган. Шиллик, ва шил­
лик, ости  пардалари чегарасида нозик тузилишига эга «шлана ва узу- 
насига  жойлашган  силлик, мускул  хужайралари  жойлашади.  Шил­
лик, ости  пардада аралаш  (шиллик, ок,сил)  безлари  кузатилади. Токай 
котлами  гиалин  токай  пласгинкаларидан  ташкил  топган,  улар  узаро 
зич 'юлали бириктирувчи тукдма билан туташиб туради.
Бронхлар  диаметрининг  токай  пластинкалари  кичиклашади  ва 
йук,олиб  кетади.  Кичик  бронхлар  тармокданиб,  диаметри  0,5  мм. 
га тенг бронхиолаларни хрсил кдлади.  Бронхиолалар шиллик, пар­
даси  киприкли  булмаган  кубсимон  микроворс и нкали  ва  секретор 
эиителий  билан  крпланади.
Упкалар  х,ажми  к ап а  булишига к,арамасдан,  х,ар  бир  упканинг 
окирлиги 0,5-0,6 кг.  га тенг.  Иккала упка  эркакларда 6,3 л.  х,авони 
узига  сикдиради,  тинч хрлатда хдр бир нафас олиш жараёнида 0,5 л. 
хдвони утказиб туради. Улик тукилгаи болалар упкасида х,аво булмас- 
лиги  нагижасида уларнинг ункаси  сувда чукади.  Б у хрлат суд-ме­
www.ziyouz.com kutubxonasi

дицина  амалиётида  кулланилади.
Плевра  (pleura)  деб  хдр  иккала  упкани  устки  томондан  ураб 
турган сероз  пардага ай гилади. Упка кдфасида  учта сероз бушлик 
булиб,  уларнинг  иккитасида  биттадан  упкалар  жойлашса,  учин- 
чиси  уртада  жойлашган  булиб,  унда юрак  жойлашади.
Плевра  икки  варакдан  ташкил  топган:  1)  висцерал  плевра;  2) 
париетал плевра, яъни кукрак бушлиги юзасини коплайдиган плевра. 
Висцерал плевра упка устини коплаб упка тукимаси билан ёпишиб 
кетади.  Натижада уларни бир-биридан мутлако ажратиб булмайди. 
Висцерал плевра факдт упкалар устини коиламай х,атто упка булак- 
лари  орали 
fh
  оркали  ички  кисмига  кириб,  булакларнинг  устини 
х,ам коплаб, уларни бир-биридан ажратиб туради.  Висцерал плевра 
упка дарвозаларига  келиб,  унинг якинида париетал  варагига утади. 
Упкаларнинг пастки кисмида олдинги ва оркд юзаларини копловчи 
сероз  пардалар  бир-бири  билан  туташиб,  бойламча  х,осил  килади. 
Бойламча упкаларнинг ички  юзалари  буйлаб вертикал х,олатда  иа- 
стки  томонга  йуналиб,  диафрагмага бирикади.
Париетал плевра сероз парданинг ташки  вараги  буйлаб кукрак 
Кафаси  деворига ёпишиб,  у билан бирикиб  кетган  булади. Ташки 
юзаси  висцерал пардага караган.  Плевранинг ички  юзаси  мезоте- 
лий  билан  копланган,  уларнинг  ораларида  сероз  суюкдик  булиб, 
юзаларини  намлаб  туради.  Нафас  олиш  жараёнида  бир-бирига 
те гиб  и шкала ниши  натижасида  яра-чакалар  х,осил  булишига  йул 
куймайди.  Бу  бушликни  плевра бушлиги дейилади.  Бушлик оддий 
куз  билан  куринмайди.
Плевра  бушлигида манфий босим  булгани учун  кукрак  кдфаси 
жарох,атланганида ташкаридан хдво  кириб,  унинг герметик хрла- 
тини  бузади.  Натижада  упка  эзилади,  нафас  олиш  кийинлашади. 
Унг  ва  чап  упкалар  медиал  томонларида  кукис  бушлики  жойла­
шади.  Кукис  бушлиги  оркадан  кукрак  умурткдлари,  олдинги  то­
мондан  туш  суяги,  ён  томонларидан  плевра,  пастдан  диафрагма, 
тепадан  кукрак  кафасининг юкориги тешиги билан чегараланади.
Париетал  ва  висцерал  пардаларнинг  микроскопик  тузилиши 
бир-бирига  >Ьсшаб  кетади,  лекин  вазифаларига  караб,  таркибида 
Кон  томирлари  ва  лимфатик  тизимнинг  таркалишига  ва  бошкд 
таркибий элементлари билан кисмаи фаркланади. Иккаласида хдм 
6
  кдват  тафовут  мавжуд: 
1
)  мезотелий, 
2
)  базал  мембрана,  3)  юза 
жойлашган  коллаген  толалар  кдвати,  4)  юза  эластик  тур  кдват,  5) 
чукур  жойлашган  буй лама  эластик  тур  кават, 
6
)  чукур  панжара- 
симон  коллаген-эластик  толалар  кавати,
Упкаларни  устки  томондан  к°плаб  турган  висцерал  парданинг 
тузилиши  упкаларнинг  вазифасига,  яъни  доимо  кенгайиб-тора- 
йиб  туришига  мослашган.  Висцерал  парда  эластик толалари  упка 
эластик  толалари  билан  ягона  парда  хреил  килади,  Шунинг  учун 
хам  висцерал  парда  упка  тукимаси  билан  зич  бирикади,  уларни 
ажратиб  булмайди.  Бундан  ташкари,  висцерал  парда  таркибида 
силлик  мускул толалари  хам  топилган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Такрорлаш  учун  саволлар
1.  Нафас  олиш  йулининг  очиц  булиш ини  таърифлаб  бе­
ри нг.
2.  Бурун  бушлщги  анатомияси  ва  вазифаси.
3.  Хикилдок, торайлари  ва  уларнинг  тузилиши.
4.  Кекирдак  ва  бронжларнинг т узилиш и  ва  вазифаси.
5.  Упкаларнинг  тузилиши.
6.  Кукрак  буш лиш да  жойлашган  аъзолар.
7.  Нафас  олиш  аъзоларининг ривожланиши.
www.ziyouz.com kutubxonasi

СИЙДИК  ВА ТАНОСИЛ 
АЪЗОЛАРИ  ТИЗИМИ
Сийдик  ва  таносил  аъзолари  тизими  (sistema  urogenitale)  сий- 
дик  ва  таносил  аъзоларини  умумлаштиради.  Маълумки,  сийдик 
аъзолари  организмда  модлд  алмашиниш  натижасида  хрсил була- 
диган,  организм  учун  захдрли  булиб  х,исобланадиган  бир  кднча 
моддаларни  буйрак  оркдли  ташкдрига  чикдриб  берса,  таносил 
аъзолари  эса  купайиш  ёки  наел,  авлод крлдириш  каби  ута  Myxjw 
вазифани  бажаради.  Бу иккита тизим  аъзоларини  умумлаштириб 
ук^шнинг  асосий  сабаби  —  уларнинг  биргаликда  ривожланиши, 
эркакларда сийдик  чикдрув  каналининг умумлашиб  кетиши,  аёл- 
ларда  эса  жинсий  аъзосининг к,ин  бушлирида  очилиши  —  бу ти- 
зимни  бирга урганишни  такрзо  к,илади.
СИЙДИК АЖРАТУВ ТИЗИМИ
Сийдик а*ьзолари  (огдапо urinaria) тизимига уларнинг ичида энг 
мух,им  вазифани  утайдиган  —  крндан сийдикни  фильтрлаб ажра- 
тиб  берадиган  бир  жуфт буйрак,  сийдикни  йикиб  ташкдрига  чи­
кдриб берувчи к,исмларидан  — сийдик йули, сийдик пуфаги (крвук^ 
ва сийдик чикдрув канали киради.
Буйрак
Буйрак  (геп)  (57-раем)  кррин  бушлирининг  оркд  &ушлигига 
ёпишган  хрлда умурткд  погонанинг икки  ён томонида,  XJI  кукрак 
ва  I-IJ  бел  умурткдлари  кдршисида,  кррин  пардасининг оркд с ид а 
ётади. Унг буйрак чап буйракка нисбатан ярим умурткд пастрокда 
жойлашган.  Буйракнинг узунлиги  10-12 см.,  эни 5-6 см.,  кдлинли- 
ги  4  см.  га  тенг.  Уларнинг  огирлиги  120-200  г.  ни  ташкил  этади. 
Шакли суг эмизувчилар  ва одамларда ловиясимон, ёш организмда 
думалокрок, булади. Айрим умурткдлиларда булаклар хрсил к,илиб 
тузилган.  Эволюция  жараёнида  булакчалар  хрсил к,илиб тузилиит 
аста-секин йукрлиб бориб одамларда умуман кузатилмайди. Одам­
ларда хдм  эмбрионал ривожланиш даврида  булаклар хрсил  к^илиб 
тузилиш сакданган. Тугилганидан сунг бу чегаралар йукрлиб умум­
лашиб  кетади.  Буйраклар  к^сман буртиб  чикдан  олдинги  ва  оркд 
юзаларига, юкрриги ва пастки томонларига, буртиб чикдан ташк^ 
ва ловиясимон ботик, ички четларига эга.  Медиал ботик, к^смидан 
буйрак ичига буйрак артерияси,  нерви  киради  ва ундан ташкдри­
га  вена  ва  сийдик  йули  чикдди.  Шунинг  учун  бу  к^емга  буйрак 
дарвозаси  дейилади.
Буйрак 
7
'ашк.и  томонидан  миоцит  ва  эласхш^холалардаи  таш­
кил  топган  фиброз  нарда  билан~уралган.  Унинг устидан  кдлин  ёг 
туклмасидан  ташкил  *гопган  ёр  крбири  ураб  туради.  Буйракнинг
www.ziyouz.com kutubxonasi

юкрриги  кисмида  ёр туки- 
маси  ичида  буйрак  усти 
ички секреция бези жойла­
шади.  Буйрак  фиброз  пар­
даси  енгил  ажралади.  Буй­
рак  ёр тукимасининг усти­
дан  бириктирувчи  тукима- 
дан  иборат  буйрак  фасци- 
яси  Ураб  туради.  Фиброз 
парда буйрак дарвозаси ор- 
кали буйрак ичига усиб ки- 
риб,  унинг  ичини  бир  не­
чта  булакчаларга  булади.
Буйракни  фронтал  хр- 
латда  юкоридан  пастга  ка­
раб  икки  паллага  кесилса, 
унинг  периферик  кисмида 
жойлашган  4-5  см.  калин- 
ликдаги  п у стл о к   кисми 
(cortex renia) ва ички окиш- 
рок  моддадан  ташкил  топ­
ган  мия  моддаси  (medulla 
renis}  кузатилади.  Пустлок 
1  - буйраклар; 2 - буйрак артерияси; 3 - буй- 
К и с м и   К И з р и
ш  булакчалар- 
рак  yrmu  бе*и;  4 

пастки   ковак  венаси;  5 
-  дан  ташкил 
Т О П Г ан 
булиб, 
аорта; 
б 
- сийдик й?ли; 
7 - 
буйрак 
венаси, 
мия  к^сми  ок  рангдаги  7-
1
 
12
 га ажратилиб турган  ни-
рамидаларни ташкил  этади]  Пустлок ва мия  кисмлари  кескин  ра­
вишда чегараланган эмас, бири иккинчисига кУишлиб кетади.  Мия 
кисмидаги  и ирамидалар  орасига  буйрак устунлари  ёки  погонала- 
ри (colunmae renales) кириб туради. Пирамидаларининг асосий кен­
гайган  кисми  периферик  кисмида  жойлашади.  Суррич  шаклида 
торайган,  яъни  ингичкалашиб  кетган учлари  мия  кисмидаги  буй­
рак  бушлири  томонга  кдраган.  Х,ар  бир  пирамида  бигга  булакни 
гашкил  этади.  Булаклар  оддий  куз  билан  куринмайди.
Буйракнинг мариз  кисмида  пирамидаларнинг  пастки  кисми  ва 
бушликдари  жойлашади.  Буларга  буйракнинг  кичик  ва  катта  ко- 
сачалари  х,амда  буйрак  жоми  киради.  Х,ар  кайси  пирамиданинг 
учида бир  нечта нсфрон  йш-ув найлари биргаликда  буйрак  кичик 
косачасига  очилади.  Х,ар  кайси  буйракда  8-9  гача  кичик  косача- 
лар учрайди.  Кичик косачалар бир-бири билан кушилишиб,  катга 
косачаларни  хрсил  килади.  Одатда,  катта  косачалар  
Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin