З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə11/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)


к,Ул 
МУСКУЛЛАРИ
Кул  мускуллари  кул  эркин  суякларининг  тана  билан  мустав­
кам  борлаб  туш-курак  буганини  шакллантиради.  Унинг  мустах,- 
камлигини юкррида куриб утилган тана кдемидан бошланувчи мус­
куллар  таъминлайди.  Буларга  трапециясимон,  кукракнинг  катга 
ва  кичик  мускуллари,  ромбсимон,  олдинги  тишсимон  ва  куракни 
юкррига  кутарувчи  мускуллар  киради.  Булардан  ташкдри,  елка 
камарида  елка  букинининг хдракати  ва  мустак,камлигини  бевоси­
та  таъминлайдиган  мускуллар  хдм  жойлашган.  Уларга  дельтаси- 
мон,  курак  кдрра  усти  мускули,  курак  кдрра  ости,  кичик думалок,
ва  катга  думалок,  мускулла­
ри  киради  (46-раем),
Елка  камари  мускуллари
1
.  / \ ельгасим он  мускул 
(m.  deltoideus).
  Иккала елка- 
га  думалок,  шакл  бери б  ту­
ради.  Елка  бугинини  юкр- 
ридан  в а  ташкд  томондан 
крплайди.
Бошланиши:
 курак суяги­
нинг  акромиал  учи,  курак- 
пинг  акромиал  усимтаси  ва 
юкррига  кдрраси.
Бирикиши:
  елка  суяги­
нинг  дельтасимон  гадир- 
будурлиги.
Функцияси:
  м ус кулла р - 
пинг  хдммаси  бараварига 
кдекдрганида елка ташкдри- 
га  тортилиб,  жойидан  узок,- 
лашади.  факдт олдинги  кис­
ми кдекдрганида елка олдин­
га, оркд  кдсми  кдекдрганида 
эса  оркдга тортилади.
2.  Курак к,ирра усти мус­
кули  (m.  supraspmalis).
Бошланиши:
 курак кдрра­
си  устидаги  чукурча.
Бирикиши:
 елка суягининг 
катта  дум боги.
Функцияси:
 кдекдрганида 
кулни  гавдадан  узокдашти- 
ради,  дельтасимон  мускул 
синершсти  хдсобланади.
3.  Курак цирра ости мус­
кули  (m.  infraspinalis).
46-рг\рм.  Елка  камари  ва  елка  мускул­
лари.
1 - кукракнинг кдпв мускули (кесилгов); 2
  - 
тумигуцснмон рейх, - елка мускул; 3 - курак ости 
мускули; 4
  - 
когтя лумалок мускул; 5
 - 
орцл 
кенг мускулинииг бир кисми; 6 - дельтасимон 
мускул;  ?
  - 
елханннг уч бошли мускули; В - 
яккя бошли мускул; 9
 - 
елка мускули; 10 - АУ~ 
малок пронатор; 11
  - 
икки бошли мускул ти п .
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бошланиши:
  курак  к,ирраси  остидаги  чукурча.
Бирикиши:
  елка  суягининг катта  буртш^и.
Функцияси:
 к,искдрганида  елкани ташк,и томонга  буради.
4.  Кичик думалок,  мускул  (т.  teres minor).
Бошланиши:
  курак оркд  юзасининг ташк,и  чети.
Бирикиши:
  Елка  суягининг катта  думбори.
Функцияси:
 к,искдрганида елкани ташк,и томонга кдраб буради.
5.  Катта  думалок,  мускул  (m.  teres  major).
Бошланиши:
  курак оркд  юзасининг пастки  бурчаги.
Бирикиши:
 оркднинг кенг мускули  билан  биргаликда, елка суя­
ги  кичик  буртирининг  к,иррасига  бирикади.
Функцияси:
 мускул к^скдрганида елка оркдга тортилади ва ички 
томонга  бурилади.
6
.  Курак  ости  мускули  (т.  subscapularis).
Бошланиши:
  куракнинг  к,овуррага  кдраган  юзаси.
Бирикиши:
 елка  суя га нинг  кичик думбоги.
Функцияси:
 к,искдрганида  елкани  ичкарига  буради.
К,ул  эркин  суякларининг  мускуллари
Елка  мускуллари
Елка  мускуллари  узун  мускуллар  кдторига  кириб,  олдинги  ва 
оркд  гурухдардан  ташкил топади.  Мускулларнинг  олдинги  гурух,и 
к.иск.арганида елка  ва тирсак буринлари эгилади,  оркд  гурух^и  к,ис~ 
кдрганида  эса  улар  ёзилади  (46-раем).
Елканинг  олдинги  гурух,  мускуллари.
1.  Тумшук,симон елка  мускули  fm.  coracobracliialis).
Бошланиши:
  Куракнинг тумшук,симон  усимтаси.
Бирикиши:
 елка  суягининг олдинги  юзаси.
Функцияси:
 елкани  кутаради.
2.  Елканинг икки бошли мускули (т.  bicips brachii).
Бошланиши:
 узун боши курак суяшнинг бутам бошидаги радир-
будур,  калта  боши,  куракнинг тумшук,симон  усимтаси.
Бирикиши:
  иккаласи  битга  булиб билак  суягининг радир-буду- 
ри  ва  билак  фасцияси.
Функцияси:
 билакни  букади  ва  ташкдрига  буради.
3.  Елка  мускули  (т.  brachialis).
Бошланиши:
 елка  суягининг  олдинги  юзаси.
Бирикиши:
 тирсак  суяги  гадир-будур  к,исми.
Елканинг  оркд  гурух,  мускуллари.
1. 
Елканинг уч  бошли мускули  (т.  triceps brnchii).
  Елканинг оркд 
томонида  жойлашган.  Учта  бошчага  эга  булиб,  уч  хил  жойдан  бош­
ланади.
Бошланиши:
 узун бошчаси куракнинг бурим ости буртари.  Ички 
ва  ташк,и  бошчалари  елка  суягининг оркд  юзаси.  Бирикиши:  тир­
сак  суягининг тирсак  усимтаси.
Функцияси:
  кдекдрганида билак ёзилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Билак  мускуллари
Билак  мускуллари  унинг олдинги  ва оркд томонларида жойла- 
шиб,  хдр  бири  уз  навбатида  юза  ва  чукур  кдватда  жойлашган 
мускулларга  булинади.
Билакнинг  олдинги  юза  кдват  мускуллари.
1
.  Думалок,  пранатор  мускул  (m.  pronator teres).
Бошланиши:
  елка  суягининг  медиал  гадир-будур  тепачаси.
Бирикиши:
  билак  суягининг  латерал  к,ирраси.
Функцияси:
 билак билан туташган бармокдарни ичкарига бура-
ди  ва  букади.
2.  Кул панж асини букувчи билак мускули (т. flexor capi radialis) 
эгри  хрлда  жойлашади.
Бошланиши:
  елка  суягининг  медиал радир-будур тепачаси,  ме­
диал  томондаги  мускуллараро  фасцияси.
Бирикиши:
  иккинчи  кафг  суягининг асоси.
Функцияси:
  кул  панжасини  букади  ва  уни  билак  билан  бирга 
ичкарига  айлантиради.
3.  К аф гнинг узун  мускули  (m. palmaris longus).  К,ул  панжаси­
ни  букувчи  мускул  бошланадиган  жойдан  бошланади.  Кафг  пай 
пластинкасига  ёпишади.
Функцияси:
 кафтни букади.
4.  К^ул панж асини букувчи тирсак мускули (m. flexor capi ulnaris). 
Юза  кдватнинг  энг  ичкарисида  жойлашади.
Бошланиши:
 унинг иккита бошчаси булиб, 
биринчиси 
елка суяги­
нинг  ички  томонидаги  бутим  гадир-будури  ва  билак  фасцияси,  ик­
кинчи си  эса тирсак  суягининг тирсак усимтаси  ва  унинг оркд  чети.
Бирикиши:
 нухатсимон суик. 
0
Функцияси:
  кул  панжасини  букади.
5.  П анж ани  букувчи ю за мускул (т. flexordigitorum superficiJis).
 
Юкррида  айтилган  мускуллардан  оркдрокдд  жойлашади.
Бошланиши:
 елка  суягининг  ички  томонидаги  бутон  гадир-бу- 
дури,  тирсак  ва  билак  сункларининг олдинги  юзаси.
Бирикиши:
  мускулдан  туртта  пай  чик,иб  И-III-IV  ва  V  бармок, 
бугинларига  бирлашади.
Функцияси:
  бармокдар  ва  кул  панжасини  букади.
Билакнинг  олдинги  чукур  кдват  мускуллари.
1.  Б ош  бармок,ни букувчи узун мускул  (т. flexor pollicis longus). 
Бармокдарни  букувчи  му с кулла ри дан  четрокдд  жойлашади.
Бошланиши:
  билак  суягининг  олдинги  юзаси,  елка  суягининг 
ИЧКИ  6yFH M  
усти.
Бирикиши:
  бош  бармок, бугани.
Функцияси:
  Бош  бармок,ни  букади.
2.  Б арм окдарни  букувчи  чуцур  мускул  (т.  flexor  digitorum
 
profundus).
Бошланиши:
 Тирсак  суягининг олдинги  юзаси,билак  суягининг 
суяклараро  пардаси.
Бирикиши:
  бу мускул узидан туртта ингичка пай  чикдриб  II,  Ш,
www.ziyouz.com kutubxonasi

IV  ва  V  бармокдарнинг асосига  туташади.
Функцияси:
  кискдрганида  бармокдар  ва  панжани  букади.
3. 
Квадрат   пронат ор  мускули  (т.  pronator guadratus),
  Билак­
нинг пастки  кисмида  жойлашади.

Бошланиши:
  тирсак  суягининг кафт юзаси.
Бирикиши:
 билак  суягининг  кафт юзаси.
Функцияси:
 билак  суягини  ичкарига  айлантиради.
Билакнинг  оркд  юза к,ават мускуллари.
1.  Панжани  ёзади ган   узун  билак  мускули  (т.  extensor  capi 
radialis  iongus).
Бошланиши:  елка  суягининг  латерал  радир-будур  тепачаси, 
билак  суягининг латерал  чете.
Бирикиши:
 иккинчи  кафт суягининг оркд  юзаси.
Функцияси:
  панжани  ёзади,  кулни  танадан  узокдаштиради.
2.  Панжани  ёзувчи  калт а  билак  мускули  (т.  extensor  carpi 
radialis brevis).
Бошланиши:
 елка суягининг ташк,и томондаги  бурин дунги усти 
ва  билак  суяклар  фасцияси.
Бирикиши:
  учинчи  кафт суягининг асоси.
Фушцияси:
  кискдрганида  к,ул  панжасини  ёзади.
3. Панжани ёзади ган  т ирсак мускули  (т. extensor carpi ulnaris).
Бошланиши:
  елка  суягининг  радир-будур  думбок,часи,  тирсак
суягининг оркд  сатх,и.
Бирикиши:
  бешинчи  кафт  суяги.
Функцияси:  панжани  тирсак томонга торги б  ёзади.
Билакнинг  оркд  чукур  к,ават мускуллари.
1.  Супинация цилувчи мускул (т. supinator) елка суягининг оркд 
томонида  жойлашади.
Бошланиши:
  елка суягини ташки томонидаги  бурин дунги, тир­
сак  суягининг махсус  кдфраси.
Бирикиши:
  билак  суягини  Ураган  х,олда  кафт  ва  унинг  ташки 
юзасига  ёпишади.
Функцияси:
 кискарганда кул панжани ташки томонга кдраб ай­
лантиради.
2. Бош бармоцни олиб крчувчи узун мускул  (т. abductorpallicis 
longus).
Бошланиши:
  билак  ва  тирсак  суякларининг оркд  юзаси  ва  би- 
лак  суягининг суяклараро  пардаси.
Бирикиши:
  бош  бармокнинг асос  кисми.
Функцияси:  кискдрганида  катта  бармокдш  кул  панжа  бармок- 
ларидан  узокдаштиради.
3.  Бош  бармоцни  ёзади ган   калта  мускул  (т.  extensor pollicis 
brevis).
Бошланиши:
  билак  ва тирсак  суякларининг  оркд  юзаси  ва  су- 
якллраро  парда  (юкориги  мускулга ухшаб).
Бирикиши:
  бош  бармокнинг кафгга  якин  бурин  асоси.
Функцияси:
  катта  бармокди  ёзади,  оркага  тортади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

4.  К ат т а  б а р м о щ и   ёзунчи  узун  мускул  (т.  extensor  pollicis 
longus).
  Бош  бармок, мускулларининг энг узуни  х^исобланади.
Бошланиши:
  гире а к суягининг орк,а юзаси ва суяклараро парда.
Бирикиши:
  бош  бармокдта  юкоридагига ухшаб,  орк,ага тортади.
5.  К урсат кич  барм окри  ёзади га н   мускул  (т.  extersor indicis).
Бошланиши:
 тирсак суягининг оркд юзаси ва суяклараро парда.
Бирикиши:
  бармокдарни  ёзадиган  умумий  мускул  пайи.
Функцияси:
  к^кткдрганда  курсаткич  бармок, ёзилади.
Панжа  мускуллари
Панжа  мускулларига бармокдарни  хдракатга келтирувчи  калта 
мускуллардан  ташкил  топган  хдк^к^й  панжа  мускуллари  киради 
(47-раем).  Кул  панжасининг катта  бармок,  кисмида кафт  мускул­
лар идан  х,осил  булган 
дунглик  мавжуд.  Бу дум- 
бок,ни  бош   бармок,ни 
узокдаштирувчи  мускул, 
бош  бармок,ни  букувчи 
калта  мускул,  бош  бар- 
мокд
1
и бошкд бармокдар- 
га  кдрши  йуналтирувчи 
мускул  ва  бош  бармок.ни 
як^инлаштирувчи мускул­
лар  ташкил  к,илади.  Бош 
бармокди  хдракатланти- 
ришда: 
2
 та букувчи  ва 

та  ёзувчи, 
2
  та  узокдаш­
тирувчи ва 
1
  та як^нлаш- 
тирувчи  ва 
1
  та  к,арцш 
йуналтирувчи  мускуллар 
гурух,и  иштирок  этади.
Кул  панжасининг  ич­
ки  томонида  жимжилок,, 
яъни  бешинчи  бармокдш 
х,аракатга  келтирувчи 
мускуллар  жойлашган 
б^либ,  улардан  жимжи­
лок, ни  панжадан  узок,- 
лаштирувчи калта мускул, 
букувчи  калта  мускул  ва 
бошкд  бармокдарга  кдр- 
ши куювчи майда мускул­
лардан  жимжилок,  дунги 
шаклланади.
Каф тнинг  уртасида 
бармокдарни хдракатлан- 
тиришда  иштирок  этади -
4 7 -раем.  Панжа  мускуллари,
/ - 
бош бармощи узок^аштирувчи мускул; 2 - 
бош бармокри букувчи калта мускул; 3 - бош
 
бармоцш  яциилаштирувчи  мускул;  4 -  бар-
 
мок/iapHU  букувчи  мускулларпиш1 пайи;  5  -
 
жимжилокри узокдаштирувчи калта мускул;
 
6  -  жимжилокри  бурувчи  калта  мускул;  7  - 
жчмжилок^ш  рубару цилувчи  мускул;  8 -  чу- 
валчангсимон мускуллар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

ган  майда ва ингичка тузилган мускуллар учрайди.  Буларга туртта 
чувалчангсимон,  7 та кафт суяклараро мускуллар кириб, уларнинг 
туртаси панжанинг оркд ва учтаси кафт томонида жойлашади. Улар 
кушимча букувчи ва ёзувчи мускуллар булиб,  II,  III ва IV- бармок,- 
ларни  хдракатлантиради.
Панжа  бармокдари  организмда  энг  куп  ва  хдр  хил  хдракатни 
амалга ошириб туради.  Шунинг учун  унда хдр  хил катта  кичиклик 
ва йугонликдаги пайли мускуллар куплаб учрайди.  Пайлар, мускул­
ларни  суякларга туташтириб туришидан ташкдри  мускуллар  хдра- 
кати  натижасида  содир  буладиган  ишкдланиш  ва  синовиал  кдн- 
ларнинг  хрсил  булишида  хдм  бевосита  иштирок  этади.  Масалан, 
кул  панжаси  ва  бармокдарни  букувчи  ва  ёзадиган  барча  мускул­
ларнинг  пайи  энг  куп  ишкдланиш  содир  буладиган  жойида  кафг 
усти  суяклари  сохдсида узига  хос  синовиал  кднлар  хрсил кдлади. 
Бундай  к^ннинг олтитаси  панжа  оркд томонида,  икктаси  эса кафт 
томонида жойлашган.  Булардан ташкдри  синовиал кднлар  кафт ва 
бармокдар  пайида  хдм  мавжуд,
К,Ул  панжасидаги  синовиал  кднлар  узига  хос  пайдан  ташкил 
топган  ёругсимон  халтача  шаклига  эга  булади.  Яъни  улар  ташкд 
ва  ички  деворларга  эга  булиб,  бутун  пай  буйлаб  туташиб  кетган. 
Бушлик, ичидаги  синовиал суюкдик мускулларнинг суякларга  би- 
риккан  жойларида  эркин  хдракатни  таъминлайди.
ОЁК.  МУСКУЛЛАРИ
Оёк, мускуллари таянч ва юриш-туриш каби хдракатларни таъ­
минлайдиган куч ли мускуллар системасидан ташкил топган. Улар­
нинг кдскдриши натижасида чанок, суяги билан сон суяги уртаси­
да  жойлашган  бурин  атрофида  турли  хдракатлар  содир  булади, 
гизза  буиши  хдм  хдракатга  келади.
Юкррида  курсатиб  утилгандек,  чанок,-сон  суяклари  уртасида 
бурин  булиб,  унинг  учта  тик  укд  атрофида  куйидаги  хдракатлар 
амалга ошади:  кундаланг ук, атрофидаги  хдракат туфайли  сон  бу- 
килади  ва  ёзилади,  сагитал  ук,  атрофидага  хдракат  натижасида 
оёк, тапага якднлашади ва узокдашади ва тик ук, атрофидаги хдра- 
катдан  эса  оёк,  ички  ва  ташкд  томонга  бурилади  Чанок,  ва  сон 
буганини  хдракатга  келтирувчи  мускуллар  чанок,  суяги  ва  хдтто 
ундан хдм юкррирокда жойлашган умурткдларидан бошланиб, сон 
суягига  бири кади.
Оёк, мускуллари чанок, сон,  болдир ва оёк, панжа мускулларига 
булиб  урганилади.
Чанок,  мускуллари
Чанок,  суяги  билан  тана  уртасида  хдракат  деярли  булмаслиги 
сабабли,  чанок,-сон  бугинига тегишли  мускуллар  олдинга  ва оркд 
гурух, мускулларига 
булиб 
урганилади.
1. 
Олдшиги  ijpyx,  ёнбош   бел  мускули 
(
т
.  iliopsoas). 
Сонни  бу-
www.ziyouz.com kutubxonasi

кувчи  энг  кучли  мускул  булиб,  икки  бошли  мускулларга  киради. 
Катта  бошчаси  кукракнинг  XII  умурткдсидан  белнинг V умурткд- 
сигача булган ораликда,  умурткдлар танасининг ён юзасидан  бош­
ланади.  Иккинчи  ёнбош  бошчаси  эса,  ёнбош  суягининг ёнбош  чу- 
курчасидан бошланади ва белнинг катта мускули билан биргаликда, 
тос  билан  сон  суяклари  уртасида  жойлашган  бутан  олдида  улар­
нинг  бошлари  узаро  бирлашиб,  сон  суягининг  катта  кустига  ёпи­
шади.  Функцияси:  сонни  букади.
2.  Орда  rypyi,  мускуллари.  Катга  думба  мускули  (т.  gluteus 
maximus)
  энг  кучли  йугон  мускуллар  кдторига  киради.
Бошланиши;
 ёнбош суяги оркд кдсмининг ташк^ юзаси, думгаза ва дум 
суягининг оркдеи ва суякларни бир-бири билан тугаппирувчи пайлар.
Бирикиши
:  сон  суягининг  гадир-будур  к^сми.
Функцияси:
  кискдрганида  сонни  ёзади,  уни  оркдга тортади.
3. Думба н и н г урт а  мускули  (т. gluteus medius).  Ташкл томон- 
даги думба  катга  мускули  остида жойлашади.
Бошланиши:
  кенгайган  хрлда  ёнбош  суягининг ташк#  юзаси.
Бирикиши
:  сон  суягининг  катта  кусти.
Функцияси :
  к,искдрганда  сонни  четга  тортади.  Олдинги  тутам- 
лари уни ичкарига буради, оёк, турри турганида чанокци ташкдри­
га  буради.
4.  /[ум банинг  кичик  мускули  (т.  gluteus  minimis).  Чанокд-шнг 
ташкд*  мускуллари  гурухдга киради.  Думбанинг урта мускули  би­
лан  крпланиб туради.
Бошланиши:  ёнбош  суяк ташк#  юзасининг пастки  к,исми.
Бирикиши:
  сон  суягининг  катта кусти.
Функцияси:
  кискдрганида сон  суягини танадан  узокдаштиради.
5.  С онни  с е р б а р   фасциясини  таранглаштирувчи  мускул  (т. 
fensor fasciae latae).
Бошланиши:
 
ёнбош  суягининг  олдинги  тепа  уткир  ^
сири
.
Бирикиши:
  соннинг  сербар  фасцияси,
Функцияси:
  к^екдрганда  сербар  фасцияни  таранглаштиради.
6
.  Н оксим он  мускул  (т.  piriformis).
Бошланиши:
  думразанинг олдинги  иккинчи-бешинчи тешикла- 
ридан чиклб,  думразанинг чанок, томондаги  юзаси  ва к^ймич суя­
гининг катта  тешиги  оркдли  чанок, бушлигидан  чикдди.
Бирикиши:
  сон  суягининг  катта  кусти.
Функцияси:
  к,иск,арганда  сон  суягини  ташкдрига  бироз  буради,
7.  Ички  ёпцич  мускул  (т.  obturatorius  intemus).
Бошланиши:
 чанок, ёпк^ч пардасининг ички юзаси,  ёнбош суяги­
нинг ёпк^ч тешиги атрофи кичик куймич тешиги оркдли ташкдрига 
чикдди.
Бирикиши:  сон  суягининг  катта  кусти.
Функцияси:
  сонни  ташкдрига буради.
8
.  С онни нг  турт  бурчакли  мускули  (m.  guadratus  femoris).
Бошланиши:
  куймич  думбоки.
Бирикиши:
  сон  суягининг  к^стлараро  радир-будур  к,исми.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Функцияси:
  сонни  ташкдрига тортади  ва ташк,арига  буради.
9.  Таищи  ётщич  мускул  (m.  obturatorius  externus).
Бошланиши:
  чанок,  суягининг  ташкд  юзаси,  ёпк^ч  тешик  ва 
унинг  мембранаси.
Бирикиши:
  сон  суягининг  катта  куст чукурчасига ёпишади. 
функцияси:
  сонни ташкдрига  буради.
48-раем.  Чанок;  ва  сон  мускулла­
ри.
1  -  mapoKfUMoH  мускул;  2  - 
соннинг 
тр'ри мускули; 3 - медиал кенг мускул;
 
4 - ноксимон мускул; 5 - думбанинг кат­
та мускули; 
6 -  яцинлаштирувяи узун 
мускул;  7  -  яцинлаштирувчи  катта
 
мускул; 8 -  нозик  мускул;  9  ~  тикувчи
 
мускул.
Сон  мускуллари.
Сон  мускуллари  олдинги,  ме­
диал  ва  оркд  мускул  гурухдарга 
ажратилади  (48-раем).
Олдинги  гурух,  мускуллари.
1.  Турт  бошли  мускул  (т. 
guadriceps  femoris).
  Соннинг  ол­
динги кдсмида жойлашган асосий 
мускуллардан.  Бу  мускул  турт 
бошчага  эга  булиб,  х,ар бири ало- 
хдда  мускул  хдеобланиб  уз  ном- 
ларига  эга:
а)  Соннинг турри  мускули  (т. 
rectus  femoris).
Бошланиши:
  ёнбош  суягининг 
олдинги  томон  пастки  усига;
б) Л ат ерал томондаги сер б ар  
мускул  (т.  vastus  lateralis).
Бошланиши:
  сон  катта  кусти;
в)  Мерцал  т ом ондаги  сер б ар  
мускул  fm.  vastus  medialis).
  Сон 
суяги радир-будур чизиишинг ме­
диал  лаби.
г)  Урта  с е р б а р   мускул  (т. 
vastus  intermedius).
Бошланиши:
  сон суягининг ол­
динги  юзаси.  Турт бошли  мускул 
йирилиб,  битта кучли  пайга айла­
ниб, тизза крпкрга суягини Фрай­
ди ва пастрокда тушиб, катта бол­
дир  суягининг  радир-будур  д^м- 
борига  туташади,
Функцияси:
  туртбошли  мускул 
кучли  мускуллар  к,аторига  кириб, 
кдекдрганида  болдир тизза  бури- 
нини  ёзади.  Соннинг  ту
1
?ри  мус­
кули  чанок,-сон  буринидан  юк,о- 
рирокда  жойлашганлиги  сабабли 
сонни  букади.
2. Тикувчилар мускули  (m. sar-
www.ziyouz.com kutubxonasi

torius).
  Одам  танасидаги  энг  узун  мускул,  соннинг  олдинги  ички 
томонида  жойлашади.
Бошланиши-.
  ёнбош  суягининг олдинги  томон  юкрриги  усиги.
Бирикиши:
  катта  болдир  суягининг  радир-будур  думбори.
Функцияси:
  болдирни  букади.
Медиал  гурух,  мускуллари.
Медиал  гурух,га  кирувчи  мускуллари ин г деярли  хдммаси  крв 
ва  куймич  суякларидан  бошланиб,  сон  суягига  келиб бирикади- 
ган  мускуллардир.
1
.  Тарок,симон  мускул  (m.  pecteneus).
Бошланиши:
  крв суягининг уткир  к^рраси.
Бирикиши:
  шу суякнинг коррали  чизига.
Функцияси:
  сон  суягини  букади  ва танага  як^нладггиради.
2.  Н озик  (ингичка)  мускул  (т.  gracilis).  Соннинг медиал томо­
нида  жойлашган.
Бошланиши:
  крв суягининг пастки шохчаси.
Бирикиши:
  катта  болдир суяги думборининг радир-будур  кдсми.
Функцияси:
  к^скдрганда  сон  суягини  танага  як^шлаштиради  ва 
тизза  бутинини  букади.
3.  Сонни  як,инлаштирувчи  узун  мускул  (т.  adductor longus).
Бошланиши:
  крв суягининг юкрриги  шохчаси.
Бирикиши:
 
сон  суяги  радир-будур 
чизирининг
  ички  томони.
Функцияси:
  к^искдрганда сон суягини урта чизикда як^нлашти- 
ради  ва  букади.
4.  Сонни  якрнлаш т ирувчи  калт а  мускул  (т.  adductor brevis).
 
Юкррида  келтирилган  мускулларнинг  оркдрокида  жойлашади.
Бошланиши:
  крв суягининг юкрриги 
k j i c m h
.
Бирикиши:
  сон  суяги  радир-будур 
ч и з и р и н и н г
 
устки  к^исми.
Функцияси:
 кд!ск,арганда сон суягини урта чизикда як.инлаип’и- 
ради  ва  уни  букади.
5.  Сонни  як,инлаштирувчи  катта  мускул  (т.  adductor magnus) 
сонни  як^нлаштирувчи  мускуллар ичида  энг каттаси  х,исобланади.
Бошланиши
:  куймич  суягининг пастки  к,исми  ва буртири.
Бирикиши:
 сон суягининг ички бутон дунги ва радир-будур 
ч и з и р и
.
Функцияси:  к,иск,арганда  сон  суягини  танага  як^нлаштиради.
Орк,а  гурух,  мускуллари.
1.  С онни нг  икки  бошли  мускули  (т.  biceps  femoris).  Калта  ва 
узун  бошчасига  эга.
Бошланиши:  калта  бошчаси  сон  суяги  радир-будур  чизирининг 
ташкл  томони,  узун  бошчаси  куймич  думборчасидан  бошланиб, 
иккала бошчаси кушилиб, битта мускул крринчаси ва пайини хреил 
кдлиб,  кичик  болдир  суягининг  бошчасига ёиишади.
Функцияси:  кд*ск,арганида  болдирни  ташкдрига  буриб,  уни  бу­
кади  ва  сон  суягини  ёзади.
2.  Ярим  п ай   мускул  (т.  semitendenosus).  Мускулнинг  пастки 
учи  пайдан  ташкил  топганлиги  учун  шундай  ном  билан  аталади.
Бошланиши:
  чанок,  суягининг  куймич  буртири.  Шу  буртикдан
www.ziyouz.com kutubxonasi

бошлаб узун  пай  билан  туташиб  кетади.
Бирлашиши
:  катта  болдир  суяги  буртигининг  ички  юзаси.  Бу 
ерда  нозик  ва  тикувчилар  мускули  билан  кушилиб,  биргаликда 
юз  панжасини  шакллантиради.
Функцияси
:  кдскдрганда болдирни  ичкари  томонга айлантира­
ди,  букади  ва  сон  суяги ни  ёзади.
3. 
Ярим  пардали
  мускул (т.  semimembranosus).  Ярим  пай  мус­
кули  остида  жойлашиб,  ярим  пардада  ташкил топган.
Бошланиши
:  ясси  узун пай  шаклида  куимич  буртит.
Бирикиши:
 катга болдир суяги­
нинг  ички  томонида  жойлашган
6^FH H   ДуН ГИ .
Функцияси:
  оркд гурухдъ  кирган 
бошкд  мускуллар  билан  биргалик­
да болдирни букади ва сонни ёзади.
Болдир  мускуллари.
Болдир мускуллари сон мускул­
ларига  ухшаб,  тананинг  вертикал 
хрлатда  туриши  ва  оёк,  ианжала- 
рини хдракатга келтириш каби ва- 
зифаларни бажаришга мослашган. 
Купчилик  болдир  мускуллари  сон 
мускуллари билан келишган хрлда 
кдскдриб  бушашади.  Улар  уч  гу- 
рух,га 
булиб 
урганилади.  Булар 
олдинги,  оркд  ва  латерал  гурух, 
мускулларидир  (49-расм). 
Олдинги  гурух,.
1. Олдинги катта болдир мус­
кули  (т.  tibiaeis anterior).
Бошланиши:
  катта  болдир  суя­
гининг  латерал  юзаси  ва  латерал 
дУнги.  Мускул  пайи  пастга  йуна- 
либ,  оёк, панжасига  утади.
Бирикиши:
  биринчи  понасимон 
суяк  ва биринчи  оёк, кафт суяги.
Функцияси:
  мускул  кдскдрганда 
оёк;  панжасини  ёзади,  супинация, 
яъни ташкд томонга кдраб буради.
2. Барм оцларни ёзади ган  узун  
м ускул  (т.  ex ten so r  d iq ito ru m
 
longus).
Бошланиши:
  катта  болдир  суя­
гининг  латерал дунги,  кичик  бол­
дир  суягининг бошчаси  ва олдин­
ги  кдрраси,  суяклараро  кдрра.
49-расм.  Болдир  мускуллари- 
нинг  оркодан  куриниши.
I  -  товон  мускули;  2  -  кичик  болдир
 
суягиниш' бошчаси; 3 - болдир  муску­
ли; 4 - колбасимон мускул; 5 - кичик бол­
дирнинг  узун  мускули;  6  -  латерал
 
mfnux; 7 - товон пайи.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бирикиши:  бу мускул танасидан чикдан умумий пай, узидан 4 та 
мустакил  пайлар  чикдриб,  улар  II-III-IV  ва  V  бармокдарнинг  ик­
кинчи  ва  учинчи  буринларига  ёпишади.  К^зики  шундаки,  бу  мус­
кулнинг  латерал  томонидан  алохдад  мускул  тутамлари  ажралиб 
чикиб,  бешинчи  пай ни  хрсил  килади  ва  V  кафт  суя гига  ёпишади. 
Бу  мускуллар  тутамига  т.  peroneus  fibularis  tertius  номи  берилган. 
Олимлар  бу  мускулни  одам нинг тик  юришига,  хдракатига  мосла - 
шиши  натижасида  янгидан  табакдланган  (бундай  мускул  маймун- 
ларда  учрамайди)  мускул деб  х^соблайдилар  (Привес).
Функцияси:
  кис карганда  хдмма  бармокдар  ёзилади  ва  прона­
ция  амалга  ошади.
3. 
Бош бармощш ёзади ган  узун мускул (т. extensor hcdlucis longus) 
юкррида айтиб утилган  икки  мускулдан  чукуррокда жойлашади.
Бошланиши:
  кичик  болдир  суягининг  меди ал  юзаси.
Бирикиши:
  бош  бармок, тирнокнинг  бутами.
Функцияси:
  кис кар ганда  бош  бармок,  ва  панжани  ёзади,  супе- 
нация,  яъни  бош  бармок,ни  ташки томонга  буради.
Орк,а  гурух,  мускуллари.
Оркд гурух, мускуллари яхши ривожланган кучли мускуллар булиб, 
юза ва чукур кдватларддн ташкил топган.  Юза  кдватида болдирнинг 
уч бошли ва 
товон 
мускуллари жойлашади,  чукур кдватида эса тизза 
ости  мускули,  бармокдарни букувчи узун мускул,  катта болдир оркд 
мускули  ва  бош  бармокни букувчи узун  мускуллар жойлашади.
Ю за  к/ават.
1. Болдирнинг уч  бош ли мускули  (т.  triceps sume).  Болдир мус­
кули  ва  камбаласимон  мускуллардан  ташкил  топган.  Уч  бошли 
мускул  анча  катта  булиб,  болдирга  хос  шакл  беради.
а.  Болдир  мускули  fm.  gastrocnemius).  Икки  бошли  мускул.
Бошланиши:
  катта  болдир  суягининг  меди ал  ва  латерал  дунг
усикдари.
Бирикиши:
  болдир  ва  камбаласимон  мускулларнинг  пайлари 
кушилиб,  битта  умумий  товон  пайи  хрсил  килади  ва  товон  суяш 
буртигага  келиб  ёпишади.  Функцияси:  оёк, панжасини  букади.
б.  Камбаласимон  мускул  (т. soleus).  Чукур кдватидд жойлашади.
Бошланиши:  кичик  болдир  суягининг тепа  кисми.
Бирикиши:  унинг  пайи  болдир  мускули  пайига  кушилиб,  товон
суягига ёпишади.
Функцияси:  оёк, панжасини  букади.
2.  Товон  (оёц  каф т и)  мускули  (т.  plantar is).
Бошланиши:
 
сон  суягининг ташки  томонида  жойлашган 
бутан 
дунгининг устки  КИСМИ.
Бирикиши:  Товон  суяги  думбокчаси.
Функцияси:  тизза  хдракати  пайтида бурин  капсуласини тортади.
ЧУКУР  K flBam .
1. 
Бармоцларни букувчи узун мускул  (т. flexor digitorum longus).
 
Чукур  жойлашган  мускуллар  ичида  энг  меди ал хрлатда  жойлаш­
ган  мускул.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бошланиши:
  катга  болдир  суяк  оркд  юзаси.  Мускул  пайи  чаи 
тусик, оркдсидан  утиб,  туртта  пайчалар  х,осил  кдлади,
Бирикиши:  II-V  дистал  фалангаларга  ёпишади.
функцияси:
  оёк, панжаси  ва  II-V бармокдарни  букади.
2.  Кат та  болдир  оркр  мускули  (пг.  tibialis  posterior).  Болдир 
суяклари  орасида  жойлашади.
Бошланиши:
  болдир  суяклараро  мембрана.
Бирикиши:
  кдйик,симон  суяк  буртири,  понасимон  суякларнинг 
учаласига келиб ёпишади.
Функцияси:
 
к,искдрганда оёк, панжасини  букади  ва уни  суп и н а­
ция,  яъни  TauiKji  томонга  кдраб  букади.
3. Бош бармощ ш  букувчи узун мускул (т. flexor nollucis longus).
Бошланиши:
  кичик  болдир  суягининг  оркд  юзаси.
Бирикиши:  мускул пайи  ички  тупикдан утиб,  бош  бармок, тир-
нок, буримининг асосига келиб ёпишади.
Функцияси:
  к^скдрганда  бош  бармокди  букади  ва  пронация, 
яъни  ичкарига  кдраб  букади.
Латерал  гурузуа.
1.  Кичик болдирнинг узун  мускули  (т. peroneus longus).  Юзада 
жойлашган.
Бошланиши:
  кичик  болдир  суягининг  бошчаси.
Бирикиши:
  бош  бармок,  кафгг юзаси.
Функцияси:  Оёк,  панжаси  ва  бош бармокдш  букади.
2.  Кичик  болдирнинг калта  мускули  (т.  peroneus drevis).
Бошланиши:
  кичик  болдир  суягининг ташк^  юзаси  ва  мускул-
лараро  тусикдар.
Бирикиши:
  V кафт суягининг  буртитага  ёпишади.
Функцияси:
 к^скдрганида оёк, панжасини букади, пронация, яъни 
ташкдри  томонга  кдраб  буради,  узокдапггиради.
Оёк,  панжасининг  мускуллари
Оёкдшнг  панжа  мускуллари  оёк,  бармокдарини  к,Улга  ухшаб 
эркин хдракат к,иларлик даражада ёзиб бераолмайди. Оёк, панжа - 
ларини  ёзиб  бериш,  айрим  болдир  суякларидан ташкдри,  панжа- 
ларнинг хдк^кий  мускуллари  ииггирокида  амалга ошади.  Буларга 
оёк, панжасининг устки  ва оркд томонида  жойлашган ёзадиган  ва 
бармокдш  букувчи  калта  мускуллар  киради.
1
.  Бармокдарни  ёзадиган  калта  мускул  (т.  extenson  dgitorum 
brevis).
Бошланиши:
 товон  суягининг олдинги  юкрриги  ва ташк^  юзаси.
Бирикиши:  II,  III  ва  ГУ  бармок,  ёзадиган  мускул  пайлари  билан 
биргаликда,  урта  ва дистал буринларга  ёпишади.
функцияси:  к^скдрганида  бармокдар  ёзилади.
2.  Бош  бармогуни  ёзади ган  калта  мускул  (т.  extenson nollucis 
brevis).
Бошланиши:
  товон  суяги.
Бирикиши:
  бош  бармок, асоси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Функцияси
:  бош  бармокди  ёзади.
Оёк, кафтининг мускуллари  медиал,  латерал ва урта гурухдарга 
булинади.
Медиал  гурух,  мускуллари.
1. Бош бармоцни букувчи калпш мускул (т. flexorhallucis brevis).
Бошланиши:
  медиал  понасимон  суяк.
Бирикиши:
  бош  бармокдинг биринчи  фалангаси.
Функцияси:
  бош  бармокди  букади.
2. Бош бармоцни яцинлаштирувчи мускул (т. adductor hallucis).
Бошланиши:
  куб  суяк,  II,  III,  IV  кафт  суяклари  асоси,  латерал
понасимон  суяк.
Бирикиши
: .бош  бармокдинг  латерал  юзаси.  Бу  мускул  кунда­
ланг ва кдйшик, бошчаларига эга.
Функцияси:
  кдск,арганда  бош  бармокди  бошк,а  бармокдарга 
якднлаштиради.
Латерал  гурух, мускуллари.
1.  Жимжилогуш  узок^лаштирунчи  мускул  (т.  abductor  digiti 
minimi).
Бошланиши:
  товон  суягининг пастки  юзаси.
Бирикиши:
  жимжилокдинг биринчи  фалангаси.
Функцияси:  жимжилокди  четга тортади.
2.  Ж имж илокди  букувчи  калта  мускул  (т.  flexor digiti  minimi 
brevis).
Бошланиши:
  бешинчи  кафт  суяги.
Бирикиши:
  жимжилокдинг биринчи  фалангаси.
Функцияси:
  жимжилокди  букади.
"Урта  гуру*  мускуллари.
1. Бармоцларни букувчи калпш мускул (т. flexor digitorum brevis).
Бошланиши:  товон  суягининг  медиал  ус ига.
Бирикиши:  II-V  бармокдарнинг  иккинчи  фалангаси.  Мускул­
нинг туртта  крринчаси  булиб,  улар туртта  пайга  уланади.
Функцияси:  бармокдарни  букади.
2. Оёк, каф т ининг квадрат  мускули  .(т. guatratus plantae). Икки 
бошли  булиб,  товон  суягидан  бошланади.
Бирикиши:
 бармокдарни букувчи мускул пайи. Кдскдрганда бар­
мокдарни  букади.
3.  Оёк, п ан ж аси н и н г  чувалчангсимон  мускули  (т. lumbricales). 
Туртта пайга уланган булиб, бармокдарни букувчи узун мускулдан 
бошланади.
Бирикиши:  II-V  проксимал  фалангаларнинг  медиал  чети.
Функцияси:  фалангаларни  букади.
4. С уяклараро мускуллар (т.  interossei).  Оёк, панжасининг орк,а 
томонида  чук,ур  жойлашган  мускулларга  киради.  Kacjrr  суяклари 
оралигида  жойлашади.
Функцияси:  чегараланган  хрлда бармокдарни  ёзади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Такрорлаш  учун  саволлар
1. Мускуллар т ана отрлигининг неч а фоизини ташкил к,ила
 
ди?
2.  Скелет  мускулларининг ёрдам чи   аппарат лари
.
3.  Сине р т ет   в а   ант агонист   мускуллар.
4.  Мускуллар  цисцарувчи  элем ент ларининг тузилиши.
5.  М ускулларнинг  михроскопик  тузилишига  црраб  фар\ла 
ниши.
6.  Бир
,  икки,  уч  в а   турт  бошли  мускуллар.
7.  Одам  гавдаси ни нг статикаси  ва   динамикаси.
8.  Г авда  мускулларига  крйси  мускуллар  киради?
9.  Елка  камари  мускуллари.
10.  Билак  в а   кул-панжа  мускуллари.
11.  Чанок,  мускуллари.
12.  Сон  мускуллари.
13.  Болдир  ва   оёц-панжа  мускуллари.
www.ziyouz.com kutubxonasi

ИЧКИ АЪЗОЛАР 
(СПЛАНХНОЛОГИЯ)
Тана  ички  бушликдарига  куз,  буйин,  кукрак,  кррин  ва  чанок, 
бушАикдари  кириб,  уларда  турли  ички  аъзолар  жойлашади.  Ички 
аъзолар  атамаси  кенг  маънони  англатади,  уларга  мускуллар,  суяк­
лар, томирлар, нервлар, сезув аъзолари, ички секреция безлари ки­
ради. Уларнинг купчилиги ички тана бушлнкдарида жойлашиб, хдр 
бири  узига хос физиологик функцияларига эга. Лекин,  анатомияда 
ички  аъзолар  деганда,  овкдт  хдзм  кдлиш,  нафас  олиш,  сийдик  ва 
таносил аъзолар тизими  кузда тутилади.  Улар алохдла урганилади. 
Булар  асосан  кукрак,  кррин  ва  чанок,  бушликдарида  жойлашади. 
Буларнинг функциялари бир-бири билан боклик, хрлда болтани са- 
бабли  умумийлапггирилиб,  алохдад тизимга ажратиб урганилади.
Овкдт хдзм  к,илиш тизимида истеъмол к,илинган онкдтлар пар- 
чаланиб,  тана учун  кераклилари к,он ва лимфага сурилади,  парча- 
ланиш  натижасида  хреил  булган  крлдикдари  танадан  ташкдрига 
чикдрилади.  Нафас  олиш  тизими  ташкдридан  кислородни  кдбул 
к,илиб,  организмни таъминлаб туради.  Газ алмашиниш жараёнида 
хреил болтан  СОг  ни ташкдрига чикдради.  Сийдик ишлаб берувчи 
аъзолар  оркдли  чик,инди  моддалар  буйраклар  ва уларнинг  канал- 
чалари оркдли ташкдрига чикдрилади. Жинсий аъзолар эса купай- 
иш жараёнини таъминлайди. Юкррида куриб чик^илган ички аъзо­
лар тизимларида узига хос умумийлик, улар физиологиясини бир- 
бирига  боглаб урганишни  такрзо этади.
ОВКДТ ХДЗМ  К.ИЛИШ т и з и м и
Овкдт  хдзм  кдлиш  тизими  аъзолар  йириндисидан  ташкил  топ­
ган  булиб  (50-раем),  овкдтларни механик  ва кимёвий  парчалаб бе­
риш  ва  организмни  керакли  озукд  моддалар  билан таъминлаш  ва­
зифасини бажаради.  Овкдт хдзм кдлиш йули найсимон шаклда ту- 
зилган  булиб,  унинг  узунлиги  7-8  м.-ни  ташкил  этади.  Бу  жараён 
о р и з
 
бу шли 
Р и д а  
овкдтларни сулак безлари  ёрдамида намлаб,  меха­
ник  майдалашдан  бошланади.  К^зилунгач  асосан  майдаланган  ов­
кдтларни  мет^удга  утказиб  бериш  вазифасини  бажаради.  Меъддда 
овкдтларни  хдр  хил  без  секретлари  ёрдамида  парчаланиши  давом 
этади.  Озукд  меъддад  етарли  даражада  парчаланганидан  сунг,  пи- 
лорик  к,исми  оркдли  ун  икки  бармокди  ичакка утади.  Бу ерда  хдм 
айрим  моддаларнинг  парчаланиши  ме'ьда  ости  бези  панкреатик 
цшраси  ва ут  моддаси  таъсирида давом  этади.  Озик, моддаларнинг 
охиригача парчаланиши ва хдзм булиши кучли хдракат (перисталь­
тика)  к,илиш  хусусияти га  эга  булган оч  ва  ёнбош  ичакларда  содир 
булади.  Етарли даражада  парчаланган озик, моддалар крн ва лимфа 
томирларига  сурилиши  жадал  равишда  содир  булади.  Охирги  ке-
www.ziyouz.com kutubxonasi

50-ресм.  К,орин  бушлирида  жойлашган 
аъзолар.
1
  *  
меъда; 

- меъда туба; 3 - толок; 4 - меъданинг
 
кщшш (кардиал) к,исми; 5 - меъданинг кичик эгри-
 
лит; 6 - меъданинг катта эгрилти; 7 - меъданим’
 
чи\иш  
(
пилорик
) xjicmu; 8 - 
х$ндалон
1
' чамбар ичак;
 
9 -оч ичак; 10 - чамбар ичатинг паспип тушувчи
 
цисми;  11 - сигмасимон (S-симон) ичак;  12 - турри
 
ичак,' 
13 - жигар;  1 4 - ут пуфаги;  15 - ум икки бар-
 
мо^ 
ичак;  16 - чамбар ичакнинг фпарилувчи цис-
 
ми; 17 - ёнбош  ичак;  18 - кур ичак;  19 - чувалчанг-
 
симон угим/na (апечдикс).
ракди  пдрчалангад  озик, 
моддалар  сурилиб  бул- 
ганидан  сунг колгам  чи- 
К.ИЫДИ 
к,ивми 
Й ^ Р О Н  
ичакларга  утиб,  ташкд- 
рига  чикдрилади.  Овкдт 
хдзм  к,илиш  йулида 
уларнинг  морфологик 
тузилиши ва физиологик 
хусусиятлари  таъсири 
натижасида  мураккаб 
хдзм  жараёни  сЪдир 
булади.  Кейинчалик хдр 
бйр  кисмига  алокида 
гухталиб утамйз.
Ов^ат  казм  кили in 
йули  тузилиши 
О Р И З 
бушлиридан  бошлаб  то 
йугон  ичакларгача  мор- 
фофункцияси билан фа- 
ркданади.  Хдр  бир  кис- 
ми узига хос физиологик 
жараённи бажариб, узи­
га хос морфологик тузи ­
лишига эга. Лекин к-изи- 
лунгачдан  бошлаб,  то 
й^рон 
ичакларгача 
булган  кисмида  морфо­
логик  тузилишида  у х - 
шашлик  кузатилади.  Бу 
тизим  деворлари  4  к,а- 
ватни ташкил этади.  Бу­
лар  ички  шиллик  парда 
кдват-, шиллик ости, мус­
кул  ва  ташки  сероз  кд- 
ватлардир. Лекин кдват-
ларнинг  морфологик тузилиши  уларнинг  функциясига  мослашган 
булиб,  хдзм  йули девори бир-биридан  кисман фаркданади.
1

Шиллик п а р да   к,ават
 устки томонидан эпителий тукимаси 
билан  коплаш-ан.  Лекин  эпителий  хдзм  йули  буйлаб  бир  х:ил 
тузилишига  эга  эмас.  Бошланрич  кисмларида  ориз  бушли-ри  ва 
кизил-унгач  девори  куп  кдватли,  меъда  бир  каватли  цилиндр - 
еимон,  йчакларда  бир  каватли  цилиндрсимон  жиякли  (ворсин- 
Кали)  эпителий  турлари  билан  копланган.  Эпителий  т у ф т а   о с­
тида шиллик парданинг хусусйй катлами жойлашиб,  бу ерда к,он 
ва лимфа томирлари,  лимфоид тукйма,  нерв  чигаллари  в& кичик 
оддий  тузилишга  эга  безлар  жойлашади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

2
.  Шиллик,  ости  щ ардаоц  сийрак шаклланмаган  бириктирувчи 
тукдмадан  ташкил tonhin  булиб,  ичак'Хдракатчанлигини таъмин- 
лаб,  ичак юзаси шаклини бёлгила!б беради. Тукдма таркибида нерв 
учлари  жойлашган  шиллик, кдват хдзм йулинимг 
ориз
 
бушлига  ва 
Хдлк,умдан ббцжд хдмма кдсмида учрайди, ме'ьда ва ичакларда турли 
бурмаларни  *
0
€ил  кДлишда  иштирок  этади.
3.  Мускул  крват  хдзм  найининг олдинги  ва оркд кдсмларидан 
ориз
 
бушлири,  хдлкум,  кдзилунгачнинг  юк,ори  кдсми  ва оркд  чи- 
кдрув тешиги кундаланг таррил мускуллардан ташкил топган булса, 
крлган  кдсми силлик, мускул толаларидан тузилган.  Мускул кдва­
ти  икки  кдватдан,  яъни  ички  циркуляр,  ташкд  буйлама  кдватлар- 
ни  ташкил  этади.  Уларнинг  ораларида  крн  томирларига  бой  би­
риктирувчи тукдма ётади.  Мет^дд деворида учинчи  кдйшик, хрлда 
жойлашган  мускул  кдвати  хдм  учрайди.
4.  Ташк,и  сер о з  п а р д а   меъда ва ичаклар  найининг асосий кдс­
ми устки томонидан ана шу сероз  парда, яъни  кррин пардасининг 
висцерал  варари  билан  уралган  булади.  Сероз  парданинг  тарки­
бий  кдсми  крн  томирлари  ва  нерв  толалари  куплаб  учрайдиган 
сийрак  толали  шаклланган  бириктирувчи тукдмадан ташкил топ­
ган.  Бу тукдма ташкд  томонидан  бир  кдватли  ясси  эпителий-ме- 
зотелий  билан  крпланган  булади.  Сероз  парда  бу  кррин  пардаси­
нинг ички  варага хдсобланиб,  кррин бушлиридаги  барча аъзолар- 
ни  ураб  туради.  Хдзм  -капали нинг  сероз  пардаси  билан  уралмай 
крлган  кдсмлари,  масалан 
о р и з
 
бушлири,  хдлкум,  кдзилунгачнинг 
буйин  ва  кукрак  кисмлари  хдмда  турри  ичакнинг  пастки  кдсми 
толали  бириктирувчи тукдмадан ташкил топган  юнкд парда билан 
крпланган  булиб,  funica  adventicia деб  аталади.
OFH3  БУШЛИРИ
Ориз  бушлири  (cavum oris)
 иккига,  яъни окизнинг кириш кдсми 
ва  хусусии 
ориз
 
бушлирига  булинади. 
О
риз
 
бушлири  ташкдрига 
очилган  булиб,  уни’нг  кириш  кдсми ташкдридан лаблар,  ташкд  ён 
томонларидан  лунжлар,  ички  томондан  жар  тишлари  ва  милклар 
билан чегаралангдн.  Лаблар 
ориз
 
бушлиии  атрофи  буйлаб айланма 
хрлда  жойлашган  мускул  толачаларидан  ташкил  топган.  Ташкд 
кдсми  тери  билан  крпланган  булиб,  унда терига хос  барча струк­
тур элементлар, мутузланувчи кдват эпидермис, муйлов туклари ёр 
ва  тер  безлари  учрайди.  Ички  юзаси 
ориз
 
бушлири  томонидан 
мугузланмайдиган  куп  кдватли  ясси  эпителийдан  ташкил  топган 
шидлик, парда билан  крпланган. Таркибида секрет ишлаб берувчи 
бездар  учрайди.
Лунж  (Ьиссае)
  анатомик  тузилиши  жихдтидан  лаблар  тузили- 
шига  ухшаган.  Лаблдрнинг  давоми  хдсобланади.  Асосий  фаркд 
лунж кдсмида лунж мускули  жойлашади. Ташкд ва  ички юзалари 
лабларникига ухшаган тузилишга эга. Сут эмизувчиларнинг купчи- 
лигида  лунж  мускуллари  яхши  ривожланган.
www.ziyouz.com kutubxonasi

I-илова.  Одам  танасидаги  ук,  ва  юзалар  схемаси.
/  - 
вертикал  ук,  2 -  фронтал  ю за,  3 -  горизоптал  юза,  4  -
 
кундаланг ук,  5 -  сагитал  ук,  6  -  сагитал  юза.
www.ziyouz.com kutubxonasi

II-илова.  Одам  танаси  со^алари  (олди  юза).
I  -  тепа  сохр,  2  -  пешона  сохрси,  3  -  куз  атрофи  сохрси,  4  -  от з  сохрси,  5  -  ияк  сохрси,  6  -
 
буйши(инг олдилги  сохрси,
 
7
  -  
буйшшинг латерал сохрси, 8 - умров сохрси,  9 - панжанши- ички
 
юзаси  сохрси,  10
  -  
билак  сохрси,  II  -  тирсак  сохрси,  12  -  елканши• оркр  сохрси,  13  -  хул/пик,
 
ости  сохрси,  14 - кукрак сохрси,  15 - крвурт  ости сохрси,  16 -  к,ории  усти  сохрси,  17 - киндик
 
сохрси,  18  -  крриннши■ ён  сохрси,  19  -  чот  сохрси,  20  -  пешона  сохрси,  21  -  соннинг  медиал
 
сохрси,  22  -  соннинг олдш<ги  сохрси,  23  -  тиззанияг олдинги  сохрси,  24  -  болдирнинг олдинги
 
сохрси,  25  -  болдирнинг  оркр  сохрси,  26
  -  
болдир-панжа  сохрси,
 
27
  -  
оёк,  панжа  оркрси,  28  -
 
товон сохрси,  29 - кул панжа оркрси,  30 -  билакнши• олдинги  coxficu,  31  - билак,  32 - билакнши'
 
оркр  сохрси,  33  -  тирсакнинг  оркр  сохрси,  34  -  елканинг оркр  сохрси,  35
  -  
елканинг  олдинги
 
сохрси,  36
  -  
сут  бези  сохрси,  37  -  дельтасимон  сохр,  38 -  умров-кукрак  учбурчаги,  39 -  умров
 
ости  чукурчаси,  40 -  туш-умров-суртчсимон  учбурчаги,  41  -  бурун  сохрси,  42 -  чакка  сохрси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

I  -  тепа  сохр,  2 -  чакка  сох,аси,  3 -  п еш она  сох,аси,  4  -  куз  олди  сох,аси,  5
  -  
ёнок, сохрси,
 
6  -  лунж  сох,аси,
 
7
  -  
пастки  жар  усти  учбурчаги,  8  -  туш-умроп-суртч  coxficu,  9  -
 
акромион  сох,а,  10  -  кураклараро  сох,и,  12  -  дельтасимон  сох,а,  13  -  кукрак  ён  сох,а,  14
 
-  елка  чап  сох,аси,  15 -  крпурра  ости  сохрси,  14  -  орк,а  тирсак  сох,аси,  17  -  билак  орк,а
 
сох,аси,  18  -  билак  олди  сох,аси,  19  -  кафт  ю за  сох,аси,  20  -  т овон  сох,аси,  21  -  оёк,
 
кафти  сохрси,  22
  -  
оёк,  панжа  оркр  сох,аси,  23
  -  
болдир  олди  сох,аси,  24  -  оёк,  панжа
 
орк,а  а ц аси ,  25  -  болдир  оркр  сох,аси,  26  -  соннинг орк,а  сох,аси,  27  -  оркр  тешчк  со\а,
 
28  -  думба  сох,аси,  29  -  думчаза  сохрси,  30  -  к,орин  ён  сохрси,  31  -  бел  сох,аси,  32
  -  
курак  ости  сох,а,  33
  -  
умурткр  погона  сох,аси,  34
  -  
елканинг  оркр  со\аси,  35  -  тирсак
 
ости  сох,аси,  36  -  билакнинг  орк,а  сох,аси,  37  -  кул  панжа  орк,а  сох,аси,  38  -  елканиг
 
олдинги  сох,аси,  39  -  курак  усти  сох,аси,  40  -  буйиннинг  оркр  сох,аси,  41  -  эн са  сох,аси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

IV -илова.  Гавда  мускуллари.
/  - 
туш-умров-суртчсимон  мускул,  2
 - 
трапециясимон мускул,  3 - дельтасимон мускул,  4 -
 
елканинг  икки  бошли  мускули,  5  -  олдинги  тишсимон  мускули,  6  -  елка-билак  мускули,
  7 - 
кафт  усти  суяклариниш-  оркр  пайи,  8  -  к^)рин  ташк,и
  к,ийшик, 
мускулларининг
 
апоневрозы,  9 - сон турт бошли мускули,  10 - кенг фасцияни тарашловчи мускул,  11  - узун
 
кичик  болдир  мускули,  12  -  олдинги  катта  болдир  мускули,  13
  - 
болдир  мускулиниш-
 
ташк,и  бошчаси,  14  -  ёзувчи  мускулларнинг юкрриги  тутиб турувчи  пайи,  15  -  елканинг
 
икки  бошли  мускули,  16  -  кук(хиашнг  катта  мускули,  17  -  тикувчи  мускул,  18
  - 
трапециясимон  мускул,  19 - дельтасимон  мускул,  20 - уч  бои/ли  елка мускулининг латерал 
бошчаси,  21  - уч  бошли  елка  мускулиниш' узун  бошчаси,  22 - билакни  букувчи  мускул,  23 -
 
кафт  усти  суякларининг оркр  пайи,  24  -  оркрнинг кенг мускукли,  25  -  думбшшнг  катта
 
мускули,  26  -  сошшнг  икки  бошли  мускули,
  27  - 
болдир  мускули,  28  -  товон  пайи.
www.ziyouz.com kutubxonasi

VI  - илова.  Karra  ва 
кичик  к,он  айланиш 
доираси  (схема).
I  - тана юкрри крсмлари,  кул  ва бош
 
капилляр  томирлари,  2
  - 
умумий
 
уйку артерияси,  3 - упка  веналари,  4
-  аорта  ёй и,  5 -  чап  булмача,  6  -  чап
 
крринча,
  7  - 
аорта,  8  -  житр  ка-
 
пиллярлари,  10
  - 
тана  пастки  к,исм-
 
лари  ва  оёк/\ар  капиллярлари,  II  -
 
юкрри  туткрч  артерияси,  12  -
 
пастки  канак  вена,  13  -  крпкр  вена,
 
14  -  житр  венаси,  15  -  унг крринча,
 
16  -  унг булмача,  17 -  юкрриги  ковак
 
вена,  18  -  ум а  тармори,  19
  - 
упка
 
капиллярлари.

- илова  .  Юрак тузилиши 
(буйлама  кесма).
1
  - 
аорта,  2 -  чап  упка  артерияси,  3 -  чап  бул-
 
мача, 

-  чап упка венаси,  5 -  чап  булмача-щурин-
 
ча  тусик,  крпкрри,  6  -  чап  щуринча,
  7  - 
аорта
 
тусик,  крпкрк/шри,  8  -  унг  крринча,
  9. - 
упка
 
артерияси  туткрч  щткрк/\ари,  10 -  чап  ковак
 
вена,  11  - унг булмача-крринча тусик, крпкрт,  12
- унг булмача  13 - унг упка 
В1'налари,  14 
- унг упка
 
арт 'рияси,  15  -  юкрриги  ковак  венаси.  Стрел-
 
калар  оркрлц  щт  окрш  йуналиши  курсхтшлтн.
www.ziyouz.com kutubxonasi

V II-илова.  Х,азм  тизими­
нинг  тузилиши 
(схема).
1
  - 
кулок, олди  бези,  2 - юмшок, танглай,  3
-  кекирдак  4  -  тил,  5
  - 
к,изил  унгач,  6  -
 
меъда,
  7  - 
меъда  ости  бези,  8  -  меъда
 
ости  без  капали,  9 -  оч  ичак,  10 -  пастга
 
тушувчи  чамбар  ичак  11  -  кундалаш
 
чамбар  ичак  12  -  сигмасимон  чамбар
 
ичак,  13  -  орщ
1
  тешик  ташк,и  сфинк-
 
тори,  14  -  тугри  ичак  15
  - 
ёнбош  ичак
 
16  -  чувалчангсимон  усимта,  17  -  кур
 
ичак,  18  -  ёнбош  ичак  19  -  чамбар  ичак
 
кутарилувчи  к,исми,  20  -  чамбар  ичак
 
унг  томондаги  бу-рилиши,  21  -  ун  икки
 
бармокди  ичак  22  -  ут  пуфаги,  23  -
 
жигар,  24  -  ут  пуфаги  умумий  найи,  25  -
 
меъда  чик,иш  к,исми,  26  -  меъда  ости
 
бези,  27  -  тил  ости  бези,  28  -  пастки
 
лаб,  29  -  огиз  бушлит,  30 -  юкрршм  лаб,
 
31  -  тишлар,  32  -  крттик,  танглай.
www.ziyouz.com kutubxonasi

V III-и лова.  Унг  буй ракн ин г 
ф ронтал  к есм а си  
(олдидан  куриниш и).
I - буйрак капсуласи,  2 - буйрак уступлари,
 
3 - пустлок, моддаси,  4 - матз моддаси,
  5 - 
буйрак кичик косачалари,  6
 - 
буйрак катти
 
косачаси,
  7 - 
сийдик  йули,  8 - oyiifxiK жоми,
9 - нерв,  10 - fiyiifxiK артерияси,  I Г- буйрак
 
венаси.
I. 
*
3
4
1Х~илова.  Нефрон  тузилиш и  ва  к,он 
7
 
билан  таъм инланиш и.
1  -  томирлар  тупчаси  капсуласи,  2
  - 
буйрак  тана
 
тупчаси,  3  -  тупчанши'  капсула  бушлит,  4  -  нефрон
 
найинши-  проксимал  к,исми,  5  -  капилляр  томирлар,  6  -
 
йшув  каналча,
  7  - 
нефрон  сиртмоки,  8  -  нефрон
 
каналчаларининг дистал к,исми,  9 - артерия,  10 - вена,  11
-  к,он  олиб  келувчи  артериола,  12 
-  крн  олиб  кетувчи 
артериола.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Х-илова.  Орк,а  миянинг олди  (А)  ва 
орк,а  (Б)  томонидан  куриниши.
1 - куприк,  2 - узунчок, мия, 3 - йуюнлашган буйин 
k j u c m u 
Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin