З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)

туцама хужайраси;  2 - миофибрилла- 
лар; 3 - ядро; 4 -  сарколемма; 5  - эндоми- 
шй; в  нерв; 7 - томирлар.
www.ziyouz.com kutubxonasi

миофламент ёки  протофибриллалар ташкил  этади. Улар  цитоплаз­
мада бир-бирига нисбатан мустадил ва параллел жойлашган булиб, 
хдр  бир  тола  алох,ида  ва  мустакил  хдракат  кдлишга  мослашган. 
Х,озирги  вадтда  хужайра  таркибида уч  хил  протофибрил  (миофи- 
ламент)  толачалари  борлиги аникданган;  актин толачалари,  миозин 
толачалар ва оралик, толачалар.  Асосан  актин ва  миозин толачалар 
дискдриб,  бушашиб хужайралар хдракатини таъминлайди. Оралик, 
протофибриллалар  эса  тутамча  хдлида  жойлашган  булиб,  узидан 
чикдди усимталари ёрдамида бир-бири билан бирикиб миоцит тури- 
ни х,осил кдлади ва дискдрган мускул толачаларини дастлабки хрлига 
кдйтаради.  Улар  толачаларни  хдддан  ташкдри  ортик,ча  дискдриш- 
дан  х,ам  садлаб  туради.  Шунингдек  силлик,  мускул  хужайралари - 
нинг  атрофида  коллаген  ва  эластик  толачалардан  таркиб  топган 
турсимон  добита  булиб,  у хдм таянч вазифасини утайди.
Силлик, мускул хужайралари таркибида уларнинг узига хос крс- 
кдришни таъминлаб  берувчи уч  хил ок,сил  модлдлар  -   актин,  ми­
озин ва протомиозин топилган. Улар мускулларни к^скдриш жара­
ёнида  энергия  билан  таъминлаб  туради.  Шу  сабабли  хдм  силлик, 
мускул  хужайралари  таркибида бу учала  одсил хдм доим  мавжуд
Силлик,  мускулларни  крн  билан таъминлайдиган  томирлар  ти- 
зимига  бириктирувчи  тудима  таркибидаги  йирик  мускул  хужай­
раларининг  богламчалари  оралирида  учрайдиган,  нисбатан  майда 
ва  бевосита хужайралар  орасида жойлашган  капиллярлар турини 
ташкил  этувчи  томирлар  киради.
Организм  кдриган  сари  унинг  аъзоларидагидек,  силлик,  мус­
кулларида  хдм  у з гари шла р  содир  б^ла  бошлайди.  Масалан,  мус­
кул хужайралари  юпкдлаша боради  ва шунга борлик, хрлда борган 
сари ички  аъзоларнинг мускул кдватлари хдм юпкдлашади.  Нати­
жада  унинг  чузилувчанлик  хусусияти  чегараланади,  бинобарин, 
атрофидаги  коллаген ва эластик толачаларнинг чузилувчанлиги  ва 
эгилувчанлиги  хдм  камаяди.
Силлик, мускул хужайраларининг дастлабки таракдиёти хдм эм­
брион  мезенхима  хужайраларининг  миобластларга  айланишидан 
бошланади. Эмбрионнинг таракдиёти даврида, мезенхиманинг сил­
лик,  мускуллар  х,осил  буладиган  кисмидаги  хужайралари  шиддат 
билан  булина бошлайди.  Бунинг натижасида хреил булган хужай- 
ралар  бир-биридан  узокдашиб  кетмай,  дуксимон  шаклга  киради.
Шу  билан  бир  вактда  хужайра  цитоплазмасида  хдм  табадала- 
ниш жараёни  кечиб,  протофибринлар хреил б^ла бошлайди. Улар- 
дан эса бирламчи  мускул хужайралари-миобластлар вужудга кела­
ди. Кейинрок, бориб протофибринлар купайиб цитоплазма ни тулди- 
ради  ва  миобластлар  силлик, мускул  хужайраларига  айланади.
Эмбрион таракдиёти нинг тукдизинчи хдфгаларида,  айрим  ички 
аъзолар  силлик,  мускул  кдватларининг  мускул  тудималари  етарли 
даражада  табадаланиб  булинади.  Шу  билан  бир  вак,тда  мускул 
хужайралари ва борламчаларининг ораларида крн томирлар ва нерв 
толалари ни  хреил кдлувчи бириктирувчи тудималар ривожланади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Силлик, мускул тук,ималар  х,ам  бошкд тук^маларга  ухшаб.  фи - 
зиологик ва  ренаратив регенерацияланиш  хусусиятига эга.  Уз  ва­
зифасини  утаб булган еки  атрофияга  учраган  мускул хужайрала- 
ри урнида кдйта тикланиш бошланади ва керакли жойларни тулди- 
риб  туради.  Баъзан  мускул  хужайралари  кам  табакдланган  би­
риктирувчи  тук^ма  хужайраларидан  хдм  хосил булиши  мумкин.
Силлик,  мускул  хужайраларида  шароитга  физиологик  мосла- 
ниш  хоссаси  жуда  яхши  таракдий  этган.  Масалан,  хомиладорлик 
даврида бачадоннинг силлик, мускул хужайралари узидан ун  мар­
та ортик, чузилиб,  яна уз холига  кдйта  олади.  Хужайралар  чу зил- 
ган  вакдда,  уларни  турсимон  шаклда  ураб  турган  толачалар  хам 
бирга чузилиб хужайра структурасини бузилишддн сакдайди. Шуни 
айтиб  угиш  керакки,  кдйта  тикланиш  жараёнида  силлик,  мускул 
хужайралари билан бирга бириктирувчи тукдма хужайралари хам 
кдйта тикланишга учрайди. Айрим холларда улар бир-бирига ухшаб 
кетиши хам мумкин. Масалан,  силлик, мускул тук,ималарида хосил 
булган усма-миома,  бириктирувчи  тук^ма усмаси-фибромага  ай­
ланиб кетиши  мумкин.
Мускулларнинг  шакли  ва  вазифаси
Одам  гавдасидд  60()  дан  ортик,  хар  хил  мускуллар  булиб,  улар 
гавда  вазнининг  тахминан  бешдан  икки  к,исмини  ташкил  этади 
Физиологик  функцияси  ва  жойлашган  жойига  кдраб,  улар  турли 
шаклга  эга  булди.  Уларнинг  хискдриши  натижасида  организмда 
турли  харакатлар  амалга  ошади.
Мускуллар  катталигига  кура  уч  хилга  булинади:  узун,  хискд  ва 
калта мускуллар. Узун ёки дуксимон мускулнинг урта кисми,  асосан 
мускул  толаларидан  ташкил  топиб  йугонлашган  булади,  икки  учи 
эса  ингичкалаишб  пайга  айланиб  суяклдрга  бирикади.  Мускулнинг 
йугонлашган урга хисми мускул крринчаси дейилса, мускулнинг нрак- 
симал  (танага  я кин)  томониддги  пай  к^сми  бошчаси,  дистал  (мар- 
каздан узох)  томонидагиси эса дум  к.исми дейилади. Дуксимон  мус­
куллар куирок, кул ва оёкдарда учрайди.  Бу мускулларда  мускул то­
лалари  бир-бирига  нисбатан  параллел  холда  зич  жойлашади.
К,искд  мускулларга  майда  ва  калта  мускуллар  киради.  Булар 
хам  пай к,исмлари, яъни бошланадиган ва бирикадиган  хисмлари- 
га  эга.  Бундай  мускуллар  куплаб  умурткд  потонаеи  атрофида  уч- 
райди.  Кенг  ёки  ясси  мускуллар  тана  бушликдари  деворларини 
хосил кд\ишда иштирок этади Буларга мисол к,илиб к,орин, кукрак 
ва  оркднинг юза  мускулларини  олишимиз  мумкин.  Кенг мускул­
ларнинг  найлари  уларга  кенг  ёки  ясси  булиб  бирикади.  Бундай 
пайларга  апоневроз  дейилади.  Мускулларнинг  вазифаси  ва  жой­
лашган жойига  кдраб,  хар  хил  шаклдагилари  хам учрайди.  Маса­
лан, туртбурчакли мускул (т. guadmtus),  юмалок, (т.  teres), дельта- 
симон  (т.  deltaideus),  камбаласимон  (т.  soleus).  Айрим  мускуллар 
суякнинг турли  хисмларидан бошланиб битта танача ва битта дум 
хосил  хилиб  суякка  туташади.  Бундай  мускулларга  икки  бош-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ли  (biceps), уч бошли  (triceps) ва турт бошли  (guadriceps) мускуллар 
мисол булади. Икки крринчали мускул уртасидан пай билан булин- 
ган  булади.
Скелет  мускулатураси  мускул толаларининг  йуналишига  кдраб 
хдм  фаркданади  (43-расм).  Мускул толалари  бир-бирига  нисбатан 
параллел хрлда зич жойлашиши мумкин. Буларга мисол кдлиб дук- 
симон  мускулларни  оламиз.  Агар  мускул  толалари  пайга  бир  то­
мондан кдйшик, хрлда туташса бундай мускулларга бир патли  мус­
куллар  дейилади.  Пайга  иккила томондан  кдйшик,  хрлда  туташса- 
икки патли,  хдмма томондан кдйшик, хрлда туташса куп патли мус­
кул дейилади.  Мисол дельтасимон  мускул.  Айрим  мускулнинг то­
лалари  айланма,  яъни  циркуляр  хрлда  жойлашиши  хдм  мумкин. 
Масалан, окиз ва анал тешигининг айланма мускуллари. Айрим хрл- 
ларда,  мускул  бир  нечта  жойидан  пай  улоричлари  билан  булинган 
булади  Буларга  улоричли  мускуллар  дейилади.  Мисол:  крриннинг 
тукри  мускули.  Мускуллар  функциясига  кдраб,  букувчи  (flecsor), 
ёзувчи  (extensor),  айлантирувчи (ичкарига  —  pronator, ташкдрига  — 
supinator),
  кутарувчи  (levator),  якднлаштирувчи  (adductores),  уэок,- 
лаштирувчи  (abductor),  айлантирувчиларга  (rotator)  булинади.
Мускулларнинг  кдскдриб  гавдднинг турли  кдсмларида  хдр  хил 
хдракат содир кдлишда бевосита иштирок этадиган ёрдамчи кдсм- 
лари  (апнараталарга)  булиб,  уларга  пайлар,  фациялар  ва  буринлар 
киради.  Юкррида  айтиб  утганимиздек,  хдр  бир  мускул бошлангич 
ва туташадиган  кдсмларига эга.  Мускулнинг икки  учи  чузилувчан- 
лиги  чегараланган,  орир  юкларни  кутаришга  чидамли  ва  нихрятда 
пишик, тузилишига эга пайлардан ташкил топган.  Масалан, сон турт 
бошли  мускулининг  чузилувчанлик даражаси  400  кг.  га тенг.  Агар 
пайларнинг  чузилувчанлик  хусусиятини,  уларнинг  кундаланг  кдс­
ми га  кдраб улчайдиган  булсак,  1  мм
2
  кундаланг кесимига  эга  пай  7 
кг.  гача  юкни чузилмасдан кутара олади.  Пайларнинг бундай  хусу-







8
43-р асм .  Мускулларнинг  шакли.

- урчук/гимон  (дуккиссимон); 
2 - 
бир 
патли; 3 - 
икки патли; 
4 - 
икки бошли; 
5 - кенг мускул; 6 - кенг патли; 7 -  икки  кррипли; 8 - параллел талали узун 
мускул.
www.ziyouz.com kutubxonasi

сияти уларнин
1
’ узига хос морфологик тузилишига эга эканлига билан 
6
o f a h k
,. 
Пайларни ташкил кдлувчи тук^ма,  нихрятда  пишик, колла­
ген  толачалар  йигандисидан  борламчалар  хрсил  кдлиб  тузилган. 
Бунда  бир  нечта  коллаген толачалар,  сийрак бириктирувчи тук^ма 
элементлари томонидан айланма хрлда ураб олинган булиб, буларга 
бирламчи богламчалар дейилади. Толачалар ораларида асосан  фиб­
роцит ва камрок, фибробласт хужайралар учрайди.  Бир  нечта  бир­
ламчи  борламчалар тупламини  атрофидан  зич  бириктирувчи  тук,и- 
ма ураб олиб иккиламчи борламчалар хрсил к,илади Шундай  к^глиб, 
пайлар  бир  не^гга  борламчалар  йириндисидан  ташкил топган  булиб 
улар устидан  пишик, ва  зич  бириктирувчи  тук,имадан ташкил топ­
ган  парда  билан  уралган  булади.  Одатда  бундай  туз или ш  тук^ма 
пишикдигини  таъминлайди.
Мускулларнинг  ёрдамчи  аппаратларига  фация,  фиброз  ва  си- 
новиал  бурин  тузилмалари  хдм  киради.  Фация  шаклланган  зич 
бириктирувчи т^имадан ташкил топиб,  битга ёки бир нечта мус­
куллар 
1
урух,ини устки томонидан  ураб туради.  Масалан:  букувчи 
ва  ёзувчи  гурух,  мускуллари  ёки  панжа,  елка,  билак,  болдир  ва 
бошкд  мускулларни.  Фасция  айрим  аъзолар  масалан,  крн  томир­
лар  ва нерв тутамини хдм устидан крнлайди.  Фасция мускулларни 
ташки томондан махдам ураб,  к^скдрганида мускул толаларининг 
гаркдлиб кетмаслигини таъминлайди. Уларни хдддан ташкдри к^с- 
кдришдан  сакдаб,  мускул толалари  учун таянч  вазифасини  баж а­
ради.  Булардан  ташкдри  фасциялар  хдр  хил  поталогик  жараён- 
ларнинг  бир  мускулдан  иккинчисига  утишига  туск^нлик  келади. 
Фасцияларнинг устки томони  силлик* булиб,  к^скдриш жараёнида 
агрофидаги  мускуллар  билан  ишкдланади.  Силлик,  эркин  к^тскд- 
ришни  таъминлаб,  зарарланишининг  олдини  олади,
Фасциялар,  мускулнинг  кучи  ва  катта  кичиклигига  кдраб,  хдр 
хил  кдлинликда  булиши  мумкин.  Айрим  жойларда,  масалан:  кул 
оёкдарда,  мускул  фасциялари  мускул  орасига  усиб  кириб,  суяк- 
кача етиб боради ва у билан  мустах,кам  бирикади.  Натижада фас- 
циядан мускуллараро т^сикдар хрсил булиб,  кушимча таянч 
к,исм- 
лари  хрсил  булади.  Одатда  к,он  томирлар  ва  нервлар  фасциялар 
орасидан  утади  Буларга  хак.ик.ий  фасциялар  дейилади.
Тери ости фасцияси тананинг айрим  к^смларида,  яъни тери о с- 
гига  як^н  булган  жойларда,  мускулларни  крплаб  туради.  Буларга 
елка ва билак тери  остидаги фасциялари  киради.
Синовиал  к^нлар.  Девори  бириктирувчи,  яъни  фиброз  тук,и- 
мадан ташкил топган тиршикримон бушликдан иборат булиб,  улар 
ичидан утган  пайларнинг эркин хдракатни таъминлаб туради.  С и ­
новиал  к^нларининг  ичи  мойсимон,  синовиал  суюкдигига  тулган 
булади.  Девори  икки  кдватдан  ташкил  топган.  Ички  кдвати  пай­
ларнинг устки  к^смини  крплаб,  унга  усиб  кирган  булади. 
T a n iK ji 
кдвати  эса  фиброз  тут^имадан  ташкил  топган  булиб,  бушликдшнг 
ташк^  томонидан  крплайди.  Иккала  кдват  бир-бири  билан  к,ин 
учларида  ва  пайлар  буйлаб  ички,  яъни  суякка  кдраган  томонида
www.ziyouz.com kutubxonasi

туташади.  Кдвагларни  ташкил  килувчи  тукималар  оркали,  пай- 
ларга к,он томирлари ва нервлар келади. Пайларнинг фиброз кинида 
Харакатланиши  натижасида,  у  билан  бирга  ички  синовиал  кават 
х,ам хдракатланади.  Бу х,аракатнинг эркин х,олда булишини.  сино 
виал бушлигидаги синовиал суюкдиги таъминлайди. Маълум були­
шича,  ички  ва  ташки  каватларни  ураб  турувчи  парда  таркибида 
синовиал без хужайралари жойлашган булиб,  улардан чиккан су~ 
юкдик  пайларнинг синовиал  кин деворларига ишкаланиши  нати­
жасида  уларнинг  зарарланиши  ва  яллигланишига  йул куймайди.
Синовиал  халтача.  Девори  юпка  зич  бириктирувчи  тукимани 
гашкил топган, ичи синовиал суюкдигига тула халтача булиб, одатда 
улар  мускул  пайларининг  суякларига  тегиб,  ишкаланиш  содир 
буладиган  кисмларида,  иккита  пайнинг бир-бирига  нихоятда  зич 
тегиб  турадиган  жойларидан  терининг  суякларга  ишкдланиб  ту- 
радиган  жойларида  учрайди.  Масалан:  тирсакдаги  синовиал  су­
юкдигига  гула  халтача  туфайли,  харакатда  булиб  турган  пайлар 
орасида  ишкаланиш  эркин  булади,  Халтача  ички  девори  ва  хара- 
катдаги  пайлар  юзаси  мойсимон  суюкдик  ёрдамида  енгал  хара- 
катларини таъминлайди. Синовиал суюкдик ишлаб берадиган без­
лар  ишдан  чикса  (патологияга  учраса),  харакат  чекланииш  ёки 
умуман  булмаслиги  хам  мумкин.
Буринларда  харакат  содир  булиши  учун  мускулнинг  бир  учи 
буриннинг устки кисмига,  иккинчи учи эса бугиннинг пастки кис­
мига туташган булиши керак.  Мускул туташган нукталарнинг бири 
доим харакатсиз булиб, унга punctum ficgum,  яъни ха{>акатсиз нукта 
дейилади.  Иккинчиси  харакатда  булиб,  харакатчан  нукта,  яъни 
punctum  mobile
  деб  юритилади.  Айрим  холларда,  харакатсиз  ва 
Харакатчан 
нукталар алмашиниб туриши хам мумкин. Демак хара­
катсиз  ва  харакатчан  нукта  тушунчаси  шартлидир.  Учлари  икки 
нуктага бириккан мускулнинг кискариши натижасида механик ва 
статик  иш  бажарилади.
Мускул иши  унинг тортиш кучи 
ва 
харакатнинг  кдндай  куламда 
амалга  ошиши  билан  белгиланади.  Мускул таркибида  мускул тола­
лари  канча  куп  булса,  у  шунча  кучли  хдсобланади.  Мускул  кучини 
голаларининг сонига кдраб белгилаш мураккаб масала. Шунинг учун, 
у одатда кундаланг кесимининг катга-кичиклигага кдраб белгилана- 
ди.  Кундаланг кесимига мускулнинг унинг анатомик кундаланг кеси- 
ми  дейилади.  Мускулнинг  юк  кутариш  кобилияти  урганилганда,  у 
физиологик  кундаланг  кесим  деб  юритилади.  Анатомик  кундаланг 
кесим  юзаси  одатда  см2  да  улчанса,  физиолотк  кундаланг  кесим 
юзаси кг/см2 да улчанади.  Маълумотларга 
Караганда 
билакнинг олди 
томонида  жойлашган  букунчи  мускуллар  тахминан  150  кг,  соннинг 
оркд  томонида ги  букувчи  мускуллар  эса  480  кг.  юк  кутара  олади. 
Икки бошли болдир мускулининг кучи 5,9 кг/см2, елканинг уч бошли 
мускули  16,8 кг/см*, елканинг икки бошли мускули  11,4 кг/см2 га тенг 
Хисоблонади. 
Физиологик  кундаланг  кесимининг  хдр  бир 
квадрат 
сантиметр  юзасида  жойлашган  мускул  толалари  10  кг.  юк  кута-
www.ziyouz.com kutubxonasi

риш  крбилиятига  эга.  Мускулнинг  кундаланг  кесимини  улчаш, 
мускул толалари йуналишига тик утказилган чизик асосида амал- 
га  оширилади.  Мускул толалари  кдйшик  жойлашган,  яъни  бир 
ва  икки  патли  мускулларга  ухшаган  мускулларда,  бундай  чизик, 
толалар  йуналишига  кдраб  кдйшик  хрлда  утказилади.
Мускул  хдракатчан  ва  хдракатсиз  нукталарининг  жойлаши- 
шига  караб,  уларда  икки  хил  таянчга  булинади.
Биринчи  хил  таянч  икки  елкали  деб  номланиб,  бунга  мисол 
кдлиб  умуртка  потонасининг  калла  суяги  билан  бирикиши  ёки 
чанок билан  умуртка орасидаги  буринларни  олиш мумкин.  Бун­
да,  таянч  елкалари  таянч  нуктасининг  икки  томонида,  бир-би­
рига  тенг  масофада  жойлашган  булади.  Шунинг  учун  бундай 
таянчга  тик  туриш  ёки  мувозанат  таянчи  хдм  дейилади.  Бу  хил 
таянч  одамларда  кам  учрайди.
Иккинчи хил таянч бир елкали таянч булиб, унинг икки  хили 
мавжуд.  Биринчиси  —  куч  т аянчи.  Бунга  оёк  панжаси  мисол 
булади.  Бунда таянч нуктаси кдршилик билан куч  куйилган  нук,- 
га  орасида  жойлашади,  Иккинчиси  —  т езлик  таянчи.  Бунга 
мисол  кдлиб  тирсак  буганини  оламиз.  Бунда  куч  куйиладиган 
нукта таянч нуктасидан бир оз олдинрокда булса,  кдршилик  нук,- 
таси  ундан  анча  пастрокда  жойлашади.
ХУСУСИЙ  м и о л о г и я
ГАВДА МУСКУЛЛАРИ
Ганда мускуллари оркд, кукрак ва корин мускулларига булинади. 
Гавда мускуллари жуфт мускуллар кдторига кириб, улар унг ва  чап 
томонларда бир-бирига нисбатан  симметрик  хрлда  жойлашади.
Гавда  мускулларинннг  ривожланиши.  Гавда  мускуллари  он- 
тсиенез  даврининг  туртинчи  хдфталаридан  бошлаб  мавжуд  мио- 
томлардан  ривожланади.  Миотомлардан,  дастлаб  кам  табакдлан- 
ган,  булиниш  хоссасига  эга,  мускул 
х у ж а й р а л а р и  
миобласглар 
пайдо  булади.  Уларнинг купайиши  натижасида,  кундаланг-таррил 
скелет мускул толалари  шаклланади.  Оркд  (дорзал)  кисмида  ж ой­
лашган  миотомлар  ва  умурткаларнинг  кдррали  усикдари  олдида 
оркд  мускуллари  ривожланади.  Олдинги  вентрал  кдсмида  ж ой- 
лашганларидан  эса  буйин,  кукрак  ва  корин  мускуллари  ривожла­
нади.  Дорзал  ва  нейтрал  мускулларнинг  оралари  буйлама  ж ой­
лашган зич бириктирувчи тукдма билан ажралган булиб кейинча- 
лик  бу  тукима  фасцияга  айланади.  Дорзал  мускуллар  оркд  мия 
нерв  тармокдари  оркали  иннервацияланадд.  Вентрал  мускуллар 
олдинги  тармокдар  билан  иннервацияланади.
Кейинчалик миотомлар орасига бириктирувчи тукдмадан таш ­
кил  топган  тусик  усиб  кириб,  уларни  юза  ва  чукур  жойлашган 
мускул  каватларига  булади.  Орканинг  чукур  жойлашган  мио- 
томларидан  умуртка  поронанинг  дорзал  кисмидаги  калта  мус-
www.ziyouz.com kutubxonasi

куллар  ривожланади.  Оркднинг  юза  к^смидаги  миотомлар  чу­
кур  жойлашган  миотомлардан  ажралиб,  оркднинг  юза  мускул­
ларини келгириб чикдради. Умуртк.а поюнасини так х,олатга кел- 
тиришда  иштирок  этадиган  энг  юк,ори  кдват  мускуллари  эса 
умурщанинг  коррали  усикдари  атрофида  жойлашади.
Оркд  мускулларнинг  ривожланиши  билан  бир  вак,тда,  улар- 
ни  к,оплаб турувчи бириктирувчи тук^мадан ташкил тонган фас­
ция  хдм  ривожланади.
Гавда  вентрал к,исмидаги  мускулларнинг ривожланиши  узига 
хос  йуналишда  амалга  ошади.  Кукрак  кдфасининг  атрофидаги 
вентрал к,исми миотомлари эмбриогенезнинг дастлабки бос-к,ич- 
ларида  умурткд  поронасининг  атрофида  жойлашади.  Кейинча- 
лик  миотомларнинг  ривожланиши  натижасида  хрсил  буладиган 
бошланрич к,исмлар билак,  крвурралараро бушликдарга усиб ки­
ради  ва  икки га  ажралиб  крвурралараро  ташк,и  ва  ички  кдват- 
ларни  шакллантиради.  Крвургаларнинг ташк,и юзасида жойлаш­
ган  айрим  миотомлардан  оркднинг  тишсимон  мускуллари  ри­
вожланади  ва  энг  катта  мускул,  кукракдан  крриннинг  ён  томо- 
нига  утадиган  крриннинг  ташк,и  эгри  мускулини  шакллантира­
ди.  Крриннинг ташк,и  эгри  мускули  остида  жойлашган  миотом­
лар икки кдтламни ташкил этади. Tailing кдтламини ташкил э'гув- 
чилар  крриннинг  ички  эгри  мускулини,  чукуррок,  жойлашгани 
эса  крриннинг  кундаланг  мускулини  ривожлантиради.
Крриннинг турри мускулини шакллантирувчи бошлангич мур- 
так  к^смлари  дастлаб латерал хрлатда  жойлашади.  Крвурганинг 
аста-секин  олдинга  ^сиши  ва кррин турри  мускули  кукрак  к^лс- 
мининг  ривожланиши  натижасида  улар  кррин  ок,  чизирининг 
(lamina  alba)
  икки  ён томонига  сурилиб  урнашади.  Крлган  гавда 
мускулларидан нарвонсимон  ва умурткд погона олдида жойлаш­
ган  буйиннинг  чук,ур  мускуллари  хдм  шу  тарзда  ривожланади.
Орк,а  мускуллари 
(т 
т 
dorsi).
Оркд мускуллари келиб чикишига ва жойлашишига кдраб юза 
ва  чукур  кдват  мускулларига  булинади.
Оркднинг  юза  мускуллари.
1.  Грапециясимон  мускул  (т.  trapesius).  Бу  мускул трапеция 
шаклида  булиб,  тери  остида  оркднинг  юкрри  к,исмида  умурткд 
пороианинг  икки  ён  томонида  жойлашади.  Юкрридан  буйинни 
хдм  к^сман  крплайди.
Бошланиши:
  энса  суя га нинг  юкрриги  гадир-будур  чизири,  энса 
бойлами барча буйин ва кукрак умургкдларининг коррали усикдари.
Биршшши:  курак  суягининг  баланд к^рраси  ва  усимтаси.
Функцияыг.
  куракни умурткд погонасига як,инлаштиради, бош- 
ни  оркдга  тортади  ёки  уни  бир  томонга  эгади.
2
.  Ор^анинг  с е р б а р   (кенг)  мускули  (т.  iatissimus  dorsi)  оркд­
нинг пастрок, к^смида  кукрак  ва  белнинг  икки  ён томонида,  тери 
остида  жойлашади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бошланиши:
 кукрак бел фасцияси,  пастки туртга кукрак умур- 
ткаси, барча бел умурткаларининг киррали усикдари, пастки туртта 
ковурра  ва ёнбош  суягининг  кирраси.
Бирикиши:
  мускул толалари  иккала томондан  юкорига  йуналиб, 
учлари пайга айланиб, елка суягининг кичик радир-будур киррасига 
гуташади. Пай билан кирра ораларида синовиал халтача жойлашган.
Функцияси
: юкорига кутарилган кулни пастга туширади,  ичка- 
рига  буради  ва  оркага тортади,
3.  Ромбсимон  мускул  fm.  rhomboideus)  катта  ва  кичик ромбси- 
мон  мускуллар  булиб,  трапециясимон  мускул остида ётади  ва  ик­
кинчи  каватни  ташкил  килади.
Бошланиши:
  пастки  иккита  буйин  ва  юкориги  туртта  кукрак 
умурткаларининг киррали  усикдари.
Бирикиши:
  куракнинг  медиал  чети.
Функцияси:
  куракни  медиал  томонга,  яъни  умуртка  погонаси 
х,амда  юкорига  тортади.
4.  Куракни  кутарувчи  мускул  (т.  levator scapulae) трапеция- 
симон  мускул  остида  жойлашган  булиб,  орканинг  иккинчи  кават 
мускуллари  таркибига  киради.
Бошланиши:
  юкориги  туртта  буйин  умурткасининг  кундаланг 
усимтаси.
Бирикиши:
  куракнинг юкориги  бурчаги.
Функцияси:
  куракни юкорига тортади,  буйинни орка ва олдин­
га  эгади.
5.  Орцанинг юкрриги тишсимон  мускули  (т.  serratus posterior 
superior).
  Орканинг иккинчи кават мускуллари  таркибига  киради. 
Юкорида,  ромбсимон  мускул  остида  жойлашади.
Бошланиши:
 буйиннинг олтинчи ва еттинчи,  кукрак биринчи  ва 
иккинчи  умурткаларининг  киррали  усикдари.
Бирикиши: тишсимон шаклида, иккинчидан бешинчигача булган 
юкориги  ковурралар.
Функцияси:
  бириккан  ковурраларни  юкорига  к^тариб,  нафас 
олиш жараёнида  иштирок  этади.
6
.  Оркрнинг  пастки  тишсимон  мускули  (т.  serratus  posterior 
inberior).
  Орканинг  сербар  мускули  остида,  ромбсимон  мускулнинг' 
олд томонида  жойлашади.  Иккинчи  кават  мускулларига  киради.
Боимяниши:  кукракнинг  ун  биринчи,  ун  иккинчи  ва  белнинг 
биринчи  ва  иккинчи  умурткаларининг  киррали усикдари.
Бирикиши:  пастки туртга  ковурра.
Функцияси:  мускул  кискарганида  пастки  ковурраларни  пастга 
гортади,  нафас  чикаришда  иштирок  этади.
Орк,аштг  чук,ур  мускуллари.
Орканинг  чукур  мускуллари  умуртка  погонаси  буйлаб,  иккала 
тишсимон  мускулларнинг остида жойлашади.  Барча орка мускул­
лар  билан  биргаликда  ривожланади.  Айримлари  (амфибияларда) 
миомерлардан ташкил топган  булса,  рентилийларда  орка  мускул- 
ларининг  бир  кисми  умурткдларни  тутаиггириб туради.  Улар  м е-
www.ziyouz.com kutubxonasi

тамерлик  туэилишини  сакдаб  к,олган.  Орканинг  чукур  мускулла­
ри  думразадан  бошланиб,  то  калла  суягигача  чузилган.  Умуртка 
поюнасининг  икки  ён  томонида,  умурткаларнинг  киррали  усик- 
лари  орасидаги  ковурралар  бурчагининг  уртасидаги  эгатларда 
жойлашган.  Улар  калта  мускуллардан  ташкил  топган  булиб лате­
рал  ва  меди ал  мускулларни  ташкил  этади.
1.  Буйин  ва   бош п и нг  тасмасимон  мускуллари  (т.  Splenius 
cervicis et capitis).
 Орканинг трапециясимон, ромбсимон ва юкориги 
тишсимон  мускулларининг  остида  жойлашади.  Орканинг  чукур 
мускулларини  ташкил  этади.
Боиыаниши
:  буйининг учинчидан еттинчигача булган умуртка- 
лари атрофида жойлашган энса борлами ва олтита юкориги кукрак 
умурткаларининг  уткир  киррали  усикдари.
Бирикиши:
 чакка суягининг сурричсимои усимтаси, буйин юкори­
ги учта умурткаларининг кундаланг усимталари,  энса суяги.
Функцияси
:  иккала  мускул  баробарига  кискарганида,  бош  ва 
буйинни  орка  томонга  тортади,  бир  томондагиси  кискарганида 
бош  ва  буйин  бир  томонга  тортилади.  Мускул  толалари  тасмага 
ухшаб  бир  томонга  паралел  йуналган.
2.  Умурткр  novoнаси ни   тик  тушувчи  мускуллар  (т.  erector 
spinaes
  ёки  т.  sacrospinaiis).  Булар  орканинг  энг  узун  ва  чукур 
мускуллари кдторига киради. Улар умуртка потонаси буйлаб, дум- 
разадан  то  энсагача  булган  ораликда  жойлашади.
£оиманиши:  думразанинг  ташкд  сирти,  бел  умурткалари,  ён- 
бош  суягининг  о р м   кдрраси  ва бел фасцияси.
Бирикиши
:  бу  мускул  умуртка  погона  буйлаб  уч  кдсмга  були­
нади ва уша кисмларда бирикиш хрсил кдлади. Биринчи бирикиш 
Ковурралар 
нинг  бурчаги,  иккинчи  бирикиш  ковурралар  хдмда 
кукрак  ва  буйин  умурткаларининг  хдмма  кундаланг  усимталари. 
Учинчи  бирикиш  эса  умурткаларнинг  уткир  кдррали  усикдари. 
Бу мускулнинг энг ю кори т богламчалари чакка суягининг суррич 
симон усимтаси га бирикади. Улар умурткд погонасини тик 
тутув- 
чи  мускуллар  хдсобланиб,  гавданинг  турли  хдракатларини  содир 
кдлишда иштирок  этади.  Уларнинг атрофида уларга кумаклашув- 
чи мускуллар жойлашади.  Буларга умуртадларни буровчи ва кову 
рраларни 
кутарувчи 
кдскд  мускуллар  киради.  Булардан  ташкари, 
буйиннинг  юкориги  кдсмида  энса билан  буйин  умуртадларининг 
кундаланг ва кдррали усикдари орасида бир канча кдскд, турри ва 
Эфи  йуналган  мускуллар  жойлашган  булиб,  улар  бошни  оркага 
тортиш  ва  буришни  таъминлашда  иштирок  этадилар.
Орка  фасцияси.
Орканинг  юза  мускулларидан  трапециясимон  ва  сербар  мус­
куллари  оркд  юза  фасцияси  билан  копланган.  Бу  фасция  буйин 
к д с м и га  
кутарилиб,  кдсман йугонлашади ва энса фасцияси деб ата­
лади.  Бундан ташкдри, оркдла чукуррокда жойлашган яна бир фас­
ция  булиб,  у  чукур  ва  юза  жойлашган  оркд  мускулларини  бир- 
бириддн ажратиб туради. У чукур ёки оркднинг хдкдкдй фасцияси
www.ziyouz.com kutubxonasi

номи  билан  аталади.  Бу  фасция  иккита  варакдан  ташкил  топган 
булиб,  улар  юза ёки  оркд  ва  чукур  ёки  олдинги  фасциялардир.
Юза варакрси чанокдап тортилиб бошгача етиб боради.  Меди­
ал  томондан  к,иррали  усикдар,  латерал  томондан  эса  крвургалар 
билан  туташади.
Чукур  варакрси
  бел умурткдларининг  кундаланг  усимталари- 
лдн бошланиб,  XII  крвурга билан ёнбош суяк орасида жойлашади. 
Фасциянинг иккала  вараги  бел кисмида умурткд погонасини тик- 
ловчи  мускулини  (т.  erector  spinae)  икки  томонидан  ураб,  бир- 
бири  билан  туташади  ва  мускул учун  к^ш  х,осил  келади.
Тананинг  олди  томони  мускуллари
Тубан  умурткдли  хдйвонларда тананинг олд томонидаги  мускул­
лар асосан тананинг олдинги томони  буйлаб йуналган  булади.  Олий 
умурткдли  хдйвонларда  эса,  улар  яхши  ривожланган.шунинг  учун 
буйин,  кукрак,  кррин  ва дум  к^смларига  булиб  урганилади.  Одам- 
ларда эса,  уларнинг тик юришга мослашганлига сабабли, дум  к^исми 
редукцияга учраб,  крлган к^смлар  яхши  ривожланган  булади.
Тананинг олд томонидаги мускуллар иккига булинади:  х,ак>иу
1
й 
ва  келгинди  мускуллар.  Биринчиси  чукур  жойлашган  булиб,  ске­
лет  ук,  к,исми  атрофида  жойлашади,  асосан  тана  ва  бошни  х,ара- 
катга  келтиради.  Келгинди  мускуллар  кулда  ривожланиб,  кейин- 
чалик  тананинг  олдинги  кдемига,  яъни  кукракка  сурилади.  Шу- 
нинг учун  юза  мускулларини ташкил этади.  Келгинди  мускуллар- 
нинг  хдк^к^й  мускуллардан  асосий  фаркд  шундаки,  улар  асосан 
юкрриги  камар  скелетларини  хдракатга  келтиришда  кдтнашади. 
Шу билан  бирга,  айрим  хрлларда тана  ва  бошнинг хдракатларида 
хдм иштирок этади. Келгинди мускуллар, асосан, гавданинг кукрак, 
орк,а  ва  буйин  к^смларида  жойлашеа,  хдк^к^й  мускуллар  гавда­
нинг деярли  хдмма кисмида учрайди.
Хдк*
1
к*
1
й  вентрал  (кррин)  мускулларининг  пастки  жагдан  бош- 
лаб,  то  чанок,  суягигача  булган  оралик,  буйлаб  жойлашганлари  бир 
хил тузилишга эга. Тана урта чизиги буйлаб жойлашган мускуллар- 
нинг  толалари  бир-бирига  нисбатан  параллел  ва  зич,  ён  томонида 
жойлашган мускулларнинг толачалари  эса эгри хрлатда жойлашган.
Гавданинг  олдинга  веитрал  к,исмидан  ривожланган  мускуллар 
аслидд  балик,симонларга  мансуб  мускуллар  булиб,  улар  иккинчи 
крвурралараро  мускулларга  гомодогдир.
Кукрак  мускуллари
Кукрак  мускуллари  икки  гуруэуа булиб урганилади  (44-расм).
1.  Келгинди мускуллар.  Булар кукракнинг юза кисмидаги  мус- 
куллардир.
2.  Кукракнинг  хдк,ик^й  мускуллари.  Буларга  чукур  жойлаш­
ган  мускуллар  киради.
Биринчи  гурух,  мускулларига  кукракнинг  сербар  мускуллари 
кириб,  улар  кукракнинг  юза  мускулларини  ташкил  этади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

4 4 -р аем .  Гавданинг  олди  томони  мускуллари.
1  - 
кррин турри  мускулининг цини; крриннинг ташци  критик, мускули; 3 - 
елка 
икки Сошли мус'кули; 4 - олдшип тишли мускул; 5 - дельтасимон мускул; в
- кукракнинг ка пипа мускули; 7 - кекирдак; 8 - трстециясимон мускул; крлкрнси- 
моп  мускул;  9 - 
цглкрнсимон тогай;  10 - туш-умров-сургичсимон мускул;  11  - 
умров ости мускули;  12 - тумшукримон усик;  13 - елка икки бошли мускулнинг 
калта боши пайи  (кесилган);  14 - кукракнши' кичик мух'кули;  15 - крвургалара(к) 
ички  мускуллар;  16 - елка мускули;  17 - крвурралараро  ташци  мускуллар;  18 - 
крришшнг турри мускули;  19 - крриннинг 
ички цийшик, мускули.
1.  Кукракнинг кат т а мускули  (т.  pectoralis major) кукракнинг 
юкрри  к^смида  жойлашади.  Олд томондан  култик, ости  чукурча- 
сини  чегаралаб туради.
Бошланиши:
 умров суягининг меди ал к^сми, туш суягининг дистал 
кд
1
сми  ва туш танасининг  олдинги  юзаси,  5,  6-юкррига  крвургалар- 
нинг тогай к^сми,  кррин турри мускули к^нининг олдинги девори. 
Биршшши:  елка  суяги  катта  буртигининг к^рраси.
Фуяхцияси:  к,иск,аргапида  кулни  олдинга  тортади,  кугаради  ва 
ичкарига  буради,  нафас  олишда  иштирок  этади.
2. Кукракнинг кичик мускули  (т. pectoralis minor). Учбурчак шак- 
лдаги  мускул булиб,  кукрак катта  мускулини!ir тагида жойлашган.
Бошланиши'.
  3-5  крвургалар  юзаси  ва уларнинг тогайлар билан 
бирлашган  к^сми.
Бирикиши:
  курак  суягини  тумшукримон  усимтаси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Функцияси:
 елка камарини пастга ва олдинга тортади, кукракни 
кутариб нафас  олишда иштирок этади
3. Умров ост и мускули  (т. subclavius). Курак суяги остида ж ой­
лашган, узунчок, шаклда,  курак суяги билан биринчи крвурра ора- 
сида  жойлашган.
Функцияси:
  курак  суягини  пастга  ва  ичкарига тортади.  Кукрак 
курак  буримини  мустахдамлайди.
4.  Олдинги  тишли  мускул  (т.  serratus  anterior).  Кукракнинг 
олдинги  ён деворини эгаллаб турувчи  ясси  мускул.
Бошланиши:
  8,  9 -крвурраларнинг  ташкд  юзаси.
Бирикиши:
  куракни  медиал чеккаси  ва  пастки  бурчаги.
Функцияси:
  куракнинг пастки бурчаги ни ташкд томонга торта- 
дд  К^ул  кутарилганда  куракнинг  бурилишида  иштирок  этади.
Кукрак  к,афасининг  х.ак.иций 
(аутохтон)  мускуллари
Кукракнинг х,акдкдй  (аутохтон) мускуллари скелет, умуртка по- 
тонаси  суякларига  ухшаб  буримлар  хрсил  кдлиб  тузилган.  Асосан 
уч  кдватдан  ташкил  топган:  1)  ташкд  крвурралараро  мускуллар,  2) 
ички  крвурралараро  мускуллар,  3)  кукракнинг кундаланг  мускули.
1. Ташк,и крвурралараро мускуллар (т. intercostales extemi). Кукрак 
умурткдларидан  бошланиб,  барча  крвурра  торайлари  ораликдарини 
тулдириб  туради.  Ташк,и  крвурралараро  мускулларнинг  толалари 
юкрридан  пасп'а  олд томонга  кдраб  эгилган  хрлатда  йуналган.
Бошланиши:
 хдр бир юкррида жойлашган крвурранинг пастки чети.
Бирикиши:
 хдр бир пастда жойлашган крвурранинг юкрриги чети.
Функцияси:
  Крвуррани кутаради, нафас олишда иштирок этади.
2. Ички крвурт лараро мускуллари  (т.  intercostales interni) таш­
кд  крвурралараро  мускуллар  остида  жойлашади.  Мускул толала­
ри ташк,и крвурралараро мускулларга нисбатан тескари, яъни паст- 
лдн  юкррига,  кдсман  олдинга  йуналган.
Бошланиши:  хдр  бир  пастки  крвурранинг  устки  чети.
Бирикиши:
  устки  крвурра  остки  четининг ички  юзаси.
Функцияси:  крвурраларни  пастга  тортади,  нафас  чикдрищда 
иштирок  этади.
3.  Крвурра  ост и  мускуллари  (т.  subcostales).  Кукрак  кдфаси- 
нинг пастки кдсми ички юзасида, крвурраларнинг ёй кдсмида жой­
лашган.  Мускул толаларининг тузилиши  ва йуналиши  ички  крвур- 
ралараро мускулига ухшайди.  Фаркд:  крвурра ости  мускули пастки 
крвурраларнинг устки четидан бошланиб,  юкрриги крвурраларнинг 
пастки четига битта ёки  иккита крвурра ташлаб бирикади.
Функцияси:  крвурраларни  пастга  тортиш.
4. Кукракнинг купдалаш мускули  (т.  transversus thoracis). Кукрак 
кдфаси олдинги кдсмининг ички юзасида жойлашган. Рудиме! гг хрлат­
да  учрайди. У к,орин  кундаланг мускулининг девори  хдсобланади.
Бошланиши:  туш  суягининг  ички  юзаси.  Ill-VI  крвурралар  ва 
туш  суягининг  ханжареимон  усимтаси.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бирикиши:
  III-VI  крвургалар.
Функцияси:
 нафас олишда одатда крвурралараро мускуллар к,ис- 
кдради.  Бу мускул эса крвурраларни кутариб беради.  Нафас  чикд- 
ришда  хдм  бошкд  мускуллар  билан  биргаликда  иштирок  этади. 
Айрим  олимларнинг  фикрига  кура  крвурралараро  мускуллар  на­
фас  олиш  ва чикдришда  хдм  иштирок  этади.
Кукракк,орин  ту сига  (diaphragma).  Кукрак  кдфасини  кррин 
бушлитдан  ажратиб турувчи  тусик,  Мускулларнинг эмбрионал та- 
ракдиётининг дастлабки  даврларида, буйин  миотомлариддн  ривож- 
ланади.  Юрак ва упкалар шакллангунича четрокда туради.  Эмбрион 
уч ойлик булганидан  сунг уз жойини эгаллайди. Диафрагма гумбаз - 
симон  шаклда булиб,  кукрак  кдфасининг  пастки девори  атрофидан 
айланма хрлда бошланиб,  гумбаз тепасида жойлашган ясси пай мар- 
каз билан туташади. Диафрагмада учта: бел,  крвурга ва туш к^смла- 
ри  тафовут кдлинади.  Бел к^сми  икки томондан  учта  —  ички,  урта 
ва TaiiiKjj оёк,чалар шаклида белнинг юкрридаги туртга умурткдлари 
танасиддн бошланади. Диафрагма оёк,чалари бакувват тузилган булиб, 
унинг энг кучли к^смларини ташкил этади. Икки томонида жойлаш­
ган  ички  оёк,чаларининг уртасиддн  иккита  тсшик утиб,  олдингиси- 
лдн  к^зил  унгач  унга  гтараллел  хрлда,  унг  ва  чап  томондан  адашган 
нерв,  оркд  тешикддн  эса  аорта,  кукрак  ва  лимфа  томирлари  утади. 
Диафрагманинг  крвурра  к^сми,  унинг  энг  кенгайган  к^смларидир. 
Т^ш к^исми эса ханжарсимон усимтанинг оркд томонидан бошлана­
ди.  Диафрагманинг учала  к^смини ташкил  келувчи  мускул толала­
ри, 
1
умбаз  к^смининг учини  ташкил кдлувчи  пайга  кдраб  йуналган 
булади ва унга туташади. Пайли кдтсми муетахдам тузилишга эга тук^- 
маддн  иборат  булиб,  юпкд  пластинка  шаклига  эга.  Пластинканинг 
унг кисмида тешикча булиб, ундан юкррига кдраб  пастки ковак ве­
наси утади. Диафрагма мускуллари к^скдрганида унинг гумбаз  к^с- 
ми  пасгга  тушиб,  кукрак  кдфаси  вергикал  йуналишда  конгаяди  ва 
упкалар  кенгайиб,  нафас  олиш жараёни  содир  булади.
Диафрагма  мускулларининг  асосий  вазифаси  нафас  олиш  ва 
нафас  чикдршида  иштирок  этишдан  иборат.  Бунда  кукрак  кдфа- 
сини  кенгайтириб  берувчи  мускуллар  кдокдриб  нафас  олишни 
таъминласа,  уларнинг  бушашиши  нафас  чикдришни  таъминлай­
ди.  Нафас  олиш  икки  хил йул билан содир  булиши  мумкин.  Таш- 
kji
 крвурралараро мускулларининг к^скдриши натижасида, кукрак 
кдфаси  кенгаяди  ва  нафас  олинади.  Лйрим  пайтларда  бу  жараён 
диафрагма  гумбазининг  кррин  бушлиги  томонга  силжиши  нати­
жасида  хдм  содир  булади.  Биринчи  йул  билан  нафас  олинишига 
кукрак типи  дейилса,  иккиичисига  кррин типи  дейилади.
К,орин  мускуллари
Кррин  (abdom en)  мускулларига кррин бушлири  атрофида  жой­
лашган  мускуллар  киради  (44-расмни  кдр.).  Улар  кукрак  кдфаси­
нинг  пастки  чегараси  билан  чанок,  суягининг  юкрриги  чегараси 
уртасида жойлашади.  Кррин бушлирининг  иккала томонида унинг
www.ziyouz.com kutubxonasi

ташкд  ва  ички  эгри,  кундаланг  ва  тутри  мускуллари  ётади.  Улар­
нинг олдинги учтаси кенг ясси мускуллардан иборат булиб, мустах,- 
кам тузилишга эса аппоневрозни ташкил кдлади.  Кррин бушлиги- 
нинг  кенг мускуллари унинг ён деворларида  жойлашади.  Улар  ан- 
поневрозининг  пайли  толалари,  кррин  бушлирининг  ёпилишини 
таъминлаб крриннинг олдинги ок, 
ч и з и р и н и
 
(linea alba)
 хрсил кдла- 
а^и. Ок, чизик, пайлари, юкрридан, туш суягининг ханжарсимон усим- 
тасига туташса,  пастдан  крвук, симфезига  бирикади,  Ок, чизик, ат­
рофида, крриннинг узун ас ига жойлашган толаларидан ташкил топ­
ган  турри  мускули  жойлашган.  Кенг  мускул толачалари  эса  одатда 
эгри  йуналган булади. Улар худди  кукракдагига ухшаб, уч кдватдан 
гашкил  топган.  Шундай  кдлиб,  крриннинг  ташкд  эгри  мускули, 
ташкд крвурралараро мускулларининг давоми хдсобланса, ички эгри 
мускули  ички  крвурралараро  мускулни  давоми  хдсобланади.  Кр­
риннинг кундаланг мускули эса шу номли кукрак мускулнинг даво- 
мини ташкил этади.  Белнинг турт бурчакли  мускули кррин бушли- 
рининг  оркд  деворини  хрсил  кдлади.  Кррин  бушлиганинг  пастки 
девори ёки кичик чанок, таги  -  чот оралири но ми билан юритилади.
1. Крриннинг таищи эгри мускули  (т. abliguus extemus abdominis).
Бошланиши:
  пастки 
8
 та  крвурраларнинг ташкд  юзаси.
Бирикиши:
  ёнбош  суяк  кдрраси.
Функцияси: кдйси томон мускули кдскдрса, кукрак кдфаси  уша 
томонга кдраб оради ва к^скдрган мускулга нисбатан кдрама-кдр- 
ши томонга  бурилади.
Кррин  бушлирининг  икки  ён  томонидаги  таш^и  эгри  мускул­
лар танаганг урта 
ч и з и р и д д
 
бир-бири  билан туташиб,  махрам  ту­
зилишга эга ясси  пай шаклидаги апоневрозни хрсил кдлади.  Икки 
мускул  апоневрозларининг  бирикиши  натижасида,  кррин  тутри 
мускули  кднининг олдинги девори  шакллапади.  Шу  билан  бирга, 
гуш  суягининг  ханжарсимон  усимтасидан  бошлаб,  крвук,  суяги­
нинг симфизигача чузилган ок, чизикди хрсил кдлади Кррин таш­
кд  эфи  мускули  апоневрозининг  паспси  борламлари,  ёнбош  суя­
гининг  олд  юкрриги  усига  ва  крвук,  буртири  уртасида,  арикда 
шаклидаги  чук,урча  пайини  хрсил  кдлади.  Бунга  чот  ёки  пупарт 
пайи  (Ид.  ingunale Pouparti} дейилади.  Мускулларнинг аппоневроз 
толалари  крв суягига якднлашиб,  иккига ажралади ва чот капали- 
нинг ташкд  тешигини  хрсил  кдлади.  Кррин  ташкд  эфи  мускули 
толалари  эфи  хрлда,  олдинга  кдраб  йуналган  булади.
2. Крриннинг ички эгри мускули  (т. abliguus intemus abdominis). 
У
  олдинги  мускул  остида  жойлашган.
Бошланиши:  бел  фасцияси,  ёнбош  суягининг  кдрраси  ва  чот 
пайининг ташкд  учдан  икки  кдсми.
Бирикиши:  пастки  учта крвурраларнинг ички  юзаси,  куп  кдсми 
елиигич шаклида кррин турри мускулининг чети томон йуналиб,  у 
ерда  аппоневрозга  айланади.
функцияси:
  мускул  кдскдрганида  кукрак  кдфаси  шу  томонга 
кдраб  эгилади  ва бурилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Ушбу аппоневроз  кррин турри  мускули  крнини  хрсил кдлувчи, 
олдинги  ва оркд варакдларга булинади.  Кррин  ички  эгри  мускули 
толалари  пастдан  юкррига  кдраб,  ичкари  томон  йуналади.  Ички 
эгри мускулнинг пастки бокламлари кундаланг мускул пастки 
6
o f
-  
ламлари  билан туташиб,  чот каналида жойлашган урурдон  чилви- 
ри билан туташади,  чот каналининг тешигидан утиб,  урурдон хал- 
тачасига  тушади  ва  уни  айланма  хрлда  ураб  олади.  Мускул  к^с- 
кдрганда  урурдон  юкррига  кутарилади.  Борламчалар  биргаликда 
урурдонни  кутарувчи  мускуллар  деб  ном  олган.
3.  К,оршшинг к у н да л а н г мускули  (т.  transversus  abdominis).
Бошланиши:
  пастки  олтита  крвурранинг  ички  юзаси,  бел  оркд
фасциясининг чукур  вароги,  ёнбош  суяк  киррасининг ок, 
ч и з и р и

Кундаланг  мускул  толалари  кундаланг  хрлда  йуналиб,  аппонев- 
розга айланади  ва  к,орин ок, 
ч и з и р и
 
тук^маси  билан  кушилиб  ке­
тади.  Бу мускул толалари  кррин мускули  к,инининг олдинги дево- 
рини  хрсил к,илишда  иштирок  этади.
4.  К,ориннинг myvpu  мускули  (т.  rectus abdominis).  Жуфт мус­
куллар  кдторига  кириб,  крриннинг уртасидан  угган ок, чизик,нинг 
икки ён томонида жойлашади. У крриннинг энг кенг мускули х^соб- 
ланади. Мускул толалари тутамлар хрсил килиб, кундаланг хрлатда, 
мускулнинг узи  эса узунасига буйлама хрлда жойлашади.  Мускул 
пай  белборлари  ёки  улоричлари  оркали  бир  нечта  кисмга  булин- 
ган булади. Улар одам хдракатида мух^м вазифаларни утайди. Турри 
мускулнинг  пай  белбоглар  оркдли  булинган  кисмлари  муста^ил 
равишда к^скариш  хусусиятига  эга.  Буни  жисмоний  машк, билан 
шурулланувчиларда  аник, куриш  мумкин.
Бошланиши
: туш суягининг ханжарсимон усимтаси ва бешинчи, ол- 
тинчи  ва еггинчи  крвурралар тогайининг ташк^  юзаси.  Мускул пастга 
кдраб борган сари аста ингичкалашиб, лекин бакувватлашиб боради.
Бирикиши

крв суягининг юкрриги 
kjicmh
.
Ф)^
1
кцияси:  к,искдрганда кукрак кдфаси ва умуртка  поронасини 
эгади.  Крриннинг турри мускули,  эгри мускуллар  аппоневрозидан 
ташкил  топган  к,ин  ичида  жойлашади.  Кррин  мускуллари  кискд- 
риши  билан  хилма-хил  мураккаб  хдракатлар  содир  булади.  Улар 
к,орин  бушлирининг олдинги мустах,кам деворини ташкил к,илади. 
Уларнинг кучли  кдскдриши ички аъзолар  жойи  ва хрлатларининг' 
сакданишини  таъминлайди.  Кррин  мускуллари нинг  кискариши 
натижасида, кррин бушлирида босим хрсил булади. Натижада сий- 
дик ва ахлат ташкдрига чикдди Шу билан бирга,  кучли йуталиш ва 
бола турилишини  осонлаштиради.  Кррин  мускуллари  нафас олиш 
ва чикдришда, умуртка потонасини олдинга ва ёнга букишда хдмда 
ук,  атрофида  айлантиришдд  кдтнашади,  Бу  жараёнларда,  албатта, 
кориннинг бошкд  мускуллари  хдм  биргаликда  иштирок  этади.
5.  К рриннинг турри  мускули цини  (vagina т.  rectus abdominis) 
иккита,  яъни  олдинги  ва  оркд деворлардан  ташкил топган.  Булар 
асосан  кррин  мускул  аппоневрозларининг  бир-бири  билан  тута- 
шишидан  хрсил  булади.  Кундаланг  мускул  ва  ички  эгри  мускул-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ларнинг  оркд  вараки  аппоневрозлари  тукри  мускул  оркд девори- 
нинг учдан икки к^смини ташкил кдлади. Турри мускулнинг паст­
ки  учдан  бир  к^сми,  оркд  томонидан,  факдт  кундаланг  фасция 
билан  крпланган  булиб, булардан ички  эгри  ва кундаланг мускул- 
ларнинг  аппоневрозлари  олд  томонга  утиб  кетади.  К,ин  олдинги 
деворини ташкил к^лишда ички эгри мускули  ва кррин  кенг мус­
кулларининг аппоневрозлари  хдм  иштирок  этади.
6
.  KfipuHHUHV оц  чизцт  (iinea  alba abdominis).  Бу чизик, унг  ва 
чапда жойлашган  кррин мускулларининг кррин уртасида туташи- 
ши  натижасида хреил булади. У юкрридан  пастга кдраб йуналган.
Бошланиши:  юкрридан  туш  суягининг ханжарсимон  ^симтаси.
Бирикиши:
  крвук, суягининг симфез  к,исми.  Кррин  мускуллари 
аппоневроз толаларининг бир-бири билан мустахдсам бирикиб ке- 
гиши натижасида пайдо булади. Кррин ок, чизиетшинг юкрри к,исми 
кенгрок,  (2-2,5  см),  пастга  кдраб  тораяди  ва  кдлинлашиб  боради 
Киндик ок, чизикдинг деярли урта кисмида жойлашган булиб,  ру­
димент хрлатдаги  бир  жуфг мускул  (т.  pyramidalis)  билан туташ­
ган.  Мускуллар  к^скдрганда  ок, чизик, таранглашади.
7.  Чов капали  (canalis inguinalis). Кррин олдинги девори ва сер- 
бар  мускулининг  пастки  к^смидан  хреил  булиб,  узунлига  4-5  см 
тенг  ёрикдир.  Унинг  ичида  эркакларнинг  урурдон  чилвири,  аёл- 
ларда  бачадоннинг  доиравий  пайи  жойлашган.  Айрим  хрллардд, 
гурли  сабабларга кура,  ички  аъзолар чов  капали оркдли ташкдри га 
ч и к ^ б  
чов даббасини хреил к,илади.  Крриннинг ок, 
ч и з и р и н и
 
хреил 
келувчи тук^ма толалари ситилиб, ораликдари очилиб кетиши на- 
гижасида  хдм  хдр  хил  жойида  даббалар  келиб  чик^ши  мумкин. 
Айрим  хрлларда,  киндик  хдлкдси  кучли  босимга дош  бера  олмай 
кенгайиши натижасида, киндик даббаси содир булади. Чов канали 
киндик  хдлкдси  ва  кррин олдинги деворининг  ички  босимга бар- 
дош  бераолмаслиги  туфайли  шу жойларда дабба купрок, учрайди.
Буйин  мускуллари
Хдкркрй буйин мускуллари юза, урта ва чукур жойлашган  мус­
кулларга булиб урганилади Буларнинг хдммаси  жуфг хрлда учрай­
ди  Буйиннинг энса кисмида жойлашган  мускуллар оркд мускулла­
рига кириб, улар оркд мускуллари билан бирга урганилган (45-расм).
Буйиннинг  юза  мускуллари
1.  Платизма  (т.  platysma)  юпкд  кенг  пластинкасимон  мускул­
лар  кдторига киради.  Буйиннинг олдинги  ва ён томонларида, тери 
остида жойлашади.
Бошланиши:
  умров  суяги  остида  жойлашган  кукракнинг  катта 
мускули  хдмда дельтасимон мускулларнинг фасцияси.
Бирикиши:
 чайнаш фасцияси, огаз бурчат  ва к,исман пасти жат.
функцияси:  мускул  к^скдрганида  окиз  бурчакларини  пастга 
тортади,  буйин  териси ни  кугаради.
2.  Т уш ум ровсурт чсим он  мускули (m. stem ocle id omasto id с us).
www.ziyouz.com kutubxonasi

Тери ости фасцияси ва буйин 
юза  фасциясининг  мустах,- 
кам  тузилишига  эга  вараги 
остида  жойлашади.  Буйин­
нинг  бошкд  мускулларига 
нисбатан яхши ривожланган 
булиб,  одамлар  б^йнининг 
икки  ён  томонида,  айник,са 
буйни  узун  ва  озгинларда 
якдол  куриниб  туради.
Бошланиши: иккита оёк,ча 
шаклида бошланади.  Бирин- 
чиси  —  туш  суягининг 
юкрриги чети, иккинчиси  — 
курак суягининг туш суягига 
кдраган учи.
Бирикиши:  чакка  суяги­
нинг сургичсимон усимтаси.
функцияси:
 бир томонда- 
ги  мускул  к^скдргацда  бош 
кдскдрган  мускул  томонга 
эгилади. Агар иккала томон - 
даги мускул бараварига кдс­
кдрса, бошнинг хрлатига кд­
раб, олдинга ёки оркд томон­
га  кдраб  эгилади.  Бош  нор­
мал  физиологик  ^олатда 
турганида  кдскдрса,  кукрак 
кдфасини  олдкдан  бош  то­
монга  кдраб тортади. Демак нафас олищдд хдм иштирок этади.
I.  Тил  ости  суягидан  юк,ори  жойлашган  мускуллар
1.  Икки  цоринли  мускул  (т.  digastricus).  Пай тукдма воситаси- 
да бир-бири  билан туташган мускул.
Бошланиши:
 олдинги крринчаси пастки жар суягининг ички юза- 
сидан,  оркд крринчаси  эса чакка суягининг сургичсимон усимтаси.
Бирикиши:  иккала  мускул  узаро  пай  оркдли  туташади  ва  тил 
ости  суягига  бирикади.
Функцияси:
 к$ш крринли мускулнинг иккаласи бараварига кдс- 
кдрганида,  пастки  жар пастга тушади.  Пастки жагаинг хдракатсиз 
хрлатида,  улар  тил  ости  суяги  ва  кекирдакни  юкррига  кутаради. 
Демак,  улар  овкдтни  чайнаш  жараёнида  хдм  иштирок  этади.
2.  Жар^тил  ост и  мускули  (т.  mylohyaideus).  Пластинкасимон 
куринишда  булиб,  тил  ости  суяги  билан  пастки  жар  орасидаги 
бушликди  тулдириб туради.  Шунинг  учун  унга о 
р и з
 
бушлигининг 
диафрагмаси  хдм  дейилади.  Чунки  у 
о р и з
 
бушлирининг  тубини 
ташкил  этади.  Жаг-тил  ости  мускулининг  устки  кдсмида  тил  ва 
жар  ости  сулак  безлари  жойлашади.
1
4 5 -раем.  Буйин  мускуллари.
I - умрон суяги; 2 - mfxineu,иясимон мускул; 3 -
 
олдинги }
1
арвопсимон мускул; 4 - урта иарвоп-
 
симон мускул; 5 - курак тил ости муг:кули; 6 - 
оркрдаги  нарвонсимон  мускул;  7  -  куракни
 
кутарувчи мускул; 8 - икки крринли мускул; 9 -
 
тил ости суяги;  10 - курак тил ости мускули;
I I - туш-умров-сургичсимон мускул.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Бошланиши:  Пастки жагнинг ички юзаси,  жар тил ости 
ч и з и р и

Бирикиши
:  тил ости  суяги  танасининг  олдинги  юзаси. 
Функцияси:
  тил ости суяги фаол тур ганда,  пастки жакни  пастта 
тортиб,  унинг пастта туши ш и га имкон  яратади.  Пастки жар хдра- 
катланмай турганида, у тил ости суяги  ва кекирдакни хдм юкрри- 
га  ва  олдинга  тортади.  Икки  крринли  мускул  синергит  мускул 
х,исобланади.
3. Ияк-тил ости мускули (т. geniohyoideus). Олдин айтиб угил- 
ган  мускулдан  юкррирокда  жойлашган.  Мускул  чузилган  учбур- 
чак  шаклида булиб,  юкрри  томони  олдинга  кдраб  жойлашган.
Бошланиши,
 
пастки  жарнинг  ияк  д^мборчаси,
Бирикиши:  тил  ости  суягининг танаси.
Функцияси
:  жар-тил  ости  мускулининг  вазифасига  ухшайди.
4.  Бигизсимон  f e u билан  тил  ости  суяги  ораси даги   мускул 

.  stylohyoideus).
Бошланиши
:  чакка  суягининг  бигизсимон  усиги.
Бирикиши
:  тил  ости  суяги  танаси.
Функцияси:  тил ости  суягини  юкррига  кутаради.
II. 
Тил  осги  суягидан паст да  жойлашган  мускуллар.
Булар  туртта  булиб,  буйиннинг  олдинги  к^смида  учрайдиган 
турри  мускуллар  кдторига  киради.  Буйин  урта 
ч и з и р и н и н г
 
иккала 
ен  томонида,  тери  остида  кекирдак олдида  жойлашади.
1
.  T f ш-тил  ост и  суяги  мускули  (т.  stem ohyoideus). 
Бошланиши:
  туш  суяги дастак  кдемининг оркдеи.
Бирикиши:
  тил  ости  суягининг пастки  юзаси.
2.  Туш-к,алк,от:имон  мускул  (т.  sternothyreoideus).
Бошланиши: туш суяги ддстасининг оркд юзаси, биринчи к,овур-
ра  торайи.
Функцияси:
  Х,ик^лдок,ни  пастта тортади.
3.  К,алкрнсимон  тил  ости  суяги  мускули  (т.  thymohyoideus). 
Бошланиши:
  кдлкрнсимон  торай  эгри 
ч и з и р и
.
Бирикиши:
  тил ости  суягининг танаси.
Функцияси:
  х,ик^
1
лдок,ни  юкррига  кутаради.
4.  Кукрак  тил  ост и  мускули  (т.  omohyoideus).
Бошланиши:
  кукрак  уймаси.
Бирикиши:  тил  осги  суяги  танаси.
Функцияси:  тил  ости  суяги  ва  х.ик.илдок^и  пастта тортади.
Буйиннинг  чук,ур  мускуллари
1.  Олдинги  парвонсим он  мускул  (т.  scalenus  anterior). 
Бошланиши:
  3, 
6
-буйин умурткдларининг  кундаланг усикдари. 
Бирикиши:  биринчи  крвурра тепа юзаси.
2.  Уртадаги  нарвопсим он  мускул  (т.  scalenus  media). 
Бошланиши:
  барча б^йин умурткдларининг кундаланг усимтаси. 
Бирикиши:
  биринчи  крвурранинг оркдеи.
3.  Орцадаги  нарвон  мускул  (т.  scalenus posterior).
Бошланиши:
  5, 
6
-буйин  умурткдлар  кундаланг  ^симтасининг
www.ziyouz.com kutubxonasi

оркд думборчаси.
Бирикиши:
  иккинчи  крвурранинг ташк^  юзаси.
Функцияси:
  Бу  мускуллар,  умурткд  потока  хдракатсиз  вак,тида 
к^скдрса, к,овурраларни кутариб нафас олишда иштирок этади. Кукрак 
хдракатсиз х,олатда улардан битгаси  крскдрса,  буйин шу томонга ва 
олдинга эгилади. Иккала мускул к^скдрганда буйин олдинга эгилади.
4.  Буйиннинг узун  мускули  (т.  longus coli).
Бошланиши:
  2-6-буйин  умурткдларини  ёпиб туради.
Функцияси
:  бир  томондагиси  к_иск,арса,  буйин  уша  томонга,
иккаласи  х,ам  бараварига  к^скдрса,  буйин  олдинга  эгилади.
5.  Б ош нинг узун  мускули  (т.  longus  capitis).
Бошланиши
:  3-6-буйин  умурткдлари.
Бирикиши:
  энса  суяги.
Функцияси
:  бараварига к^скдрганида  бош  эгилади.
6
.  Б ош ни нг  олдинги  в а   ён   т ом онидаги  турри  мускуллари 
(т.т.  recti capitis anterior et posterior).
Бошланиши
:  энса  суяги.
Бирикиши:
  биринчи  буйин умурткдси.
Функцияси :
  баравар  к^скдрса  бошни  букади.
Буйиннинг  топографияси
Буйиннинг  ияк  дум бори дан  бошланиб  туш  суяги  дастагининг 
юк,ори  к,исмида  жойлашган  уйик,чагача  утказилган  урта  чизик, 
буйинни  медиал ва латерал учбурчаклардан  иборат унг ва чап то- 
монларга  булади.  Буйиннинг  латерал  учбурчаги  олдинги  туш- 
умров-сурричсимон мускулининг чети пастдан курак суяги ва ор- 
кддан  трапециясимон  мускули  билан  чегараланади.  Буйиннинг 
медиал учбурчаги оркддан туш-ум ров-сур ричсимон мускули,  паст­
ки  жагнинг асосий  к^сми,  медиал томондан урта чизик, билан  ор­
кддан  пастки  жар  тармогининг  ички  юзасидаги  чукурча  (fossa 
retromandibularis)
  иккита деворга эга булиб, оркд томондан сургач- 
симон усик, билан туш-умров-сургичсимон мускули, олдиндан паст­
ки жар оркд чети,  юк,оридан ташк^ эшитув йули,  медиал томондан 
бигизсимон  усик,  билан  чегараланади.  Бу  чукурчада  кулок,  ости 
бези  жойлашади.
Буйиннинг медиал учбурчаги, кукрак-тил ости мускулининг паст­
ки  к,оринчаси  ёрдамида,  иккита  курак  трапециясимон  бурчаги  ва 
куракнинг курак учбурчагига булинади. Медиал учбурчак, куш кррин- 
ли курак-тил оста мускулининг юкрриги к,оринчаси воситасида, 4 та 
учбурчакка  булиндди: 
1
)  уйку учбурчаги, 
2
)  курак-трапеция  учбур­
чаги,  3)  пастки жар ости 
учбурчаш , 
4)  энгак ости учбурчаги
Нарвонсимон  мускуллар  ораларида  иккита  оралик,  мавжуд 
булиб,  биринчиси  —  нарвонсимонлар  оралигидир.  Бунга олдинги 
ва урта  нарвонсимон  мускуллар оралири  кириб,  унда буйин  чига­
ли ва курак ости артерияси жойлашади. Иккинчиси  — нарвон олди 
оралик, юкррисининг олдида жойлашган оралик, булиб, унда курак 
ости  венаси  жойлашади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Буйин  фасциялари
Буйинда куйидаги фасциялар тафовут кдлинади. Тери ости юза, 
х,акдкдй  ва  умуртк,а  олди  фасцияси.  Тери  ости  фасцияси  буйин 
териси  остидаги  мускулларни  к,оплайди.
Х,акдкдй  фасция  тил ости  суяги  атрофидаги  мускулларни,  юз, 
кулок,  ёни,  сулак  бези,  тил  ости  суягадан  пастрокда  жойлашган 
мускулларни,  чук,уррокда  кекирдак,  к,алк,онсимон  без,  трахея  то- 
мир  ва  нерв  борла мч ала рин и  к,оплайди.
Умуртк,а олди фасцияси буйиннинг чукуррокда жойлашган мус­
кулларни  крнлаб,  сунг  кукрак  бушлигига  гушади  кейин  эса  унинг 
ички  юзасини  к,оплаган  фасцияга туташади.
БОШ МУСКУЛЛАРИ
Бош  мускуллари  икки  гурух,га  булинади.  Улар  мимик  ва  чайнов 
мускулларидир,  Айрим  х,олларда  улар  биргаликда  х,аракат  к,илади. 
Масалан:  гапланшшда,  онк,ат истеъмолида,  ютилишда  ва эснаганда.
Эмбрион  таракдиётининг  дастлабки  боскдчларида  бош  мускул- 
лари  организм  чов  кдсмида жойлсши’аи  булиб,  уларнинг  чегаралари 
унча  ривожланмаган  булади.  Бош мускуллари  мезодерманинг жабра 
ёйи  кдемидан  ривожланади.  Биринчи  жаб(щ  ёйи  келажакдд  чайнон 
мускуллари  ривожланадиган  асосини  яраггади.  Бу  ерда,  дастлаб  ме­
зодерма тукдмаси  ривожлшшб,  ундаи  миобласт хужайралари  шакл- 
ланади  на  улардан  чайнов мускуллари ривожланади.  Мезодерманинг 
иккинчи  жабра  ёйи  кдемидан  юз  мускуллари  ривожланиб,  табак,а- 
ланиш  жараёнида  аста  секин  бошга  кучади  (миграция  кдлади)
Мимика  мускуллари
Мимика  мускуллари  юзнинг  иккала  томонида  симметрик  жой­
лашган. Уларга хос хусусиятлардан бири шундан иборатки, улар калла 
суякларидаи  бошланиб тершшнг ички юзасига келиб бирикади.  Ми­
мика  мускулларининг  асосий  вазифаси  юзда  х,ар  хил  хдракатлар, 
яъни  мимикани  (х,олатларни)  содир  кдлсуьд  Булардан  таигк,ари  улар 
о ш ,  бурун  ва кулок, афофидаги  хдракатларни  х,ам  амалга  оншради.
1.  Каллшшигпай счщич мускули (т. epicranius).  Бу мускул унча 
к,алин  булмаган  пай  тукдмасидан  (аппоневроздан)  ташкил  топган 
булиб, худди к,алпокда (шлемга) ухшаб, бошни  гана томондан крплаб 
1
уради.  Пай  учлари  ён  томонга тушиб мускул  к,оринчаларга айла- 
нади.  Энса  крринчаси  (venter  occipi talcs)  энса  суягининг  радир- 
будуридан  бошланиб,  пайга  (ашюневрозга)  утиб  кетади.  Кдск,ар- 
ганида  анпоневрозни  оркдга  тортади.  Анча  ривожланган  олдинги 
кдсми  пешона  крринчаси  (venter front ales)  к,ош  терисидан  бошла­
ниб,  (|>иброз  пластин ка си га  тугашиб  кетади.  Кдск,арганида  крш 
кутарилиб,  пешонада  ажин  пайдо  булади.
2.  Такаббурлик мускули (in. procerus).
  Бурун  суягининг пешона 
суяги  билан  туташган  кдемидан  бошланиб,  кршлар  уртасидаги 
терига  ёнишади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Функцияси-.
 
пешонада  кундаланг ажинлар  пайдо  к,илиб,  такаб- 
бурлик  к,иёфасини  юзага  келтиради,
3.
  К узни нг аиланма мускули (т. orbicularis ocuii). 
Куз косаси  ва 
крвоклар  атрофида  айлана  хрлатда  жойлашган.
Функцияси'.
 
к,искдрганида кршлар  пастта тушади,  ёнок, кутари­
лади.  Натижада  куз доираси тораяди  ёки  юмилади.  Юкрриги  кип- 
риклар  пасгга  тушади,  пасткилари  эса  юкррига  кутарилади.  Куз 
ёши  безига  таъсир  к,илиб,  ёш  чик,ишига  сабаб  булади.
4. 
Крнш и  чимирув мускули 
(т. 
corrygator supercili).
 
Икки  крш- 
нинг  уртасида  жойлашади.
Бошланиши:
 
пешона  суягининг  бурун  к^сми  ва юкрри жагаинг 
пешона  усиги.
Бирикиши
:  кршнинг меди ал к,исмидаги  тери.
Функцияси:
 
к^скдрганда кршнинг медиал томондаги териси ту­
ши б,  кршларни  урта  чизикда як^шлаштиради.  Натижада  эгри  ёки 
вертикал  йуналган  ажинлар  пайдо  булади.
5.  Юк,ори  л абн и  кутарувчи  мускул  (m.  levator labii superioris). 
Учта  бошланиш  кднотчаларга  эга.
Бошланиши.
 
бурун  к,анотлари,  юкрриги  жагнинг  пешона  усига 
ва  ёнок,  суягининг  куз  ости  чети.
Бирикиши:
 
учала  бошчаси  бирлашиб,  лун ж терисига  ёпишади.
Функцияси.
 
уларнингэ^аммаси бараварига ^иск^рхшщл^лунж ва юкрри- 
ги  лаб  кутарилади.  Бундай  х,олагг  кулганда  ёки  илжайганда  кузатилади.
6
.  Ёнок,нинг катта ва кичик мускуллари (m.rn zigomaticus major 
et minor).
Бошланиши.
 
ёнок,  суягининг  юза  к,исми,  ориз  бурчаги  ва  унинг
ЮК,ОрИ  К.ИСМИ.
Функцияси:
 
ориз  бурчагини  тортади,  лунжни  кутаради.  Нати­
жада  кулиш  хрлати  кузатилади.
7. 
Кулги мускули (m. risorius).
 
Ингичка  ва  нозик мускул толача- 
ларидан  ташкил  топган.
Бошланиши".
 
кулок,  олди  бези  фасцияси.
Бирикиши.
 
огаз  бурчаги.
Функцияси:
 
к.иск.арганида ориз бурчагини икки томонга тортади.
8
.
 
О
ри з
 
бурчагини пасла  тортувчи мускул  (m.  depressor anguli oris).
Бошланиши:
 
пастки  жар  суягининг  к^иргори.
Бирикиши:
  учбурчак  шаклида  ofh
3
  бурчаги.
Функцияси.
 
ориз  бурчагини  пастга  тортади,  лунжни  текислай- 
ди.  Натижада  юзда  ташвишли  куполлик  аломати  пайдо  булади.
9.  Пастки  л абн и   пастта  тортувчи  мускул  (m.  depressor  labii 
interior)
 
чукур  жойлашган  мускуллар  к,аторига  киради.
Бошланиши'.
 
пастки  жагнинг  {уирюри.
Бирикиши.
 
пастки  лаб.
Функцияси'.
 
пастки  лабни  губи га тортади.
10.
 
О
р и з
 
бурчагини  кутарувчи  мускул  (m.  levator anguli oris).
 
Юкрри  жар  суягининг  олдинги  юзасидан  бошланиб,  ориз  бурча­
ги га  ёпишади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Функцияси-.
 
о р и з
 
бурчаги ни  юкррига тортади.
11.  Энгак мускули (т. mentalis).
Бошланиши:
  пасгки  жат  суягидаги  курак  ва  крзик,  тишлари- 
нинг  алвиола  к,исми.
Бирикиши:
  ияк териси,
Функцияси.
  ияк тери сини юкррига кутаради,  пастки лабни х,ам 
кутаради.
12.  Лунж мускули (т. buccinator).  Огаз  бушлига ён деворлари- 
нинг мускулини ташкил этади.  Иккинчи  катта озик, тишнинг рупа- 
расида,  мускулнинг  уртасида  кулок,  олди  сулак  безининг  чикдрув 
каналчаси  очилади.
Бошланиши
:  пастки  ва  юкрриги  жар  суякларининг  озик,  тиш 
тепачалари.
Бирикиши'.
  OFH
3
  бурчаги  териси  остига  утиб, 
о р и з  
айлана  мус- 
кулига  туташиб  кетади.
Функцияси:
  ориз  бурча гини  четга  тортади,  лун жни  тишларга 
як,инлоштиради,  лунжларни  тишлаб  олиишдан  сакдайди.
13.  О
ризнинг
 айлана  мускули  (т.  orbicularis oris).
  Огаз атрофи 
буйлаб  айлана 
х,о л Д (1 
жойлашган  юкрриги  ва  пастки  лаблар  мус­
кулини  ташкил  этади.  К,иск,арганида  лаблар  як,инлашади.
14.  Бурун  мускули  (т.  nasaiis).  Буруннинг  хак,ик,ий  мускули 
булиб,  бурун  кднотларидан  юкррида  жойлашади.  К,иск,арганида 
бурун  то рай лари  гортилиб,  бурун  тешиги  кенгаяди.
Чайнов  мускуллари
Чайнов мускуллари юзнинг хартомонида турттадан булиб, битга 
жабра  ёйидан  ривожланади.  Морфологик  жихатидан  буларнинг 
Хаммаси  пастки  жарга  бирикиб,  пасгки  жар ни  ха Ра катла нти рад и, 
чайнашдек  мураккаб  харакатни  амалга  оширади,
1.  Чайнов мускули  (т. massetor).
Бошланиши:
  ёнок, суягининг  пасгки  к,ирраси  ва  ёнок,  равоги.
Бирикиши:
  пастки  жар суягининг тожсимон  усимтаси.
К^сцариши:
  юкориги ва  пастки жаглар  бир-бирига тегиб тиш- 
дарни  тишларга  зичлаштиради.
2.  Чакка  мускули  (т.  temporalis).  Енох  суягининг ёй  к,исмидан 
бошланиб,  елпирич  шаклида  пастга  к,араб  йуналади  ва  пастки  жар 
суягининг тожсимон  усимтасига  туташади.
Функцияси:
  овк,ат чай на ганда  игу мускул  к,имирлаб туради.
3.  Латерал  к,анотсимон  мускул  (m.  pterygoideus  lateralis).
Боигланиши:
  понасимон  су^ги  каггта  ханотининг  пастки  юзаси
ва  понасимон  усири.
Бирикиши:
  пастки  жар  суягининг бугин  усирининг буйни.
Функцияси.
  чайнаш  жараёнида  жарларни  четга  тортади.
4.  Медиал кднотсимон мускул  (m. pterygoideus medialis).  К,ансгг- 
симон  усигининг  юзасидан  бошланиб,  пастки  жар  медиал  бурчаги 
юзасига бирикади.  Чайнов  мускулига  симметрик холда  жойлашади.
Функцияси:
 чайнов  мускули функциясига ухшаш.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin