З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)

2-3  та  булиб, 
уларнинг сийдик чикдрув йуллари буйрак жом и га очилади. Буйрак 
жоми уз сатх,ига эга булиб,  унинг девори юпка,  воронка  шаклида- 
ги  бушликдан  иборат.  Буйрак  жомининг  ингичкалашган  учи  то­
райиб бориб сийдик йулига очилади.
Буйрак  косача  ва  жомлари  узига  хос  микроскопик  тузилишга
57-реем.  Буйрак  ва сийдик  йуллари 
(олдидан  куриниши).
\
www.ziyouz.com kutubxonasi

эга  булиб,  шиллик,  шиллик,  ости,  мускул  ва  адвентиция  кдватла- 
рини  ташкил  этади.  Буйрак  косачаларида  шиллик  кават  устини 
Копловчи  бир  каватли  эпителий  аста-секин  куп  кдватли  узгарув- 
чан эпителийга утади.  Буйрак жоми факдт куп кдватли узгарувчан 
эпителий  билан  копланган.  Эпителий  остида  сийрак  толали  би­
риктирувчи тукимадан  иборат шиллик парданинг хусусий  кдвати 
ётиб,  шиллик ости  пардада давом  этади.
Буйрак жоми деворида икки каватни ташкил этувчи ички буйла- 
ма  ва  ташки  айланма  жойлашган  силлик  мускул  хужайралари 
мавжуд.  Буйрак  сургичлари  деворидаги  мускуллар  киск^риши 
сийдикнинг пирамида  кисмидан  чикишини  таъминлайди.
Нефрон  буйрак  структура  ва  функционал  бирлигини  ташкил 
этиб,  буйрак  таначаси  ва  найчаларидан  ташкил  топган  тузилма. 
Хдр  бир  нефроннинг  узунлиги  50-55  мм.  ни  ташкил  этса,  не- 
фронларнинг умумий  узунлиги  100  км.  га тенг.  Хдр  бир  буйракда

млн.  га  якин  нефронлар  булиб,  уларнинг хдммаси  муста кил ра­
вишда  кон  томирлар  билан  борланади.  Нефроннинг  боихланкич 
Кисми буйрак таначасидан бошланиб, йирув капали билан тута иди.
Хрзирги  функционал-морфологик  классификацияга  кура  сут 
эмизувчилар  ва одамларда нефрон куйидаги  булимлардан ташкил 
топган: 
1
)  томирлар  чигали  ва уни  ураб  турувчи  каисуладан  ибо­
рат буйрак таначаси (коптокчаси); 
2
) нефроннинг проксимал були- 
ми; 3) нефрон-Генли ковузлори; 4)  нефроннинг дистал кисми, охир­
ги  сийдик  йирувчи  найга  очилади.  Сийдик  йиьувчи  найчага  бир 
нечта  нефрон  дистал  найчалари  очилиб,  улар  эса  охири  буйрак 
кичик  косачаларига очилади.
Буйракда  икки  хил нефронлар учрайди: 
1
)  пустлок  нефронла- 
ри; 
2
)  юкстамедулляр  (мия  моддаси  ёнидаги)  нефронлар.  Пустлок 
нефронлари  асосан  буйракнинг пустлок  моддаси  кисмида учрай- 
диганлари  булиб,  уларнинг  нозик 
булимлари 
кискд  булади.  Ик­
кинчи  юкстамедулляр  нефрон  буйрак  гаиачалари  буйрак  модда 
зонаси  якинида  жойлашади.  Буларнинг найлари  узун  б^либ,  буй­
рак  сургичларига етиб боради.
Пустлок ва  юкстамедулляр  нефронларнинг  узаро  нисбати  5  : 

га  тенг,  яъни  одамнинг  бип'а  буйрагида 
1
  млн  атрофида  нефрон 
учраса,  уларнинг 
200000
  га  якини  юкстамедулляр  нефронларни 
ташкил  этади.
Буйрак таначаси  (коптокчаси)  артерия капилляр томирларидан 
ташкил топган томирлар туридан  (glomeruli Malpigii) иборат булиб, 
хдр  бир турча икки  кават,  я’ьни  париетал ва  висцерал варакдари- 
дан  иборат капсула  билан  ^р<
1
лган.  Хдр  бир  коптокчада  кон  олиб 
келувчи  ва кон  олиб  кетувчи  томирлар  мавжуд.
Томирлар тупчасини  ташкил  килувчи  каиил\яр томирлар дево­
ри эндотелий хужайраси эндотелиоцитлардан ва унинг остида ётувчи 
базал  мембранадан  иборат.  Хужайра  танасида  куплаб тешикчалар 
булиб,  улар оркдли  фильтрация  йули  билан хдр хил модддлар при­
дан  капсула  бушлигига  утади.  Капсуланинг  висцерал  оарари,  яъни
www.ziyouz.com kutubxonasi

эпителий  хужайралари  подоцитлардан ташкил топган.  Подоцитлар 
бироз  чузилган  нотурри  шаклга  эга  булиб,  уларнинг танасида  узун 
цшшрабскулалар  учрайди  (хдр  бир  хужайрада  2-3  тадан).  Улар 
капилляр томирларига як^нлашиб, кичик усимта-цитопедикулдларга 
тармокданиб  кетади.  Шундай  к^илиб,  капиллярлар  ггурининг  эндо- 
гелий  хужайралари  Шумлянский-Бауман  капсуласи  ички  вараки- 
нинг  подоцит хужайралар  ва  улар  орасида  жойлашган  базал  мем­
брана  фильтрацион  барьер  хрсил  к,илади  Шу  барьер  оркдли  кап­
сула  бушлирига  к,он  плазмасининг  суюк,  к^смидан  утиб,  бирламчи 
сийдикни  хрсил  к,илади,  Бу  барьер  крн  шаклли  элементларни  ва 
крн  плазмаси  йирик ок,силларни,  иммун таначаларни,  фибриноген 
ва бошкдларни утказмайди.  Барьер оркдли качталиги 7  мм.  дан ки­
чик  булган  моддалар  утиши  мумкин.  Катта  хджмдагилар  ута  ол~ 
майди.  Бир  сутка  ичида  капсула  бушлирида  100  л т р г а   як^ин  бир­
ламчи  сийдик моддаси  фильтрация  к^линади.
Шумлянский-Бауман капсуласи висцерал вараетшинг эпителий- 
сида  (подоцитларда)  содир  буладиган патологик узгаришлар,  яъни 
усимталарининг калта булиши ёки уларнинг кушилиб кетиши уткир 
гломеруляр  нефрити,  липид  ва  амилоид  нефрози  каби  касаллик- 
ларга олиб келади.  Буйрак таначасининг томирлар коптокчаси  ка­
пилляр томирлари деворидаги  айрим хужайралар макрофаг  вази­
фасини  утайди.
Шумлянский-Бауман  капсуласининг  париетал  варари  капсула 
ташк^  варарини  ташкил  этиб,  нефрон  проксимал  булим  эпите- 
лийсига  кушилиб давом  этади.
Нефрон нинг проксимал булими  эгри-бугри  ва турри  найчалар- 
дан  иборат  булиб,  узунлига  14  мм.,  диаметри  50-60  мкм.  га  тенг. 
Шумлянский-Бауман капсуласининг ташк^ кдвати найча эпитслийси 
билан туташиб кетиб, бу ерда найча девори кубсимон эпителий билан 
крпланган  булади.  Проксимал  булими ни нг  эгри-бугри  к^сми  эса 
микроворсинкалардан ташкил топган,  жиякли  цилиндрсимон  эпи­
телий  билан крпланади.  Проксимал будимида бирламчи  сийдикдан 
крнга  ок,сил,  глюкоза,  электролитлар  ва  сув  кдйта  сурилади,  ягьни 
ребсорбция  содир  булади.  Жиякли  хужайралар  цито-плазмасида 
протеолитик ферментлари куплаб учрайдиган лизосомалар,  фильт­
рация  натижасида  утиб  кетган  окрилларни  лизосомал  ферментла­
ри  ёрдамида  парчалаб  аминокислоталарга  айлантириб  беради  ва 
ок,силларни  кдйта крнга сурилишини  таъминлайди.
Проксимал булимида бирламчи сийдик таркибид а™ организм учун 
керакли булган ок,сил, сув, глюкоза,  наарий, кальций ва фосфор каби 
моддаларни  85 %  и  крнга  кдйта  сурилиши  натижасида  улар  сийдик 
таркибида умуман крлмайди. Айрим буйрак касалликларидд прокси - 
мал булимидаги хужайраларнинг кдйта сурилиши  жараёнининг бу- 
зилиши  натижасида сийдикда ок,сил ва глюкоза учраши  мумкин.
11ефрон-Генли  кувизлот   пастга  тушувчи  ингичка  булимидан 
ва  юкррига  кутарилувчи  йутон  кдсмидан  иборат.  Иефроннинг бу 
к,исмида хдм  сувнинг кдйта сурилиши давом  этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

И еф рош ш нг  дистал  булими  найлари  калта  булиб,  уларнинг 
диаметри  20-50  мкм.  атрофида  асосан  кубсимон  эпителий  билан 
крпланган. Жиякли х,ужайрадар учрамайди. Базал кисмидаги плаз- 
матик  мембранада  худди  прокси мал  булимидек  хужайра  цитоп- 
лазмасида  куплаб  метохондрийлар  учрайди.  Нефроннинг  дистал 
кдсмида натрий ва тукима суюкдигининг кайта сурилиш жараёни 
давом  этади.  Сувнинг сурилиши  эса дистал булимида хдмда йигув 
найларида  давом  этиши  кузатилади.  Дистал  найчаларининг  эгри- 
бугри  кисмидаги хужайралар  паст цилиндре и мон эпителий  билан 
крпланган.  Сувнинг  кайта  сурилиши  нефрон  йирув  найларигача 
давом  этиши  натижасида охирги  сийдик хджми бирламчи  сийдик 
хджмига нисбатан кескин  камайиб кетади.  Бир суткада  1,5 л.  гача 
камайиб,  сурилмай  колган  моддаларнинг  хдеобига  сийдикнинг 
туйинганлиги  ошади.
Буйракда  крн  айланиши.  Буйраклар тузилишини  ва  функция- 
сини  мукаммал узлаиггириш учун аввало унинг к°н айланиш тизи- 
мини  урганиш  керак.  Кррин  аортасидан  маълум  даражада  катта 
буйрак артерияси ажралиб чикдди. Бу артериядан бир суткада  1500 
литргача  кон  утади.  Бу артерия  буйрак дарвозасидан  кириб  майда 
булакчалараро  артерияларга  (a.  interlobularis)  булиниб,  пирамида- 
лар орасидан утиб боради  ва пустлок хдмда магаз кисми чегараси- 
да  ёй  артериялари ни  (a.  arcuata)  хрсил килади.  Ёй  артерияси  буй­
рак  юзасига  параллел хрлда  йуналиб,  пустлок  ва  мия  моддалари га 
булаклараро  артерияни  беради.  Бу  артериялар  пустлок  моддада 
булаклараро артерия  (a.  interlobularis) тармошни  берса,  магиз  кис­
мида турри артерия (a. recta) ни беради. Интерлобуляр артерия буйрак 
таначаларига кон олиб  келувчи томирларни  (was afferens)  беради.
Х,ар бир крн олиб келувчи артерия узаро анастомоз хрсил килув- 
чи  капиллярларга булиниб,  улар сунгра кон олиб кетувчи томирни 
was  afferens  ташкил  этади.  Демак,  кон  олиб  келувчи  артерия  вена 
томирига айланмасдан артерияга туташади.  Натижада иккита арте­
рия томирлари уртасида капилляр томирлардан ташкил топган коп- 
токча  турини  хрсил  килади,  капилляр  томирларнинг  бундай  жой- 
лашишига ажойиб тур  rete mirabile дейилади.  Одамда  кон олиб ке­
лувчи  капилляр томирнинг диаметри,  кон олиб  кетувчи томирлар- 
никига нисбатан кичик булиб, натижада турларда босим ошиб кап­
сула  буп
1
лирида  жадал равшцдаги  фильтрацияни  хрсил  килади.
Крн  олиб  кетувчи  капилляр  томир  яна  иккига  тармокданиб, 
пустлок ва  мия  кисмидаги  найчаларни Ураб,  уларни  озикдантира- 
ди.  Охири  булар  кушилиб,  синусоид веналарни,  уларни  кушили- 
шидан  буйраклараро,  улар  кушилиб  веналар  ёйини,  охири  буй- 
раклараро  веналар  кушилиб,  буйрак  венасига  айланади.
Буйраклар  организмда  факат  сийдик  ажратиб  берувчи  аъзо 
булиб  х,исобланмай,  айрим  эндокрин  хужайралар  гурухдни  таш­
кил  эггиб,  уларнинг  гормонлари  кон  босими  ва  эритропоэтинни 
бошкариб туришда мухдм вазифаларни бажаради. Бундай хужай- 
раларга:  а)  буйрак  таначаларига  кирувчи  ва ундан  чикувчи  арте-
www.ziyouz.com kutubxonasi

риялар  деворида  жойлашган  мохсус  юкстагомеруляр  хужайралар; 
б)  нефрон  дистал  найииинг  артериялари  орасида  учбурчакгимон 
майдонда  жойлашган  юкстагомеруляр  хужайралар  киради.
Юкстагомеруляр, яъни донадор миоэпителоид хужайраларнинг 
ронин  сакдовчи  секретор  доначалари  булиб,  улар  ренин  ишлаб 
беради. Ренин к,ондаги ангиотензиноген-ангиотензин х,осил килиб, 
биргаликдаги таъсири натижасида крн бос ими ощади.  Буйрак к°н  
гомирлари босимини хдм ошириб,  ундаги фильтрация жараонини 
жадаллаштиради, Ренин ва ангиотензин буйрак усти безининг гар ­
мони  —  алвдестрон  синтези  ва  секрециясига  хдм таъсир  килади.
Буйракнинг табакаланиши бир нечта боскичлардан иборат. Бош- 
лангич  кисмида,  яъни  биринчи  йили  тез  ^сиб,  икки  ёшдан  етти 
ёшгача  усиши  секинлашади.  Бошланрич  уч  ёшлигида  буйрак  уч 
марта  катгалашган  булса,  13  ёшгача  усиши  секинлашади.  20  ёш - 
ларда буйрак  катгалар буйрагига тенглашади.  Унинг усиши  30-40 
ёшларгача  булиши  кузатилади.
Сийдик  йули  (ureter) катта  одамларда  цилиндрсимон  шаклдаги 
найга ухшаган булиб, узунлиги 25-30 см., диаметри 
6 -8
 мм.  га тенг. 
Буйрак  дарвозасидан  чикдб,  к°рин  иардасининг орка  томонидан 
пастки томонга  кдраб  йуналади ва ковукка  очилади.  Сийдик  й^ли 
К о р и н  
ва  чанок  кисмларига  ажратилади.  Бошланиш  кисмида  ча- 
нокка  утиш  чегарасида ва  ковукка  кириш  олдидан бир  мунча т о ­
раяди.  Торайган  кисмларининг  ораси  кисман  кенгайган  булади. 
Кррин  кисмида оркд томондан бел мускулларига те гиб турса,  олд 
томондан  эркакларда  мояк  артерияси  ва  венаси  билан,  аёлларда 
эса  тухумдон  артерияси  ва  венаси  билан  кесишиб,  чанок бушли- 
гига  тушади,  ковукнинг тагида  кия  хрлда  очилади.  Сийдик  йули- 
нинг девори 4 каватдан ташкил топган: шиллик, шиллик ости,  м ус­
кул  ва  адвентиция  каватлари.
Шиллик  кдват  юзаси  узгарувчан  эпителий  билан  копланган 
булиб,  буйлама  жойлашган  бурмалар  хреил  килиб тузилган.  Ш у- 
пинг учун кундаланг кесими юлдузеимон шаклида куринади.  Улар 
кенгайиб  ва  торайиб туради.  Мускул  кават  силлик мускуллардан 
ташкил топган,  мускул  толалари  б ^ л а м а   ва  айланма  хрлда  ж о й ­
лашган. Уларнинг киекдриши  сийдик хдракатини  ва уиинг теш и- 
гини  очиб  ва  ёпиб туради.  Адвентиция  кават  юпка  зич  бирикти - 
рувчи  тукимадан  ташкил топган.
К,овук,  (сийдик  пуфаги)
Сийдик пуфаги  (vesica urinaria) ичи буш булган аъзолар кдтори- 
га кириб, унга сийдик моддаси йигилади ва уни сийдик чикдрув  ка­
пали оркали вакти-вакти билан ташкдрига чикдриб беради. Хджми 
500-700  мл.-га тенг.  Сийдик  пуфаги  кичик чанок бушликида  унинг 
синфиз  кисми  оркдеида  жойлашади.  Аёлларда  сийдик  ва  жинсий 
йулларини ажратиб турувчи диафрагманинг устида, эркакларда эса, 
простата безининг устида жойлашади. Сийдик пуфаги буй|>ак жоми 
билан ва ундан бошланадиган сийдик йули оркдли тугапгиб туради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Сийдик  йули  оркдли  сийдик  нуфагига  доимо  сийдик  момаси 
окдб  тушиб  туради.  Сийдик  пуфагининг  шакли,  катта-ки чикл ига 
ва хрлати унда сийдик моддасининг йи т л и  шиш борлик  Ичида йи- 
рилаётган  сийдик хджмига  к,араб доим уз шаклини  узгартириб ту­
ради.  Крвукда  куйидаги  кисмлар  тафовут  килинади.  Юк,орига  ва 
олдинга  йуналган  учи,  энг  катга  урта  кисми  —  танаси  ва  пастки 
кенгайган  туб  кисмлари.  Крвукнинг  учидан  юк,орига  к,араб  кин- 
л^иккача, киндик урта бойлами тортилган булиб, у эмбрионнинг йук,о- 
либ  кетган  сийдик  найи  колдиридир.  Крвукнинг  ён  томонларидан 
киндикнинг  иккита  ён  пайи  бошланади.  Улар  киндик томон  йуна- 
либ, бир-бирига якинлашади, булар эмбрионда мавжуд булиб, 
c y H i p a  
битиб кетган киндик артерияларидир.  Крвук сийдикдан буш хрла- 
тида  к,орин пардаси  уни  факдт юкрридан  ва  кисман  оркд томони­
дан  ураб тургани  учун  экстраперинотал  аъзолар  кдторига  киради. 
Сийдикни тула хрлатида  юкори  пардаси  билан  юкрридан,  оркддан 
ва ён томонларидан уралади. Натижада ковук уч томонидан уралиб, 
мезоперитонеал хрлатни эгаллайди. Крвукнинг туб кисмида учбур- 
чак номи билан аталувчи юза булиб, у ерда учта тешик жойлашади. 
Битгаси чикдрув каналчасиники булса, иккитаси сийдик йули найи 
тешикларидир, Янги тутилган болаларда ковук дукки ёки найсимон 
шаклида булади,  хджми  50-80 см3.
Крвукнинг девори туртта к,аватдан ташкил топган. Буларга: шил­
лик,  шиллик, ости,  мускул ва адвентиция  кдватлари  киради.  Шил- 
лик, кдват юзаси  узгарувчан  эпителий  ва сийрак толали  шакллаи- 
маган  бириктирувчи  тукимаддн  иборат хусусий  к,атламни  ташкил 
этади. Крвук сийдиксиз хрлатида унинг ички деворида куплаб бур- 
малар  хреил  булади,  сийдик  йирилитпи  билан  бурмалар  ёзилиб, 
унинг девори хдм  ингичкалашади.  Бу  кдват деворида  куплаб без­
лар учрайди.  Шиллик, ости кдвати таркибидаги толачалари бурма­
лар  хреил  килишда  иштирок  этади.  Крвукнинг  асосий  кдвати  бу 
силлик,  мускул  кавати  булиб,  улар  уч  томонга  йуналган  хрлатида 
жойлашади. Ташки  кават толалари узунасига, урта каватда кунда­
ланг ва кийшик хрлда жойлашади.  Урта  кават мускуллари  ковук,- 
нинг  сийдик  чикариш  каналига  йуналиб,  у  ерда  сфинктер  хреил 
Килади.  Крвукнинг туб  кисми  сероз  парда  билан  уралган.
Крвук  мускул  ва  сфинктерлари  фаолияти  симпатик  ва  пара­
симпатик  нерв  толалари  оркдли  бошкарилади.  Симпатик  нерв 
кузралганида ковук  кенгаяди,  сфинктерлар  мах,кам ёпилган була­
ди.  Бу  ерда  сийдикни  ковукда 
й и р и л и ш и
 
учун  шароит  ту килади. 
Парасимпатик  нерв  толаси  кузралганида  эса,  ковук  мускуллари 
тонуси ошади, окибатда у киекдради,  сфинктерлар бушашиб очи­
лади.  Натижада  диурез  жараёни  содир  булади.  Диурез  боищара- 
диган марказ орка  мия  бел-думраза сохдсида  жойлашади.  Сийдик 
чикариш жараёнида  нерв  марказлари  ва  нервлар  иштирок  этади. 
Крвук тулганидан  кейин  унинг деворидаги  рецепторлар  ку-^алиб 
боради.  Хреил  булган  таъсиротлар  импульс  шаклида  сийдик  чи­
кариш  марказига  угказилади  ва уни  кУзкатади.  Жавоб  импульс и
www.ziyouz.com kutubxonasi

<
парасимпатик  нерв  толалари  оркали  к,овук,  мускулларига  берилл- 
Натижада  к,овук,  к,иск,аради,  сфииктерлар  бушаигаб  очилади, 
у-*'  ■
  моддаси  ташкарига  чик,арилади.  Сийдик  чик,арилишини 
.  /  
4
  лдиган орк,а миядаги  марказ,  узунчок, мия,  урта  мия ва бош 
i/ия ярим  шарлари иустлога назорати остида ишлайди.  Бу эса  сий- 
дикни тухтатиб туриш ёки  кучайтириш,  яъни  ихтиёрий  хох,ишига 
кура  сийиш  билан  намоён  булади.
Сут  эмизувчиларда  сийдик  ажралиши  одамларникига  ухшаган 
булса,  куиь\арда  кескин  фарк  килади.  Кушларда  х,ам  буйраклар- 
нинг  гузилиши  сут  эмизувчиларникига  ухшаган,  лекин  кушларда 
сийдик ковути  булмай,  сийдик  йули  турри  клоакага  очилиб,  улпр- 
нинг  охлати  билан  биргаликда  ташкарига  чикарилади.
ЖИНСИЙ  (ТАНОСИЛ) 
АЪЗОЛАРИ
Жинсий  ёки  купайиш аъзолари ш зими  эркак  ва аёлларда  узи­
га  хос  анатомик  ва  функционал хусусиятлари  билан  кескин  фарк 
Килади. 
Эркак  ва  аёллар  жинсий  аъзолари  ички  ва  ташки  аъзо- 
ларга  булинади.  Буларнинг  ичида  купайиш  жараёнини  гаъмин- 
лашда, яъни  жинсий хужайраларни етказиб беришда  жинсий  без- 
лар  асосий  вазифаларни  бажаради.
ЭРКАКЛАР ЖИНСИЙ 
АЪЗОЛАРИ
Эркаклар  ички  жинсий  аъзоларига:  1)  мояклар  ва  уларнинг  ор- 
•гит; 2) урур чикариш йуллари; 3} урур 
1
гуфакчалари; 4) простата бези; 
5)  купер безлари,  ташки  жинсий  аъзоларга  эрлик оллти  ва  ёргокдар 
киради. Эркакларда сийдик чикарув найи (|)акат сиидикни ташкарига 
чикариб бермай,  балки  эркаклар жинсий  кужайраси  —  сперматпзо- 
идларни  х,ам  ташкарига  чикариб бериш  вазифасини  утайди.
Мояклар  (урутдон)
Мояклар  ёки  урурдонлар  (testis)  (58-раем)  жуфг безлар  кагори- 
га  кириб,  ёрпне,  ичида  жойлашади.  Уруьдонлар  сперматогенез  ж а­
раёни, яъни эркаклар уруга сперматозоидларни куиайтириб на отил- 
гириб  беради,  х,амда  эркаклар  гормонларини  ишлаб  чикаради.
Урурдон  тухумсимон  шаклида  булиб,  ён  томонидан  кисман  бо- 
mFHra  эга. Узунлиги  4-6  см., диаметри 3,5-4  см.,  кундаланг кесими 
юзаси нинг калинлиги  3 см.  ни,  огирлиги уртача  3()  г.  га тенг.  Уруг- 
доида  медиал  ва  лагерал  юзалари  юкориги  ва  пастки  учлари,  ол­
динги  х,амда  орка  четлари  тафовут  килинади.  Чаи  урутдон  одатда 
унг урурдонга  нисбатан  паетрокда жойлашади.  Урувдон ташки  го-
www.ziyouz.com kutubxonasi

монидан  сероз  bVi 
ок,сил хусусий  пард? 
лари  билан  уралгаь 
 
Сероз  парда  мезс  
телийдан ташкил топ ­
ган  булиб,  урурдонни 
гашк^  томондан  ураб 
туради.  Сероз  парда 
остида  зич  бирикти­
рувчи тук,имадан таш­
кил  топган  фиброз, 
яъни ок,сил парда ёта- 
'ди.  Бу  иккала  парда 
бир-бири билан ажра- 
тиб булмайдиган дара- 
жада  бирикиб  кетади. 
Ок,сил  парданинг  чу- 
к,ур катламларида  к,он 
томирлари  куплаб уч­
райди.  Шунинг  учун 
бу ^атламни томирлар 
к,авати  х,ам деб атала- 
ди.  Урутдон бир томо- 
нидаги  ок,сил  парда 
к,алинлашиб, 
унга
1
 

т?ррн мускул; 2 - стЬхюс пуфаги; 3 - цов бирллш
  УРУВДРН 
ораЛИРИ ДеЙИ 
-  
маси; 


орца  чицариш  тешиги; 
5
 

ж шсиа алат-
 
Лади. 
У 
ерДД  уруРДОН 
пнвг Ровак  тапаси;  6  -  ёрюц;  7  -  трри т ак;  8
  -  т у р р и  
Ж О Й Л З Ш а д и . 
париетал корил парда.
 
Урурдон 
К,аЛИНЛа1Ш 
аН
гомонидан бир нечта к,исмидан урурдон ичига радиал х,олда ок, парда 
усиб  кириб,  уни  бир  нечта  булакларга  булади.  Х,ар  бир  урурдонда 
бу  булакларнинг  сони  100-300  тагача  булиши  мумкин.  Х,ар  бир 
булакча  бушлирида  1-2  та  диаметри  120-140  мкм.  га  тенг  урурдон 
эгри-бугри  каналчалари  жойлашади.  Х,ар  бир  капалчанинг  ургача 
узунлиги  50-80  см.  га  тенг  булса,  х,амма  каналчаларнинг  узунлиги 
300-400 м.  ни  ташкил этади.  Эгри-бугри  каналчалар юкррига,  яъни 
урурдон оршрига келиб турриланади ва урурдон турини х,осил к^
1
лади. 
Турсилюи урурдон найлари умумлашиб, бичта калалчани хрсил к,ила- 
ди, 
ypyF 
олиб  чикувчи  найларга  айланади.
Эгри-бугри  урур  найлари  девори  бириктирувчи  тук,има  ва  уни 
остида жойлаип ан  базал  мембрападан  ташкил топган.  Базал  мем­
брана  таянч  хужайра  номиии  олган  Серголи  х,ужай{>аси  ва  улар­
нинг  орасида  жимсий  хужайраларда н  сперматоген  хужайралари 
жойлашади.
Серго ли  хужайралари  йирик конус  шаклида  булиб,  куплаб узи- 
дан чик,арган  усикдарга  эга.  Усикдар  най  бушлиги томон  йуналган 
булиб,  асосий  К.ИСМИ  базал  мембранада  жойлашади.  Х,ужайра  ци-
www.ziyouz.com kutubxonasi

топлазматик усимталари к,ушни таянч хужайралар усимталари б и ­
лан туташади.  Бу хужайралар  цитоилазмасида eF ва липид томчи - 
лари ок,силлар ва бошкд трофик киритмалар топилган.  Бу хуж ай­
ранинг  асосий  вазифаси  —  сперматоген  хужайра  трофикасини 
таъминлаш.  Таянч  хужайра усимталарининг орасида сперматоген 
хужайралар  жойлашади.
Сперматогенез  мураккаб  жараён  булиб,  бир  нечта  боскдчлар- 
ни уз ичига олади. Кдскдртирилган хдлда кузатадиган булсак, даст- 
лаб  базал  мембранада  жойлашган  сперматогоний  хужайра  бир 
неча бор методик йул билан булинади. Булиниш натижасида хрсил 
булган хужайраларнинг бир кдсми она хужайранинг булиниш ху- 
сусиятини  сакдаб  колса,  купчилиги  эса  найча бушлига  томон  су- 
рилиб  боради  ва  табакдланиб  улардан  бирламчи  сперматоцитлар 
хрсил  булади.  Иккиламчи  сперматоцит  ва  сперматидлар  вужудга 
келади.  Келажакда  сперматидлардан  сперматозоидлар  шакллана- 
ди.  Сперматогенез  жараёни  мукаммал  хрлда  индувидуал  ривож - 
ланиш  биологияси  курсида  урганилади.
Охирги  маълумотларга кура сперматогенез жараёни одамларда 
64 кун давом этади. Натижада жуда куплаб сперматозоидлар хосил 
булади.  Катта  ёшдаги  эркакларнинг  1  мл.  спормасида  100  млн.-га 
якдн спепматозоидлар булади.  Бир  марта чикдрилган урур тарки­
бида  300-400  млн.-гагача  сперматозоид  учраши  мумкин.
Одам  сперматозоид хужайраси  бош,  буйин,  тана  ва дум  кдсм - 
ларидан  ташкил  топган.
Бошка хужайраларга ухшаб, хужайра кобиги цитоплазмаск ядро 
ва ички органоидларига эга. Сперматозоиднинг асосий фаркд хдра- 
кат кдлиб туриш хусусиятига эга. Турли хдйвонларда жинсий хужай- 
раси  хдр  хил  шаклда  булади.  Бошча  кисмида  хужайранинг  барча 
структур элементлари, яъни ядро, цитоплазма ва органоидлар ж ой­
лашади.  Бошчанинг олдинги кдсмида зич танача шаклида акрасома 
Фрайди. Лкрасома мухдмтузилма булиб, уругланиш жараёнида тар- 
кибидд  к^плаб му хдм хужайра кобирини емирадиган гиалуронида- 
за ферментини  сакдайди. Сперматозоид хужайраларини  урта  кдс- 
мидан  кесиб  курилганида хужайра  буйлама  хрлида  жойлашган  ун 
жуфг фибринларни кузатамиз. Уларнинг 9 жуфти периферик хрлда 
жойлапшб,  бир  жуфг марказий  кисмида  жойлашади,  Фибринлар- 
нинг  кдскдриши  хужайра  хдракатини  таъминлайди.  Сперматозо­
идлар  олдинга  кдраб  спирал  шаклида  хдракат  кдлиш  хусусиятига 
ва тезликка  эга:  одамларда минутига  3-3,6  мм,  букдларда  -   5  мм., 
кУчкорларда  —  4  мм.,  куёнларда  -   2  мм.  Турли  нокулай  шароит- 
ларда уларнинг хдракат кдлищ хусусиятларини  йукотиши кузатил- 
ган.  Натижада оталаниш  булм&слиги  мумкин.
Сперматозоидлар  одатда  манфий  зарядланган  булади,  шунинг 
учун  улар  бир-бири  билан  ёпишмайди,  мустакдл  хдракат  кдлиш 
хусусиятига эга. Кучсиз ишкорий мухдт ва 30-35°С, уларнинг хдра­
кат  кдлиш  хусусияти  учун  оптимал  хдсобланади.  Кислотали  му- 
хдтда  кам  хдракатли  ёки  бутунлай  хдракатсиз  булиши  мумкин.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Урурдон  ортири
Урурдон  ортига  (epididymis)  урурдон  оркд  томонига  ёндошган 
х,олда жойлашади. Аник, чегарага эга булмаган уч  кисмдан ташкил 
топган.  Бошлангич  кисми  бошчаси,  унинг давоми,  яъни  урта  к,ис 
ми  тана  ва  ингичкалашиб  кетган  охирги  кисми  думини  ташкил 
этади.  Урурдоннинг тур  кисмидан  чикувчи  10-12-тага  якдн  тутри 
каналчалар урурдон ортикига кириб эгриликлар х,осил килади, яъни 
эфи-бугри  шаклини  эгаллайди.  Урурдон  ортирига  кирган  канал­
чалар хдр бири урурдон ортига булакчасини хреил килади.  Булак- 
лар  бир-биридан  сийрак  бириктирувчи  тузима  билан  ажралиб 
туради.  Бурмалар  охири  бир-бири  билан  к^ишлиб,  ортик,  йулини 
(diuctus  epididymiosis)  ни  хреил  килади.  Ташк,арига  чикиб,  урур 
чикдриш  йулига  (ductus  deferens)  айланади.  Агар  урурдон  opmlFH 
най  бурмаларини  ёзиб тортилса,  унинг узунлиги  4-6  м  ни ташкил 
этади. Урут йули  ички девори шиллик, кдвати  кутикулали  (усикди) 
булиб,  призмасимон  эпителий  билан  копланган.  Урурдон  ортики 
найчалари бушлиридаги суюкдик орасида оталанишга тайёр спер- 
матозоидлар жойлашади.  Суюкдик унинг хдракатчанглишни таъ- 
минлайди. Урурдон унинг о р т и т  ва урур йулининг бошлангач кисми 
ёрюк, ичида  жойлашади.
Урур олиб  кетувчи  йулнинг узунлиги  40-50  см.,  диаметри  2,5-3 
мм.  найни  ташкил  этиб,  икки  кдватли  кутикулали  цилиндрсимон 
эпителий билан копланган. Мускул кдватининг перистальтик хдра- 
кати сперма сурилиши ва эякуляция вактидд уни чикдриб бериш- 
ни таъминлайди.  Урур йулининг охирги  кисми  ингичкалашиб,  тор 
канал хреил  килади  ва  бориб  урур  пуфакчанинг  урут  йули  билан 
кушилиб, урур чикарув йулини косил килади.  Бу эса,  простата бе­
зининг ичига унинг орка юзасидан кириб, сийдик каналининг бош- 
ланрич  кисмига  очилади.
Урур  пуфакчалари
Урур  пуфакчалари  (vesicule  seminalis)  катаксимоп  бушликлар- 
дан  ташкил топган  пуфакча  булиб,  узунлиги  4-5  см.,  эни  2  см.-га 
тенг.  Сийдик  пуфаги туб  кисмида ва турри  ичак олдинги  кисмида 
жойлашади.  Турри  ичак оркдли  пайпаслаб  куриш  мумкин.
Урур  пуфацининг  номи  унинг вазифасига  гурри  келади.  Маса­
лан:  }Ьг  пуфагида  ут  моддаси  хдмма  вакт  захдра  сифатида  сакда- 
ниб  туради.  Узи  f r   моддасини  ишлаб  бермайди.  Урур  пуфаги  эса 
аксинча узи секрет ишлаб беради, у секрет сперматозоидлар хдра- 
катини таъминлаб туради.  Шу билан бирга урур чикддиган сийдик 
йулини  тозалаб  беради.  Урур  пуфакчанинг  йули  юкорида  айгиб 
утганимиздек  простата  бези  ичидаги  сийдик  иулига  очилади.
Простата  бези
Простата  бези  (prostata)  эркакларнинг  мускул  ва  без  кисмидан 
ташкил топган  жинсий  безлари  кдторига  киради.  Асосий  вазифа- 
си — узидан секрет (сперма суюкдиги)  ишлаб чикдриб беради. Сек-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ретжинсий хужайралар билаи аралашиб, уни суюкдаиггиради. Тар- 
кибидаш  моддалар  к^исма н трофикаси  ва асосан хдракатчанглиги - 
ни таъминлайди.  Простата анжирсимон шаклида булиб, сийдик пу- 
фаги остида симфиз оркдсида жойлашади.  Сийдик чикдриш  кана- 
лининг  бошлаштич  к^смини  ураб туради.  Сийдик чикдриш  канали
а,еярли  простатанинг ургасидан тешиб  утади.  Унинг асосий  к,исми 
юкррига  ва  торайган  чукдиси  пастта  кдраган.  Простата  безининг 
узунлиги  катта  одамларда  3  см.,  кенглиги  4  см.,  кдлинлиги  2  см., 
огарлига  20 г.-га тенг.  Безнинг оркд юзаси турри  ичак олдинги де­
ворига  тегаб  туради.  Унинг  фаолиятини  бармок, билан  турри  ичак 
оркдли  пайпаслаб билиш мумкин.  Простата мураккаб аралаш  най- 
с и м он - альвеоласимон экзокрин безлар кдторига киради. Без хуж ай- 
ралар  уз  мах,сулотини  каналчалар  бушлирига  ишлаб  беради.  К а­
налчалар бир-бирига кушилиб йириклашади ва сийдик чикдрув ка- 
налининг  юкрри  кдсмига  очилади.  Безнинг  мускул  к^сми  к^искд- 
риб ypyF чикдриб бериш вак,тида,  безлар секрета билан аралашти- 
риб беришни таъминлайди. Сийдик чикдрув канали ни простата 
k j i c
-  
мида без тук^масидан х,осил булган буртик, хрсил булади. Унга ypyF 
чикдрувчи йуллар,  унингёнида эса, простата бези каналчалари очи­
лади.  Бу  халтача  простата  бачадончаси  деб  аталади.  Унинг  келиб 
чинуши аоллар бачадончаси та турри  келади.  Бачадонни, дилдок, ри- 
вожланадиган  Мюллер  каналининг 
к р а д и
 к и  
деб  х,исобланади.  Ш у- 
нинг учун уни эркак бачадончаси деб хдм аталади. Простата буртири 
к^смида  куплаб сезув нерв учлари  жойлашади. Улар жинсий  сезув 
нук,талари дейилиб, таъсирланиши ва кузгалиши натижасида эр ек ­
ция  ва  эякуляция  жараёнлари содир булади.  Бундан ташкдри,  про­
стата  буртики  эякуляция  суюкдигини  сийдик  пуфагага  утиб  кет- 
маслигини  таъминлайди.
Купер  безлари
Купер безлари ёки бульбауретал безлар (glandula bulbourethral is) 
жуфт безлар  кдторига кириб думалок*  кдттикрок, консистенция га 
эга  булиб н^хртдек келади.  Сийдик таносил диафрагмаси  мускул­
лар  орасида,  сийдик  й]Ь\ининг  роваксимон  к^смининг  орасида 
жойлашади.  Узунлиги  3-4  см.  булиб,  чикдрув  каналчаси  сийдик 
чикдрув каналчасига очилади. Унинг секрети сийдик чикдрув к ан а­
ли  шиллик,  кдвати  юзасини  сийдик  моддасини  захдрли  таъсири- 
дан  сакдаб туради.
Эркакларнинг ташк,и  сийдик  аъзолари 
(ёррок,)
Ёррок,  (scrotum)  жуфг аъзолар  кдторига  кириб,  катталарда  чот 
орасида  жинсий  олат  илдиз  к^смининг  олдида  халтачага  ухшаб 
осилиб туради. Унинг ичи иккита бушликдан ташкил топган булиб
унда  мояк  ва  унинг ортики  жойлашади.  Организм  эмбрионал  ри- 
вожланиш  даврида  кррин  бушлиги  кррин  деворининг  оркд 
k j h c
-  
мида  жойлашади.  Змбрионнинг  ривожланиш  даврининт  учинчи
www.ziyouz.com kutubxonasi

хдфтасида ёнбош суяк бушлирига, етги[гш хдфгасида эса чот хал- 
тасига  тушади,  Саккизинчи  ойда  кррин  нардасидан  ташкил  топ­
ган  халтасимон  бушлик,  шаклланиб,  сунг унга  тушади.  Бушликда 
тушиш  жараёни  бола тутилгандан  сунг охирига  етади.
Ёргок,  ташкд  томондан  юпкд  ва  нозик  тузилишга  эга  теридан 
ташкил  топган  булиб,  пигментлашган  ва  сийрак  туклардан  ибо­
рат.  Тери  кдтламлар  хрсил  кдлиб  гузилган  булиб,  чузилувчанлик 
хусусиятига  эга.  Чузилиб,  торайиб  туради.  Терииинг  остида  чок 
б^либ,  у  жинсий  олат  бош  кдсми нинг  остидан  бошланиб,  анал 
тешигигача  тортилган.
Мояк  жойлашган  халта  девори  7  кдватдан  ташкил топган:
1.  Устки тери  кдвати.
2.  Гупггдор парда. Моякларини алохдда ураб турувчи тери ости 
пардаси. Мояк халтаси уларни Уртасидан ажратиб турадиган тусик,- 
ни  хрсил  кдлади.
3.  Ташкд уруг фасцияси,  Кррин девори фасциясининг давоми.
4.  Моякни кутарувчи мускул фасцияси. Чов каналининг ташкд 
халтасидан  ёрюк, бушлирига тушади.
5.  Моякни  кутарувчи  мускул.  Кррин  кундаланг  мускулидан 
хрсил  булган  ёргок,  ичидаги  парда.
6
.  Ички  ypyF фасцияси.  Мояк ва 
y p y F  
гизимини  урайди.
7.  Моякнинг рилоф пардаси.  Мояк ёргок, бушлирига уралиб ту- 
шадиган  кррин  пардаси.  Бу  парда  икки  варакдан  ташкил  топган 
булиб,  ичкиси  урурдошш  ураб турса,  ташкд  ёрюк, деворини  ички 
томондан  крплайди.  Натижада  улар  орасида  бушлик,  булиб,  унга 
сероз  парда бушлири  дейилади.  Бушликда  сероз  суюкдик  жойла- 
шади.  Ёррокдинг  ички  хдрорати  организм  ички  хдроратидан  пас- 
трок, булади.  Бу эса сперматозоид жараонини  кечиши учун  кулай 
хдрорат  хдсобланади.
Жинсий олат
Жинсий  олат  (penis)  эркаклар  ташкд  жинсий  аъзоларига  ки- 
риб,  икки хил вазифани,  яъни сийдик чикдриш ва аёллар  жинсий 
аъзосига урурларни чикдриб беришни бажаради.  Эркак олатининг 
кундаланг  кесими  учта  роваксимон  танадан  ташкил  тхшган.  Би- 
ринчиси сийдик чикдрув капали булиб,  оркд томонида узига мус- 
такдл  хрлда жойлашса,  иккитаси эса  унинг устида  ёнма-ён  жой­
лашади. Учала  ровак кдсмлари умумий фасция ва тери билан крп­
ланган.  Олатнинг оркд,  яъни  илдиз  кдсми  крвук, суягига тегиб ту- 
ради,  тери  остида  жойлашган,  хдракатчан  кдсми,  яъни  тана< и 
йуронлашиб  бориб,  катгалашган  бош  кдсми  билан  тугайди.  Бош 
кдсмида сийдик ва урут чикдрадиган каналчаларнинг учлари жой­
лашади. Тана  кдсмининг териси олат боишни  эркин хрлда  крплаб 
турган терисига айланади. Терининг ана шу эркин кдсми олат бош- 
часининг паспси  кдсмида туташиб,  юган деб  аталувчи  кдсми  би­
лан  асосий терисига  туташади.  Олат бошини  эркин  хрлда  крплаб 
турувчи  тори  ички  юзасида  безлар  жойлашади.  Иккита  ёнма-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ён  жойлашган  говак  кдсмларининг х,ар  бир и  бакувват зич  бирик­
тирувчи тукдмадан ташкил топган ок,сил парда билан уралган. Ок,сил 
нарда товак ички  бушлинига усиб кириб куплаб бушликдар,  катак- 
чалар Х.ОСИЛ кдлади.  Бушликдарга кирган крн окдмини тусиб тура­
ди.  Жинсий  кузралиш вак,тида катакчадаги  крн  босимини ошириб, 
олатни  эрекция хрлатига олиб келади. Сийдик чикдрув каналининг 
атрофидаги говак  кдсмининг бушликдари  жуда  майда ва зич ж ой­
лашган,  Илдиз,  яъни  пиёзбошча  к,исмидан  бошланган  танаси  олат 
бош кдсмига келганда к^зикррин кдлпорига ухшаган бош кдсмини 
гашкил этади,  унга  олат боши деб аталади.  Эрлик олатнинг узуна- 
сига ва  энига тез усиб етилиши усмирлик даврига турри келади.
АЁЛЛАР ЖИНСИЙ АЪЗОЛАРИ
Лёллар  жинсий  аъзолар  тизими  эркакларникига  ухшаб  ички 
ва  ташкд  аъзоларга  булинади.  Аёллар  ички  жинсий  аъзоларига 
тухумдонлар, бачадон найлари, бачадон ва кдн  кирса, ташкд жин­
сий  аъзоларига  —  клитор,  катта ва  кичик лаблар,  кдзлик парда  ва 
дилдок, дахдизидаги  безлар  киради  (59-расм).  Тухумдонлар  жин­
сий  хужайралар  етказиб  бериш  жараёни  х,амда  ички  секреция 
вазифасини  бажариб,  айрим  жинсий  гормонларни  ишлаб беради. 
Бачадонда  эса  оталаниш  жараёни  содир  булиб,  эмбрион  ривожи 
таъминланади.  Крлган аъзолар эса чикдриб бериш  ва крлган ж ин­
сий  аъзолар  мажмуаларига  киради.
Аёлларда  жинсий  хужайраларнинг  купайиши  эркакларникид<
1
н 
фаркданиб, факдт она кррнидалигида содир булади.  Кдз бола тури- 
лиши билан аёллар жинсий хужайраларнинг купайиши, овогоний- 
нинг  пайдо  булиши  тухтайди.  Янги  тугилган  кдз  боланинг  иккала 
тухумдонида  800000  га  якдш  бирламчи  фолликуллар  учрайди.  Бола 
турилгандан  с^нг,  уларнинг сони  купаймасдан  аста секин  камайиб, 
яъни атрофияга учраб боради.  Балогат ёшига якднлашганда тухум- 
донда 400-500 та бирламчи  фолликуллар крлиб,  улардан  келажакда 
етилган  с|х>лликуллар(  яъни  Граф фолликуллар и  етилади.
К,из  бола  турилгандан  сунг  унинг  тухумдонида  куплаб  факдт 
бирламчи  фолликуллар  учрайди.  Уларнинг  хдр  бирида  тухум 
хужайра жойлашади.  Организм  балорагга  етиши  билан  бирламчи 
фолликулларда  мураккаб  овогенез  жараёнлари  содир  була  бош- 
\айди.  Натижада  дастлаб  тухум  хужайра  катгалашади,  ялтирок, 
парда билан уралади. Устини ураб турган эпителий  купайиши  на- 
гижасида  куп  кдватли  пардаси ни  хосил  к,илади.  Бу  парда  юпкд 
шишасимон  мембрана  ёрдамида  уни  ураб  турган  бириктирувчи 
гукдмадан  ажратиб  туради.  Фолликул  катталашиши  билан  унинг 
устини  к,оплаб  турган  бириктирувчи  тукдма  кдлинлашиб,  тухум 
Хужайрани химоя кдладиган фиброз пардага айланади.  Мембрана 
билан  фиброз  парда  ораларида  капилляр  тури  шаклланади.  Эии 
телий купайиши хисобига фолликул катталашиб боради. Дастлабки 
Хосил  булган  эпителий  хужайралари  емирилиши  хисобига  хосил
www.ziyouz.com kutubxonasi

булган бушликда узига хос суюкдик йигилади.  Фолликул катгала- 
шиб бориб,  Граф пуфакчага,  яъни  организмда энг катта хужайра - 
лар  к,аторига  киради,  унинг диаметри 
20
  мм.  гача  етади,  яъни  од- 
дий  куз  билан  к)финиш  даражасида булади.
Граф фолликул юкррида к,айд килинганидек, ташки фиброз пар­
да,  унинг  остида  томирли  парда  ва  охири  ички  пардадан  ташкил 
топган.  Томирли  парда  ялтирок, мембрана  ёрдамида ички  пардадан 
ажралиб  туради.  Ички  парда  сакданиб  крлган  эпителий  хужайра- 
ларидан  ташкил  топган  булиб,  унга донадор  парда  деб аталади.
Тухумдон
Тухумдон  (ovarium)  бир  жуфт  булиб,  аёллар  жинсий  безлари 
каторига  киради.  Кррин  бушлигининг  ён  томонларида  кичик  ча- 
нок деворларига ёндошган  хрлда жойлашади.  Ташки  куринишдан 
овалсимон  шаклда  булиб,  эни  17  мм.  ни,  к,ялинлиги  11  мм.  ни, 
огирлиги  5-8 г.  ни,  узунлиги 3-5 см. ни ташкил килади. Тухумдон- 
да  икки  учи  тафовут  килинади.  Биринчиси  бачадон  найи  томонга 
к,араган  булиб,  унга  юкрриги,  найга  к,араган  учи дейилса,  иккин­
чиси  —  пастки бачадон 
учи номини олиб, бача-
1
  пгаб,  чарви томони  но-
2
  мини  олади.  Шу  ердан 
Щи- Ш Ш  
тухумдон дарвозаси ту- 
ш Е аШ ш Ш л 
хумдонга кон томирла-
Ри м  нервлари ичкари-
3
  га  кириб  таркалади. 
л  К,иррокдари  медиал  ва 
А  л атер ал  
ю зал ар н и
монидан  кубсимон  ша- 
клдаги  мургак  эмбрио­
нал  эпителийси  билан 
крпланган,  унинг ости­
да бириктирувчи тукд
1

мадан  ташкил  топган 
оке ил  парда  ётади.  Бу 
тукима  без  ичига  усиб 
кириб,  без  стромасини 
хрсил  к,илади.
59-расм.  Аёллар  чанок,  бушликининг  саги- 
тал  кесими.
1  -  тухумдон;  2  -  бачадон;  3  - 
myFpu  ичак;  4  -  орк,а 
чикрриш тешиги; 
5
 

оркр чикрриш 
тешит сфинк- 
тори; 6
 - 
кичик лаб;
  7 - 
катта лаб; 8 - сийдик чикр­
риш найи; 9 - крв бирлашмаси;  10 - симфиз;  11- сий­
дик пуфаги.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Тухумдон кесиб курилганда унда  пустлок, ва мариз моддалар та- 
фовут  кдлинади.  Пустлок, моддаси таркибида бирламчи фолликул- 
лар,  усувчи  фолликуллар х,амда  сггилган  Граф фолликуллари,  сари к, 
Хамда 
атретик тана  (сарик, тана к,олдиж)  жойлашади.  Макиз  кдсми 
бириктирунчи  гукдмаддн ташкил топган  булиб,  ундаи  крн  ва  нерв 
томирлари утади.  Пусглок, моддаддн ташкил топган кдсмида  куплаб 
бирламчи  фолликуллар,  яъни  овогоний  хужайралари  жойла!иган 
булиб,  улар  атрофини  бир  кдватли  фолликуляр  хужайра  ураган 
булади.  Организм  балокатга  етишидан  бошлаб,  х,ар  бир  бирламчи 
фолли куллардан  е п ш а н   фолликул  —  Граф  фолликули  етилади. 
Тухум хужайранинг донодор  парда! а  ёндошиб турган жойида  эпи- 
гелий  хужайралари  купайиб,  буртик,  хрсил  кдлади,  сунг 
1
-ухум 
Хужайраларини  бир  нечта  кдват  х,осил  кдлиб,  ураб  олади.  Гухум 
Хужайранинг  ялтирок,  пардасига  гегиб  турган  хужайралар  кдвати 
шулали  тож  деб  аталади,  Бу  тож  хужайралар  оркдли  тухумдонда 
трофик жараён кечади, я'ьни озик, моддг
1
лар етказиб берилади. Етил- 
ган фолликул тухумдон  билан тугашиб турган  кдсми  аста  юпкдла- 
шиб  охири  ажралиб  чикдди  ва  ёрилади.  Натижада  фолликуллар 
ичиддги тухум х,ужайра кррин бушлирига iy шиб сунг бачадон найига 
утади.  Фолликул ёрилиши  натижасида  гухумдонда  крлган донадор 
парда хужайралари  яна купая  бошлайди.  Унинг ораларига  крн то­
мирлари  усиб  кириб,  янги  аъзони  хосил кдлади.  Бунга  сарик, тана 
дейилади. Хдр бир бирламчи  фолликулнинг етилиб  Граф фоллику­
ли даражасигача сгалиш даври  уртача 28  кунга тукри  келади,
Аёллар  организмида  мунтазам  равишда  овуляция  жараёни  со­
дир  булиб  туради.  Фолликулларнинг  етилиши  гипофиз  безининг 
фолликулпи  стимулловчи  гормони  (ФСГ)  фоолитропип  та'ьсири 
остида содир булади.  Овуляция эса гипофиз нинг лютилловчи  гор 
моии  (ЛГ)  лютропин  таъсири  натижасида  содир  булади.
Етилган  фолликулнинг ёрилиши  натижасида  крлган  хужайра­
лар  таркибида лютсоцит хужайралари  хрсил булиб,  улар  прогес- 
'фон  п)рмонипи  ишлаб  беради.  Агар  тухум  хужайра  огаланмаса, 
сарик, тана  12-14 кун яшаб бириктирувчи тукдмага айланади, бун­
га  о к,  тана  деб  аталади.  Агар  оталаниш  содир  булса,  сарик,  тана 
хомиладорликнинг охиригача сакданиб крлади.  Бунга хомиладор- 
лик сарик, танаси дейилади.  Бола  гугилганидан сунг бу хам бирик 
тирувчи  чукдмага  айланади.
Бачадон найи  (tulm uteriiia), яъни тухум йули  (tuba  uteri па Ioilopii) 
узунлиги  10-12 см., диаметри  2-4 мм.  цилиндрсимон най булиб, ба- 
чадоннинг  энли  пайининг  юкрри  кдемидан,  унинг  иккала  ён  ю- 
монларида  жойлашади.  Бу  най  оркдли  тухумдонда  етилиб,  кррин 
бушлигига  тушган  хужайра  бачадон  бушлигига  кдраб  йун«
1
лади. 
Бачадон  найининг  бачадон  бушлирига  очиладиган  кдсми  ботлан- 
р и ч  
кдемига нисбатан анча ингичка булади.  Бошлангич  учи  эс а во - 
ронка  шаклида  кенгайган  булиб,  уч  кдсми  х<Ф  хил  узунликдаги 
шокилаларга эга. Улар тухумдондан тухум хужайра чикдрувчи  жо 
йини  ураб  олади.  Шокилаларининг  бири  узун  булиб,  тухумдондан
www.ziyouz.com kutubxonasi

ичигача кириб боради. Унга тухум йуналтирувчи шокила дейилади.
Тухум  йули  девори  уч  кдватдан  ташкил топган:  ички  шиллик,, 
урта  мушак  ва ташкд  сероз  пардалар.
Найнинг  ички  девори  буйлама  шаклида  жойлашган  бурмалар 
хреил  кдлиб  ггузилган  шиллик,  кдватдан  ташкил  топган.  Бу  кднатда 
икки хил хужайра учрайди: киприкли цилиндре и мои ва киприги йук, 
без  хужайралари.  Мускул  кдвати  узунасига  ва  айлана  жойлашган 
х,ужай{)аларАан  ташкил  топган.  Уларнинг  перистальтикаси  ва  кип- 
рикчаларининг  бачадон  бушлига  томон  хилган  х,аракатлари  тухум 
хужайрани бачадон томонга кдраб сурилишини таъминлайди.  Бача­
дон  найи  оркдли  келадиган  тухум  хужайра  унга  нисбатан  кдрама- 
кдрши  келаётган  сперматозоид билан оталаниб,  зигота шаклида ба­
чадон  бушлирига тушиб,  тездд  она организми  билан  боиланади.  Се­
роз парда сийрак толали шаклланмаган бириктирувчи тукдмадан таш­
кил топган  булиб,  устидан  мезотелий  билан  крпланган.
Бачадон
Бачадон  (uterus) ток, аъзолар  кдторига  киради,  ноксимон  шак- 
лида,  кичик  чанок,  бушлигада  крвук,  билан  турри  ичак 
5
фтасида 
жойлашади.
Бачадон  буйин,  тана  ва  туб  кдемларига  булинади.  Туб  к,исми 
юкррирок,  жойлашган  бачадон  иккита  найининг  юкрри  к,исмини 
ташкил этади. Танаси анча кдлинлашган буйин кдемига кдраб ин- 
i-ичкалашиб, унинг тешиги к,инга очилади. Бачадонни олдинги юзаси 
сийдик пуфаги билан чегараланиб, уни сийдик пуфаги юзаси номи 
билан аталади. Оркд томондан турри ичак билан чегараланиб, унга 
турри  ичак  юзаси  дейилади.  Бачадон  бушлига  нотуфи  учбурчак 
шаклидага  тирхишга  ухшаган.  Бачадон  танаси  билан  туб  кдеми- 
нинг  чегарасида  унинг  бушлигига  икки  томондан  бачадон  найи 
очилади.  Бачадон б^йин к,исмида ички наташк,и тешиклари булиб, 
тапщи,  яъни  кднга  очиладиган  к,исми  турмаган  аёлларда  думало к, 
шаклда булиб, турган аёлларда кундаланг жойлашган ёрик,кд $хшай- 
ди.  Бачадон узунлиги нормал холатда 5-7 см., туб кдемидаги  эни  4 
см.,  деворининг кдлинлиги  2-2,5  см.,  огирлиги  эса 50  г.  ни ташкил 
этади.  Хрмиладорликнинг 
8
  ойлигида  бачадон  катталашиб,  20  см. 
га тенг булиши  мумкин.  Хрмиладорлик  жараёнида бачадон  ичида 
ва  унинг  деворида  мураккаб  жараёнлар  содир  булади.  Деворида 
кушимча мускул,  бириктирувчи тук,има хужайралари  пайдо була­
ди.  Крн  томирлари  кескин  ривожланади.  Бачадон  девори  учта 
кдватдан ташкил топган: 
1
)  шиллик, парда ёки эндометрий; 
2
)  кдлин, 
яхши  ровожланган  мускул  парда  ёки  миометрий;  3)  сероз  парда 
ёки  периметрий.
1. 
Бачадон  шиллик,  пардаси  эндометрий  бир  кдватли  хил- 
пилловчи  цилиндрсимон  эпителий  билан  крпланган. 
Буйин 
kjic

мида  бурмалар  хосил  хилади.
Шиллик, ости пардасида хужайра элементларига мул булган сий- 
рак  бириктирувчи  тук,имадан  иборат  кдлин  хусусий  кдват  ётади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Х,ужайра элементларидан куплаб макрофаглар ва ретикула хужай­
ралари  учрайди.  Баъзан  шиллик,  кдватида  куплаб  оддий  найсимон 
безлар  жойлашади.
2.  Мускул  пардаси  миометрий  уч  кдватни  ташкил  этади.  Би- 
ринчиси  шиллик,  парда  остида  жойлашган  булиб,  силлик,  мускул 
толалари  буйлама хрлда жойлашади. Урта кдватини ташкил этувчи 
мускул  толалар  айлана  йуналишда  жойлашади.  Бу  кдват  мускули 
кучли ривожланган,  кдлин булиб, крн томирларга бой булади. Таш-
мускул  кдватида  мускул  толалари  буйлама  жойлашади.  Бунга 
томирлар  усти  кдвати дейилади.  Уччала  мускул  кдтламлар  орасида 
эластик толаларга бой сийрак шаклланмаган бириктирувчи тук^ма 
жойлашади.  Периметрий  еки  сероз  парда  бачадон  усти  к^смини 
урайди.  Бачадон  олди  ва ён  томонларида сероз  нарда  булмайди.
3.  Периметрий сийрак  шаклланмаган бириктирувчи тук^мадан 
ташкил топган булиб, ташкдридан мезотелий билан уралиб туради.
Бачадон  кррин  пардаси  билан  хдмма  томондан  уралган  булиб, 
интраперитонеал аъзолар кдторига киради:  бачадон атрофидан бир 
нечта  пайлар  ва  бойламчалар  билан  тортилтан.  Кррин  парданинг 
бачадон билан чанок, девори уртасидаги 
k jh cm h
 
бачадон сербарг бой­
лами  дейилади.  Бойламнинг бачадон  найи  ва тухумдон  уртасидш’и 
бачадон га як^н кисмига бачадон тутк^чи дейилади. Сербарг бойла- 
мининг  оркд  юзасига  тухумдон  тутк^чи  ёнилади.  Бачадоннинг 
юкрриги  икки  бурчагидан,  бачадон  найи  бошланган  жойининг ол- 
дидан  13-15  см.  га тенг думалок, бойлами  бошланади  ва  уятли  лаб- 
ларга туташади.  Бойламда мускул толалари  хдм учрайди.
К,ин  (vagina)  деворлари  шиллик,  ва  мускулдан  ташкил  топган, 
к^сман  чузилувчан хусусиятга эга,  узунлиги 
8 -1 0
 см.,  ички девор­
лари  бир-бирига як^ш  жойлашган  ноксимон  пайга  ухшайди.  К^н 
бачадон  буйин  кдемидан  бошланиб,  жинсий  ёруклигига  очилади. 
Олдинги  ва  оркд юзалари бир-бирига тегиб туради.  Кичик  чанок, 
бушлигида жойлашади.  К^ш  бушлиги  юкрри  томондан  бачадонни 
бироз ураб олган хрлда булгани учун бачадон буйни  билан девори 
уртасида  олдинги  ва  оркд ораликлар  к^н  гумбазини  хреил  к^
1
ла- 
л^
1
.  Оркд  гумбаз чукуррок, булади.  К,ин  пастки томони  к^н дахди- 
зига очилади. К,из болаларда кдш тешшида хдлкдеимон парда булиб, 
унинг уртасида кичкина тешиги  булади.  Бунга козлик г сарда дейи­
лади.  Козлик  парда  биринчи  жинсий  алокд  ёки  тукданида  бузи- 
либ,  парда крлдикдари  кичкина чандикда айланади.  К>ш  ички  де­
вори  юзалари  кундаланг  жойлашган  бурмаларни  хосил  келади. 
Бачадон мускул кдвати к^н девори  мускул кдватига кушилиб,  кдн 
деворида  кучли  мускул тизимини  ташкил  этади.  Kjih  оркд 
1
умбаз 
сохдсида  ичакдан  бачадонга  утувчи  кисмида  кррин  парда  билан 
уралади,  бошкд  к^смларида  сероз  парда  булмайди.
K
jhii
  девори  учта — шиллик*  мускул  ва  адвентициал  кдватлари- 
дан ташкил топган.  Шиллик, кдвати  юзаси  куп  кдватли  мугизлан - 
майдиган  ясси  эпителий  билан  крпланган.  Шиллик, кдвагнинг  узи 
учта  кдватга  булинади.  Унинг  хдр  бир  кдваги  хужайраларининг
www.ziyouz.com kutubxonasi

тузилиши уларнинг вазифаси  ва бош структур элементлари билан 
фаркданади. Мускул кдвати унча ривожланмаган булиб, ички цир­
куляр  кдват  ва  ташкд  бакувват  к,аватни  ташкил  этади.  Мускул 
кдтламлари  орасида  эластик  толачага  бой  бириктирувчи  тукдма 
кдтламлари  учрайди.  Кдннинг  бошлангач  кдсмида  айлана  хрлда 
жойлашган  кундаланг таррил  мускуллар  жойлашади.  Сийрак  би­
риктирувчи тукдмадан ташкил топган адвентициал кдватлари кдн- 
ни  бошкд  аъзолар  билан  тутапггириб туради.
Аёллар ташк,и  жинсий  аъзолари
Аёллар ташкд  жинсий аъзолари  (pudendum femininum)га катга ва 
кичик лаблар,  клитор,  кдн дахдизининг безлари  ва к,из  пардаси  ки­
ради. Катта лаблар эркаклар ёррогининг гоммологи хдсобланади, тери 
бурмасидан  хрсил булади.  Унинг узунлиги 7-8 см.,  эни  2-3  см.  Лаб­
лар  олдинги  ва  орка  томонларида  бурчак  хрсил  кдлиб  туташади. 
Таркибида безлар ва ёр тукдмалари учрайди. Ташкд тери  юзаси  ич- 
карига  бурилиб  кириб юпкдлашади ва шиллик пардага аиланиб  ке­
тади.  Олдинги томонда тук билан к,опланган ков дунглиги  жойлаша- 
ад. Катта лаблар кдннинг тешигини икки томондан ураб туради. Кдн 
тешига  катга  лабларидан  ичкарирокда,  унга  параллел  хрлда  тери- 
нинг яна иккита бурмаси, яъни кичик лаблар и жойлашади. Улар катта 
лабларга нисбатан энсиз ва юпкд кичик лаблар, олдинги томонга кли- 
горнинг четиддги териси билан туташиб кетади. Кичик лаблар билан 
уралиб турган  тешик  кдн дахдизи дейилади.  Кдн дахдизига  сийдик 
чик,арув найи ва безларининг чикдрув каналчалари очилади. Без мах,- 
сулотлари  кдн  кириш кдсмини  мойлаб туради.
Клитор крв бирлашмаси  олдида жойлашади.  Эмбрионал тарак,- 
кдёт ва ривожланиши буйича эркак ташкд жинсий аъзолари говак 
танасига ухшаб кетади.  Иккита  эриктик товаксимон танадан таш­
кил топган.  Ташкд  кдвати  куп  кдаатли  ясси  эпителий  билан  крп- 
ланган.  Кдзлик пардаси шиллик, парданинг бурмаси хрсили булиб, 
шиллик парда тузилишига ухшаган.  Аёлларнинг жинсий аъзолари 
айникса,  кучли сезув  генитал таначалари ва бошкд нерв охирлари 
билан  таъминланганлар.
Чот  оралири
Чот оралири  (perineum)  кичик чанок, бушлиридан,  чикдш  йули- 
ни тусиб турган  мускул ва фасция пластинкаларидан ташкил топ­
ган.  Бир  томондан  дум  у 
м у  р т к д л а р и  н и  
н г  учи  кдсми,  олдинги  то­
мондан  симфизнинг  пастки  нуктаси  ва  ён  томонларидан  иккала 
к,уймич  буртига  билан  чегараланган.  Чот  оралигининг ташкд  то­
монида ташкд  жинсий аъзолар  ва аиал тешиги  жойлашади.  Еррок, 
уртасидан утадиган сагитал юзасидаги урта чот оркдли иккига були- 
нади.  Иккала  куймич  буртиридан  утказилган  шартли  белги  чот 
оралирини учбурчак шаклида иккига булади. Уларнинг ичида сий­
дик таносил диафрагмаси  (олдинда)  ва чанок диафрагмаси  (орка- 
да)  жойлашади.  Иккала  диафрагма  икки  кдватни  ташкил  этувчи
www.ziyouz.com kutubxonasi

мускул  ва  фасциядан  ташкил  топган.  Аёлларда  сийдик  таносил 
диафрагма кдсмида сийдик чикдрув капали ва кдн, эркакларда эса, 
факдт  сийдик  чикдрув  канали  жойлашади.  Чанок,  диафрагмаси 
оркдли  турри  ичакнинг  якунловчи  кдсми  утади.  Сийдик-таносил 
диафрагма мускул кдсми эркакларда аёлларникига нисбатан  куп­
ли,  фасцияси  эса бушрок, хдсобланади.
Такрорлаш  учун  саволлар
1.  Буйракларнинг  чегаралари,  топографияси.
2.  Буйракнинг фронтал кесими  буйича  ички  курипиши.
3.  Нефронларнинг нозик  т узилиш и  ва  вазифаси.
4.  Эркак  ва  аёлларда  крвуцринг т опографик  тузилиши.
5.  Эркак  ва  аёллар  сийдик чицарув каналларипинг т узили- 
шидаги  фарк^ар.
6.  Эркак  ва  аёллар  ички  таносил  органлари.
7.  Урур  чикрриш  йуллари,
8.  Урурдон  эгри-бугри  каналчанинг т узилиш и ва вазифаси.
9.  Сперматогенез  жараёпининг кечиши.
10.  Простата  бези  ва  унинг вазифаси.
11.  Аёл  ички  таносил  органлари.
12.  Бачадон  ва  найларнинг топографияси.
13.  Тухумдоннинг морфологияси ва  ички микроскопик т узи­
лиши.
14.  Оогенез  жараёнининг кечиши*
15.  Эркак  ва  аёл  таищи  жинсий  органлари.
16.  Сийдик-таносил  органлари  анатомияси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

ЭНДОКРИН  БЕЗЛАР
Одам  ва умурткдлилар  организмида куплаб хдр хил безлар уч­
райди.  Улар  иккита  йирик  гурухдарга  булиб 
у р г а н и л а д и .  
Ташк,и 
экзокрин  безлари  ва  ички  эндокрин  безлари.  Буларнинг  асосий 
морфологик  фарр^и  ташк,и  секреция  безлари  махсус  чикдрув  ка- 
налчаларига эга булиб,  f3  мах,сулотларини, яъни секретларини тана 
юзасига,  овкдт  хдзм  к,илиш  йулига,  сийдик  таносил  йулларига 
айрим  бушликдар  каналчалари  ёрдамида  чикдриб  беради.
Ички  секреция безлари,  яъни  эндокрин  безларда чикдрув канал­
чалари булмайди. Шу сабабли бу безлар ишлаб берган оз микдорда- 
ги биологик фаол моддаларини бевосита к,он капилляр томирларига, 
тук^ма оралик, суюкдигига чикдриб беради. Аксинча крн томирлари 
жуда яхши ривожланган булиб, булардан ташкдри айрим аъзолар ва 
хужайра  гурухдарини  ташкил  калган  хужайралар  хдм  ички  секре­
ция  безлари  кдторига  киради.  Эндокрин  безлар  фаолияти  билан 
шурулланадиган  фанга  эндокринология  фани деб  юритилади.
Ички  секреция  безлари  бошк,а  аъзолар  каби  эволюцион  та- 
ракдиётнинг  маълум  боск,ичида,  жумладан,  куртлар  ва  юмшок, 
танлилардаёк, пайдо булган  ва аста-секин  ривожланиб такомил- 
лашган.  Бу  безлар  умурткдли  хдйвонларда  ва  одамларда  юксак 
даражада  таракдий  этган.
Одамлар  ички  секреция  безларига  куйидагилар  киради:  гипо- 
таламуснинг  нейросекретор  ядролар и,  гипофиз,  эпифиз,  кдлкрн- 
симон  без,  кдлкрнсимон  без  олди  бези,  метда  ости  безининг  эн­
докрин  KjfCMH  буйрак  усти  безлари  ва  жинсий  безлар  (урурдон, 
тухумдон).  Хрзирги  вак,тда  йулдош,  буйрак,  хдзм  тизими  эндо- 
крин  к^смлари  хдр томонлама урганилган.  Булардан ташкдри  эн­
докрин хужайра гурухдари  нафас олиш тизимида  ва бошкд аъзо­
лар да  хдм  топилган.
Эндокрин  безлар  соф  эндокрин  ва  аралаш  безлар га  булинади. 
Соф  эндокрин  безларга  гипофиз,  эпифиз,  кдлкрнсимон  без,  кдл­
крнсимон  олди  бези  ва  буйрак  усти  безлари  кирса,  аралаш  без­
ларга  меъда ости  бези,  тухумдон  ва урурдон  безлари  киради.
Эндокрин  безларнинг  ишлаб  чикдрадиган  махрулоглари  гор­
монлар  (юн.  —  куз ката ман, таъсир кдламан) деб юритилади.  Гор­
монлар  крнга,  бошкд  тудима  ва  суюкдикларга  чикдрилиб,  орга- 
низмнинг  барча  аъзоларга  ва  тук^маларига  таркдлади  хдмда  те- 
гишли аъзо ва т^клмалар хдётий жараёнларига таъсир к^либ, улар 
фаолиятини узгартиради.  Эндокрин безларнинг гормонлари орга- 
низмнинг хдр хил аъзолари ва тук^маларига  гурлича таъсир к,или- 
ши  мумкин.  Гормонларнинг  баъзилари  тук,имадаги  моддалар  ал- 
машинувига таъсир курсагса, яна бошкдлари организмнинг шакл- 
ланишига,  метаморфозига,  тудима  ва  аъзолар  ихтисослашиши- 
нинг  жадаллашувига  таъсир  курсатади.  Учинчи  хил  гормонлар 
эса  аъзолар  ва  организм  с^жолиятини  узгартириши  мумкин.  Ма-
www.ziyouz.com kutubxonasi

салан,  буйрак  усти  безларидан  синтезланиб  чикдриладигап  адре­
налин  гармони,  меъда  оети  безининг  инсулин  ва  глюкагон  гор- 
монлари  углевод  алмашинувига  фаол таъсир  курсатади.  Кдлкрн- 
симон  без  гормони  эса организмда  органик  моддаларнинг парча- 
лани ш и ни  жадаллаштиради,  модда  алмашиниш  жараёнини  тез- 
лаштиради.  Тиреоид  гормонлари  метаморфозга  хдм  фаол таъсир 
курсатади. Унинг бу хусусиятини айникра, бакдлар мисолида яхши 
кузатса  булади.  Адреналиннинг  юрак  ишини  тезлаштириши,  ва- 
зопрессиннинг  (гипофиздан  ишланиб  чикддиган  гормонлар)  крн 
томирларини  торайтириши,  гормонларнинг  аъзолар  фаолиятини 
узгартиришига,  улар  ишини  бажаришига  мисол була олади.  Ички 
секреция безларининг фаолияти нерв тизими оркдли бошкдрилиб 
туради.  Бунда нерв толалари хдр бир безга ёки унинг х,ужайрала- 
рига тегиб туради. Лекин нерв учлари хдмма  вак,т нерв тукдмала- 
рига ёки хужайраларига бевосита етиб боролмайди. Натижада нерв 
импульсини кдбул кдла олмайдилар.  Бундай х,ужайраларнинг  ф а­
олияти  хужайралар  атрофидаги  суюкдиклар  хдмда  крн  билан  к е­
лувчи  биологик  фаол моддалар  ва  гормонлар  оркдли  бажарилади. 
Тукдма  ва  аъзолар  фаолиятини  крн  ва  лимфа  суюкдиш  оркдли 
бажаришига  гуморал  тизим  дейилади.
Демак, нерв тизими эндокрин безлар билан биргаликда организм 
функцияларини бажаришдд ипгшрок этадилар. Бу жараёнда нерв ти - 
зими албатта етакчи уринни эгаллайди.  Шундай булса-да, турли  жа- 
раёнларнинг  гормонлар  ёки  бошкд  биологак  фаол  модлдлар  билан, 
яъни  гуморал  йул  билан  бошкдрилиши  нихрятда  мухдмдир.  Гор­
монлар бир  кднча узига хос хусусиятларга эга ва шу жихдтдан  нерв 
имиульсидан  фаркданади.  Жумлддан,  кдндай  булмаеин  маълум  бир 
гормон  организмдаги  муайян  аъзо  (|иолиятига та'ьс ир  курсатади  на 
уцда теги шли  узгаришларни  келтириб чикдради.  Гормонлар тегишли 
безлардд узлуксиз  равишда  синтезланиб,  тегишли  а-ьзоларга узлу к - 
сиз  равишда  таъсир  кдлиб  туради.  Гормонлар  бевосита  крнга  ёки 
бошкд  суюкдиклар га  чикдриладиган  булгани  учун,  улар  организм­
нинг барча аъзо ва тукдмаларига етиб боради, шу тарикд хрсил булган 
жойдан  aina  узокда булган аъзо ва тукдмалар  фаолияти га хдм  таъ­
сир  курсата  олади.  Бирок, айрим  аъзолардаги  махсус  хужайраларда 
хрсил  буладигаи  биологик  фаол  гормонсимон  моддалар  ("хужайра 
гормонлари")  бошкд  аъзоларга  утмайди.  Шу  сабабли  улар  хрсил 
булган жойларддгина уз таъсирини намоён этади. Гормонлар х,ужай- 
ралардаги  жараенларга  фаол таъсир  этаб,  хужайралар  мембронаси 
утказувчанлигини, улардаги оксидланиш ва кдйтарилиш реакцияларини, 
уларнинг  крн  таркибини  узгаргира  олади.  Гормонлар  та'ьсири  ту- 
файли тукдмаларда сезиларли микдорда аденозиномонофосфаттунла- 
нади. Бу модда гормонлар таъсирини хужайраларга угказадиган  “во- 
ситачи"  булиб хдсобланади. Хужайра  ва тукдмаларга бевосита  гаъ- 
сир кдлиш билан биргаликда, гормонлар тегишли рецегггарларга хдм 
тамгир курсатиб,  мураккаб рефлектор жараёнларда  иштирок  этади. 
Улар нерв марказларининг функционал хрлатига хдм таъсир курса-
www.ziyouz.com kutubxonasi

тади.  Гормонлар организмнинг ирсий белгидарига,  хромосомаларига 
х,ам  уз  таъсирини  курсатади.  Эстрогенлар,  тестостерон,  кортизон, 
соматотропин,  инсулин  ва бошк,алар  ок,сил биосинтезининг бошк,а- 
рилингида  ва у оркдли  ирсий  белгиларнинг  наслдан  наслга утишида 
иштирок этади.  Жумладан,  бу гормонлар,  хромосомалардага ДНК га 
таъсир курсатиб, унинг тегишли кцсмларида  махсус ок,сил крпловчи 
модлд  —  гистонлар  х,осил  булишига  ёрдам  беради.  Информацион 
РНК  нинг хдр  бир  янги  молекуласи  факдтгина  ДНК  нинг уша  гис- 
'гонлардан  хреил  булган  к^смидагина  хреил  булади.  Информацион 
РНК  эса  ок,сил  биосинтезини,  демак  ирсий  хусусиятларини  белги- 
лайди.  Шу  тарикд  гормонлар  организмнинг  ирсий  хусусиятларига 
таъсир  курсатади.
Эндокрин  безларнинг  барчаси  (60- 
раем)  функционал жихдтдан бир-бири 
билан  алокддор.  Уларнинг  фаолияти
нерп  тизими  билан  хдм  бевосита ало- 
^   УДЯЙЯ 
1
кдда амалга ошади.  Эндокрин безлари 
— г
нерв тизимининг энг як,ин хдмкори си- 
^   |
8
ррйШ
— 2
фатида  организмдаги  барча  жараён-
ларнинг бошкдрилишида иштирок эт- 

^  
3
гани билан узининг фаолияти хдм ней- 
М  
^
рогуморал  равишда  бошкдрилади  ва 
г
организмнинг  узлуксиз  узгариб  тур- 

\
ган  эх,тиёжига  мослашиб  боради.  Ги- 
1
поталамус  ядролари  заруриятга  кдраб  Ж  /
гипофизга  нерв  импульеларини  юбо- 
:Щ£_— г
ради,  гипофиз эса уз навбатида купчи- 
■ ■
лик  эндокрин  безлар  функциясига 
Ж
таъсир  курсатади.  Гипоталамус  билан 
:  '  v 
t j o  
п
гипофиз  бир-бири  билан  борликдиги  ffljf 
V   , . У 0 :
гипофизнинг  бир  к,исми  (оркд  була-  Шк 
, - 
^
ги)  асосан  нерв  тукд-шасидан  ташкил  ш§г 
"'V* 
^
топган  ва  гипоталамус нинг  ажралмас  Ш  
■1
к,исми сифатида иш юритади. Гипофиз  Йй
эса,  уз  навбатида,  организмдаги  ички  Н  
L)  (0\
секреция  б езл ар и н и н г  энг  асосий  йк
"рах.намоси"  х,исобланади.  Жумладан,  Ц  
Щ 
^ ■ ^ ’*■^7
унинг олдинги  кцемидан  ажраладиган 
гормонлар  кдлкрнсимон  без,  жинсий 
безлар,  буйрак  усти  бези  ва  бошкд 
безлар га  фаол  таъсир  курсатиб  тура­
ди.  Ички секреция  безлари  фаолияти- 
нинг  бошкдрилишида  гипоталамусдан 
ташкдри  марказий  нерв  тизимининг 
бошкд  к,исмлари  ва  хдтто  бош  мия 
ярим  шарларининг  пустлори  хдм  иш­
тирок  этади.
60-раем.  Одам  танасида 
эндокрин  безларнинг 
жойлашиши.
1 - гипофиз па эпифиз; 2 - к,ал- 
крнсимон без; 3 - крлкрнсимон 
без олди бези; 4 - буйрак усти 
безлари;
 5 - 
панкреатик орол- 
чалар  (Лаигердаис  оролчала 
ри); в - тухумдон;
 7 - 
урурдон
www.ziyouz.com kutubxonasi

Айрим олимлар эндокрин безлари г ш  гипофиз безининг олдинги 
булаги  билан  алокддор  ва  алок,адор  булмаган  гурухдарга  булади - 
лар. Алокддорларига кдлкрнсимон без, буйрак уста безлари (пустлок, 
к^сми)  ва  жинсий  безларни  киритиб,  алокддор  булмагаи  безларга 
буйрак  усти  безининг  мия  (магаз)  к^сми,  кдлкрнсимон  без  олди 
бези,  панкреатик  оролчалар  ва  параганглияларни  киритадилар.
Охирги  вак,тда  бундай  гасниф  нисбий  деб  топилмокда.  Чунки 
турли эидокрин безлар бир-бирига ва узаро богликдир.  Натижада 
бир  бугун  нейро-эндокрин  тизим  шаклланади.  Хрзирги  вак,тда 
замон  талабига  жавоб  берадиган  мукаммалаштирилган  янги  тас- 
нифтакдим этилмокда. Гипоталамус эндокрин тизимининг энг олий 
маркази  булиб,  ички  аъзолар  фаолиятини  мувофикдаштиради  ва 
бу  фаолият  нерв-эндокрин  тизими  билан  биргаликда  боришини 
таъминлайди. Унинг таркибида 32 жуфт ядро жойлашиб, улар ней­
росекретор  хужайраларидан  ташкил  топган.  Эндокрин  безлар 
функциясини  бошкдришда  гипоталамус  билап  бирга  эпифиз  хдм 
иштирок  этиши  таъкидланмокда.
Гипофиз
Гипофиз  (hypophysis)  калла  суягини  турк  эгари  сохдсида,  мия 
аеосидаги  воронкасимон  оёк,чада  огилиб турадиган  ички  секреция 
бези,  устки томондан бириктирувчи тук^мадан иборат капсула би­
лан уралган. Гипофиз олдинги, урта ва оркд булакчаларга булинади. 
Тахминан 70 % олдинги  булакдан,  20 %  оркд ва  10 %  урта булагини 
ташкил  этади.  Гипофизнинг олдинги  булаги  думбок,  кдсми  ва ора­
лик,  булаги  без  эпителийсидан  ташкил  топган,  уларга  биргаликда 
эндогипофиз  номи  берилган.  Оркд  булаги  мия  оёк,часига тугашиб, 
нерв  хужайраларидан  ташкил  топган  булиб,  уларга  нейрогипофиз 
номи  берилган.  Гипофиз  турли  без  хужайраларидан  ташкил топ­
тан,  улар  организмнинг  хрлати  ва  бошкд  купгина  факторлар  таъ- 
сирида  узгариб  туради.  Организмнинг  турли  функцияларини  ба~ 
жаришда иштирок этади.  lily билан бошкд ички секреция безлари- 
нинг фаолиятини, узига ишлаб берадиган трмонлари ёрдамида бош­
кдриб туради. Гипофиз функцияси гипоталамус билап борлик, хрлда 
булиб,  гипоталамо-гипофизор  тизимини  ташкил  этади.
Гипофизнинг олди 
hit

булагида уч хил хужай|>алар тафовут кдли- 
нади.  Улардд  ацидофил хужайралар  4-10  %  ни,  базофил хужайра - 
лар  30-35 %  ни,  хромофил  (бош)  хужайралар  60  %  ни  ташкил эта- 
л,и. Олдинги иккитаси (ацидофил ва базофил) буёкдарда яхши буял- 
гани учун хромофил номи ни олган. Хромофил хужайралардан аци­
дофил  ва  базофил  хужайралар  х,осил  булади.  Сут  эмизувчилар 
гапофизнинг  олдинга  булагида 
6
  хил  гормон  ишлаб  чикдрилади. 
Буларга: усиш гормони  (соматотропин),  адренокортикотроп  гармо­
ни (АКТГ) ва пролактин (лакготроиин, лактотроп гормони ЛТТ) ок,сил 
булса,  с^олликулни стимулловчи гормон (ФСГ), лютинловчи гормон 
(
111
', тиреотропин)  глюкопротеиндир.  Бу гормонлар организм усиб 
ривожланишида бир нечта ички секреция безлари <|*юлия’гини, мод-
www.ziyouz.com kutubxonasi

далар  алмашинуви  ва  купайиш  жараёнларшш  бошкдришда  ишти- 
рок этади.  Гипофизнинг олдинги кдсми олиб ташланса, организмда 
турли  касалликлар  содир  була  бошлайди.  Жумледан,  ёш  организм 
усмай  крлади,  жинсий  безларнинг  ривожланиши  кескин  сусаяди, 
моддалар алмашинуви  пасайиши ва бузилиши  натижасида куввати 
кучсизланади.  Айрим  ички  секреция  безлари нинг  фаолияти  хдм 
кескин  бузилади.
Ацидофил  эндокриноцит  хужайраларининг  мах,сули  булган  со- 
матотроцитлар  усиш  гармони  (СТГ)  соматотропинни  ишлаб беради. 
Бу  гормон  усиш  ва  ривожланиш  жараёпларининг  бошкдрилишида 
иштирок этади.  Бу гормон гипофиздан то за хрлда ажратиб олинган. 
Турли  хдйвонларнинг  соматотропин  гармони  таркибидаги  амино- 
кислоталар  сони,  молекуляр  огарлиги  ва  бошкд  бир  кдтор  физик- 
кимёвий хусусиятлари жихдтидан бир-биридан фарк, кдлади.
Усиш  гормони  организм  усишини  таъминлашда  иштирок  эга- 
диган жараёнларнинг барчасида иштирок этади. Жумладан, хужай- 
раларнинг купайиши,  окрилларнинг синтезланиши хдмда тукдма - 
ларнинг микдор жихдтидан ошиб боришига бевосита таъсир курса - 
гади. Соматотропин гормони айник,са узун суякларга ва тогай тукд- 
маларига бевосита таъсир курсатиб,  уларнинг усиши  ва ривожла- 
нишини жадаллаштиради.  Бу гормон организм учун керакли мик,- 
дорда  чикдрилиб  берилганида  ижобий  таъсир  курсатади.  Агарда 
бу  гормон  микдори  организмда  камайиб  ёки  ошиб  кетса,  турли 
патологик  хрлатларга  олиб  келиши  мумкин.  Ошиб  кетса,  гиган­
тизм  касалига  олиб  келади.  Бунда  организм  йириклашиб  кетади, 
айрим  хрлатларда  суякларнипг  синиши  хдм  кузатилади.  Камайиб 
кетса,  организм  усмай  крлади.
Адренокортикотроп  гормон  (АКТГ)  —  гипофиз  бези  олдиш’и 
булагининг асосан чеккаларида жойлапггал хужайралари  ишлаб бо­
ради. Бу гормон буйрак усти безининг пустлок, кдсмига таъсир кдлади.
Гипофиз  бези  олиб  ташланса,  буйрак  усти  безининг  пустлок, 
кдвати, айникра турсимон ватутамли  зоналари атрофияга учрага- 
ни  кузатилган.
Адренокортикотроп  гормон  буйрак  каналчаларидаги  натрий, 
хлор  ионлари  ва сувнинг реабсорбциясига,  шунингдек,  ev ва ами- 
нокислоталарда  кднднинг  хрсил  булишига,  организмдан  нитрат 
модлдсининг  чикдрилишига  таъсир  курсатади.
Тиреотроп  гормон  (ТТГ).  Гипофизнинг  бу  гормони  кдлкрнси- 
мон  безнинг  фаолиятини  бошкдриб  туради.  Бу  гормоннинг  крнда 
купайиб ёки  камайиб кетиши  кдлкрнсимон без функциясига бево­
сита уз  таъсирини  курсатади.  Масалан,  хдйвонларда  гипофиз  бези 
олиб  ташланса,  уларнинг  кдлкрнсимон  бези  атрофияга  учрайди. 
Йоднинг  узлапггирилиши,  тироксин  синтезланиши  кескин  камая- 
ди.  Агар  организмга тиреотроп  гормони  юборилса,  унда  тироксин 
реакцияси  кузатилади.  Гипофиз билан  кдлкрнсимон  без функцио­
нал жихдтидан бир-бири билан боглик,.  Маълум булишича,  гипота- 
ламуснинг нейросекрстларидан битгаси гипофиз  тиреотроп гормо-
www.ziyouz.com kutubxonasi

иини  хрсил  булишини  ва  секрециясини  Сх>шк,ариб  чуради.  Аир им 
эндокриполигларнинг  фикрича  шнофиз  бези да  бир  нечта тиреот 
роп  гормон  фракциялари  манжуд  булиб,  улар  бир-биридап  узи- 
нинг физиологик хусусиятлари  билан  фаркданади.
Тиреотрон  фракцияларидан  бири  к,алк,онсимон  бези  иштиро- 
к и с и з
 
экзофтальм,  яъни  куз сокдасининг буртиб чик,ишига сабаб- 
ли  деб  хисобланади.  Бундай  куриниш,  одатда,  факдт без  шнер- 
функцияси холатида кузатилади. Бу фракция куз сокдасининг орка 
томонидаги бириктирувчи тудима таркибида нордон  мукополиса- 
харидлар  йикилишини  кучайтиради.
Гонадо’фоп  гормонларига  фолликулни  стимулловчи  гормон 
(ФСГ’)  иролактин, лактрот{юп  гормон  (ЛТГ)  ва лготенловчи гормон 
(ЛГ)  лютеотроиин киради.  Бу гормонларни  х,ам  гипофиз безининг 
олдинги  булаги ни  ташкил  дилувчи  айрим  хужайралар  ишлаб  бе- 
ради.  Шунингдек,  бу  гормонлар  жинсий  безлар  функциясига  х,ам 
га’ьсир  килади.
Фолликулни  стимулловчи  юрмон  эркаклар  ва  аёллар  жинсий 
} 
безлари  эпителийсини  ривожлантиради,  сперматогенез  жараён- 
ларига  ижобий  таъсир  курсатади.  Лютенловчи  гормон  сарик та- 
начадан  прогестерон  гармони  синтезини  тезлаштиради.  Лакто- 
тропин гормони эса сут безини ривожлантириб етилишига ва лак- 
тациясига  таьсир  курсатади.
Гипофизнинг  оралик,  (урта)  булаги  асосан  донадор  мелано- 
тропоцид хужайраларидан ташкил топган булиб,  меланиннинг пиг- 
меш’  моддасини  стимулловчи  гормонни  сакдайди.  Гипофиз  урта 
булими  х^йвонлардан  боликдарда  яхши  урганилган.  Уларда  урта 
булим олиб ташланганида тсриси рангеизлангани кузатилган, бу эса 
меланофор  гормонига  богликдир.  Амфибия  ва  рептилиялардд  у 
пигмент  хужайраларига  та-ьсир  дилиши  нагижасида  тери  ранги- 
нинг узгаргани кузатилган. Аёллар хомиладорлигининг охирги бос- 
кичлар)ида  ва  бола  гушлишида  меланофор  микдори  о шиши  куза- 
гилган.  Бу гормон бошк,а жараёнларда хам иштирок птиши мумкин.
Гипофизнинг  орца  булаги  нейрогармоилар  вадтаича  аккуму­
ляция  килинадиган  аъзо  хисобланади.  Орк,а  булаш  нейрогипо­
физ, гипофиз-гипоталамус тракта таркибидаги  (супраоптик ва па 
равентрикуляр  нейросекрет  хужайралар)  аксонларнинг  сушти 
(терминал) тармокдари тугайдитан тузилма хисобланиб, нейроглия 
ва  ко»  томирларидан  ташкил  топган.  Гормонлар  курсатилган  ги­
поталамус  яд^юларида  хоеил  булиб,  супраоптик ш поф и зар  тракт 
оркдли  гипофизга чикдрилади.  Гипофизнинг орка булимида вазо- 
прессин  ва окситоцин  гормонлари  топилган.
Вазопрессин  буйрак  ва  мия  артерияларидан  ташк,ари,  бошка 
Хамма томирларни торайтариб, к,он босиминн оширади. Одамларда 
у  антидиуретик таъсирини  камайтиради.
Оксипюцин  силлик, мускулларни  киекдртиради-
Адабиптларда  ёзилишича,  антидиуретик  гормони  гташмаслиги 
нашжасида даидсиз диабет касали келиб ч и кади.  Бу касаллик пай-
www.ziyouz.com kutubxonasi

тида  хдйвонлар одатда гига  Караганда  куп  микдорда  суп  ичади.  Ай­
рим муаллифларнинг фикрича вазсшрессин ва антиу ретин гормон- 
ларини турли функцияларни бажарувчи битта гормон деб хдсобла- 
са  булади.  Бу гормонлар  еунъий  йул билан  синтез  кдлиб  олинган.
Эпифиз
Эпифиз  (epiphysis) бош мия турт думбок,часининг юк,ори д^мбок,- 
чалари  орасида жойлашган  эндокрин функциясига эга болтан  ки­
чик  нерв  тузилма.  Оёк,часи  билан  учинчи  мия  крринчасига тута- 
шади. Умурткдли хдйвонларнинг барчасида  кузатилган,  лекин  ба- 
ликдарда, амфибия ва рептилияларда кам, сут эмизувчиларда хдмда 
одамларда яхши ривожланган. Эпифиз таркибида икки хил хужай­
ра тафовут кдлинади: 
1
)  паренхима хужайраси  —  пиноалоцитлар; 
2
)  глиал  хужайралари.
Хрзирги вак,тда маълум булишича, безда сератонин хрсил булиб, 
у  эпифизнинг узида  мелатонинга  айланади.
Сератонин ёки 5-окситрипамин умурткдлиларнинг бошкд а!>зо- 
ларида  хдм  ишлаб чикдрилиши  маълум булди.  Масалан,  бош  мия- 
да,  ичаклар  деворида  ва  талокда  энг  куп  эпифиз  болида  ишлаб 
чикдрилади.  Пинеалоцитлар  кундузи  сератонин  ишлаб берса,  ке- 
часи ундан мелатонин хрсил булади.  Сератонин артерия томирла- 
рини торайтириб, к,он босимини оширади. Томирлар торайиб,  к,оп 
босими  ошган вак,тда сератонин  юрак ишини секинлаштириб,  бо- 
симни  пасайтиради.  Сератонин  ичаклар  перистальтикасини  гез- 
лаштиради  хдмда  гипофизнинг  оркд  булагида  синтезланадиган 
вазопрессин  гормони  чик,ишини  хдм  оширади.  Имиульсни  бир 
нейрондан  иккинчи  нейронга утишида адреналинга  ухшаб медиа- 
торлик  вазифасини  хдм утайди.
Мелатонин  махсус  фермент  иштирок и да  сератониндан  хрсил 
булади.  Мелатонин  меланофорлдрга,  яъни  баъзи  хужайралар  те- 
рисида  учрайдиган  махсус  пигмент  хужайралари га  фаол  таъсир 
кдлади.  У  узининг  таъсири  билан  интермединга  кдрама-кдрши 
булгани  учун  терини  ок,артиради.
Мелатонин  гипофиз  ишлаб  берадиган  фолликул  слгимулловчи 
ва  лютенловчи  гормонлар  синтезини  ^амда  урурдон  ривожлани- 
шини  секинлапггиради.
К,алк,онсимон  без
Кдлкрнсимон  без  (gkindulu  thyreoidea)  (61-раем)  х,икдлдокнинг 
шу номли токайи  олдида  жойлашади.  Без  пастдан узуксимон торай 
ва  кекирдакнинг 3-4 торай  хдлкдларини  олдидан  ва ён томонлари- 
ддн кдлкрн шаклида коплаб туради. Кдлкрнсимон без орирлиги катга 
ёшдаги  одамларда  30-30  гр  ни  ташкил этади.  Букрк, касали  буйича 
эндемик  хдеобланган  вох,аларда  яшовчилар  учун  нормал  хджми 
купрок,  хдсобланади.  Без  унг  ва  чап  булакларидан  хдмда  уларни 
туташтириб  турувчи  оралик,  кдемидан  ташкил  тонган.  К^пчилик 
одамларда  (60-70  %) без  буйин  кдемидан  юкррига кдраб усиб чик,-
www.ziyouz.com kutubxonasi

61-раем.  Кдлкрнсимон  без.
1  -  тил  ости  суяги;  2 - без
  меи
бринаси; 3
 - 
крлхрнсимон пююй; 4 - пирамидасимон булок, 
5 - унг булак; 6
 - чап 
булак;
  7 - 
б^йин цисми; 
в  -  кекищак.
кдн  усики  кузатилади,  бунга 
унинг  пирамида  к^сми  деб 
аталади.
Кдлкрнсимон  без  ташк,и 
томонидан  шаклланган  би- 
рикгирувчи  тук^мадан  ибо­
рат  капсула  билан  уралган 
булади.  Капсула  без  ичига 
усиб  кириб,  унинг  ичини 
булакчаларга  булади.  Хдр 
бир  булакчаси  хдр  хил  кат­
та  кичик  п у ф ак чалар дан  
ташкил  топган  булиб,  улар­
га  фолликул  номи  берилган. 
Фолликул  безнинг  структур 
ва  ф у н к ц и о н ал   би р л и ги  
х,исобланади.  Кдлкрнсимон 
без бошкд безларга нисбатан 
крн  томирлар га  бой  капил­
ляр  томирлар  хдр  хил  фол­
ли кулн и  турсимон  шаклда 
ураб  олади.  Масалан,  итлар 
организмида  окдётган  крн- 
нинг хдммаси  бу  без оркдли 
бир  суткада  16  марта  айла- 
ниб  ок^б  утади.  Фолликул­
лар  девори  бир  кдватли  ти- 
реоид  хуж ай ралар  билан 
крпланган булиб,  бушлирида
коллоид  моддаси  жойлашади.  Тиреоцит  хужайралари  ва  коллоид 
моддасида  функционал  узгаришлар  булади.  Фолликуллар  орала- 
рида фолликуллараро хужайралар жойлашади. Улардан янги фол­
ликуллар  ривожланади.  Кдлкрнсимон  без  функцияси  гипофиз­
нинг тиреотроп  гормони  воситасида бошкдрилиб туради.
Кдлкрнсимон  безининг  асосий  гормонлари  таркибига  йод ту- 
тувчи  тироксин ва трийодтиронин гормонлари киради.  Кдлкрнси­
мон  без тиреод хужайралари  крндага  йод моддасини  йикиб  олиш 
хусусиятига  эга.  Без  таркибидаги  йод  бугун  организмдаги  йод- 
нинг  36%  ини  ташкил этади.  Кдлкрнсимон  без  хужайраларининг 
секретор  цикли  мураккаб  жараён  булиб,  у  гормонларни  хрсил 
кддиш  ва туплаш хдмда уларни  безддн  яна  крнга  чикдриб бериш 
каби  икки  боск^чни  утайди.  Бу  боекдчлар  бир  нечта  фазаларни 
уз  ичига  олади.  Дастлаб  хужайра  таркибида  йод  тутувчи  м урак­
каб тузилишига эга тиреоблогулин  моддаси хрсил булади.  
Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   11   12   13   14   15   16   17   18   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin