З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)


Д и м о р  
суяги  (vomer)  —  ток, суяк.  Бурун  тусири  оркд томони- 
нинг  пастки  кисмини  ташкил  этади. 
Д
и м о р
 
суяги  иккита  юпкд 
суяк  пластинкалардан  ташкил  топган  булиб,  пастки  к,исми  ту­
ташган,  юкрри  кисми  эса  ажралиб, 
д и м о р
 
суяги  к,анотларини 
(alae  vomeris)
  хрсил  к,илади.  Олдинги  чеккаси  Ралвирсимон  тил 
пластинкасининг пастки четига ёндошиб туради  ва бурун  туси- 
рини
 
хрсил килишда иштирок этади. Орка чеккаси бурун бушли­
рининг  орк,а  кисмидаги  хоанани  икки га  ажратиб  туради.
Буруннииг  пастки  чиранори  /солс/кг  nasalis  interior)  —  жуфт 
суяклардир.  Юкрриги  кирраси  билан  бурун  бушлирининг  ён­
бош  деворига  туташиб  туради.  Суякнинг  медиал  буртиб  турган 
юзаси  бурун  бушлири га  буртиб  кириб,  буруннинг  урта  йули ни 
пастки  йулдан  ажратиб  туради.  Юкрриги  ва  урта  бурун  чира- 
нокдари  ралвирсимон  суяк  усимталаридан  хрсил  булади.
К^з  ёши  суяги  (os.  lacrimale) жуфт суяклар  кдторига  киради. 
Калла  суяклари  ичида  энг  кичиги  ва  мурти  х,исобланиб,  куз  ко­
саси  ички  деворининг  медиал  к,исмида  жойлашган  юпкд  суяк 
пластинкалардан  ташкил  топган.  Латерал  кдсмида  жойлашган 
куз  ёши  эгати  (sulcus  lacrimalis)  булиб,  юкрри  жагнинг  пешона 
усимтасида жойлашган шу номли  эгат билан биргаликда куз ко­
саси дан  буруннинг  пастки  йулига  олиб  борувчи  куз  ёши  каиа- 
лини  хрсил килади.  Куз  ёши  суягининг  пастки  ва  олди  томони­
дан  юкррига  караб  жар  суягининг  пешона  усиги,  оркддан  рал­
вирсимон суякнинг куз косасига кдраган пластинкаси ва юкрри- 
дан  пешона  суяги  билан  бирлашмалар  хрсил  келади.
Ёнок,  суяги  (os.  zigomaticum)  нотурри  шаклга  эга  жуфт  суяк
www.ziyouz.com kutubxonasi

булиб,  юз  суяклари  ичидаги  энг  к^птикидир.  Ёнок, гуяги  чайнов 
мускули  бошланадиган  конг cans, хреил  килади.  Учта  юза  кисми 
ва  иккита  усимтага  эга.  Ёнок,  юза  (fad es  lateralis)  турт  кирра 
шаклидаги думбок,ни ташкил этади. Иккинчи юза  (fades orbitalis) 
куз  косаси  деворини  хреил  килишда  иштирок  этади.  Учинчи 
чакка  юза  (f a d e s   temporalis)  шу  номли  чукурча га  караган.  По- 
шона  усири  пешона  суягининг  ёнок  усиридаги  понасимон  суяк 
Каноти билан кушилиб туради. Чакка усиги  (processus temporalis) 
чакка  суяги  (processus zigomaticus)  билан  кушилиб,  ровок, рово- 
fhhh
 
(arcus  zigomaticus)
  хреил  килади.
Пастки жар суяги  (mandibula) ток суяк булиб, такдсимон шак- 
лига  эга.  Купчилик  сут  эмизувчиларда  пастки  жар  суяги  жуфт 
хрлда сакданиб к°лган.  Жар суяги калла суяги билан х,аракатчан 
тарзда  бирикади.  Танаси  (corpus  mandibula)  ва  икки  томонидан 
усиб чикдан  иккита шохча  (rani mandibulae)  кисмлардан ташкил 
топган.  Шохчалар  бир-бири  билан  танаси  орк,али  110-130°  бур- 
чак хреил килиб бирикади.  Шохлар  горизонтал х,аракатчан буким 
хреил  килиб  чайнов  мускуллари  ёрдамида  хдракатланади.  Суяк 
танасининг  орка  томони  уртасида  ияк  дунглиги  (protuberantia 
mentalis)
 булиб,  унинг икки ён томонида ияк тешиклари  (foramen 
mentale)
  жойлашади.  Суяк танасининг  ички  юзасида  мускуллар 
ёпишадиган  иккита  чукурча,  устки  четида  эса  тишлар  жойла- 
шадиган альвеола катакчалари  (alveoli dentalis) жойлашади, Улар­
ни  бир-биридан тусикдар  ажратиб туради.  Шохчалар  учида  ик­
кита усимта  (ramus mandibulae) булиб, оркадаги усимта  —  бурим, 
олдидагиси  эса тож усимтаси дейилади. Усимталарнинг ички юза­
сида  пастки  жаг каналига туташиб  кетадиган пастки жар тешиги 
(foramen  m andibulae)
  жойлашади.
Тил  ости  суяги  (os.  hyoideum)  кичкина так,а  шаклида  букил- 
ган.  Пастки  жар билан  х,икилдок, остида жойлашган.  Буйин  к,ис- 
мида  жойлашганлигига  карамай  юз  суяклар  каторига  киради. 
Танаси  (corpus)  ва  иккита  жуфт  катта  ва  кичик  шохчаларга  эга. 
Тил  ости  суяги  шохлари  танаси  билан  торай  воситасида  бирла- 
шади.  Буйин  мускуллари  билан  уралиб  туради.  Тил  ости  суяги 
кичик шохчасидан бошланиб,  чакка суягининг бигизеимон усим­
та с и га  туташади ган  иккита  фиброз  бойламчалар  (lig.  stylo- 
hyoideum )
  ёрдамида пути б  турилади.
Калла  суягининг  бир  бутун  х,олатда 
куриниши
Калла суяги  23 та суякдан ташкил тош'ан булиб, улардан 
8
 таси 
жуфт,  7  таси  эса  ток  суяклардир.  Калла  суяклари  узаро  х,ар  хил 
чоклар  ёрдамида  зич  бирикиб,  бир  бутун  калла  суягини  ташкил 
этади.  Натижада  калла  суя гида  катор  ботикдар,  бушликдар  ва 
тешиклар  х;осил  булади.  Куйида  калла  суякларининг  бир  бугун 
хрлагидаги  кУриниши  билан  киекдча танишиб чикамиз.
Куз  косаси  (orbita).  Бир  жуфт.  Гурт томонидан  бушликкл  эга
www.ziyouz.com kutubxonasi

булиб, деворлари тузилишига кура нотурри  шаклдаги  пирамида- 
ни  эслатади.  Унииг асоси  олдинга,  ичи  эса оркдга,  к,исман  меди­
ал  томонга  кдраган.  Куз  косасига  уртадан  кдраганда  олди  го- 
монга  кдраб  кенгайиб  борса,  оркд  томонга  эса  бир  мунча  то- 
райиб  боради.  Кириш  кисми  юкрриги  ва  пастки  чеккалари  би­
лан  чегараланган.
Куз  косасида  медиал,  латерал,  юкрриги  ва  пастки  деворлари 
тафовут килинади.  Юкрриги девори пешона суягининг куз к^сми 
ва асосий  суякнинг кичик кдноти, хдмда танасининг ён  юзасидан 
гашкил  топган  медиал  томони  ралвирсимон  суякнинг  куз  плас- 
гинкаси  ва  куз  ёши  суяги,  юкрри  жар  суягининг  пешона  усики 
понасимон  суяк танаси  курув  каналининг олди  деворини ташкил 
этади.  Пастки девори юкрриги жагнинг куз юзаси  ва ёнок, суяги- 
дан, латерал девори  эса асосий суяк катта кднотининг куз юзаси­
дан,  к^сман  ёнок, хдмда пешона  суякларидан тапгкил топган.  Бу­
лардан  ташкдри,  куз  косасининг  тепа  томонидаги  ёрири  (fissura 
orbitalis  superior)
  ва  куриш  канали  куз  косаси  бушлирини  калла 
суяги бушлиги билан бирлаштириб туради.  Бурун  куз ёши канали 
(canalis nasalacrimalis)
 буруннинг пастки  йулига очилади. Латерал 
бурчакда эса  кднот,  танглай  ва чакка ости  суякларига очилади ган 
куз косасининг пастки  ёрири  (fissura  orbitalis  inferior)  жойлашади.
Бурун  бушлири  (cavum  nasi)  олдинги  томондан  ноксимон 
гешикдан  бошланиб,  оркд  томонда  бир  жуфт  хоаналарга  ту- 
гашади.  Ички  к,исмида  бурун  бушлирининг  уртасидан  иккига 
булиб турувчи тик пластинкасидан ташкил топган бурун тусири 
(septum  nasi  osseum )
  жойлашади.  Пастрокда  ралвирсимон  су- 
якка  перпендикуляр  пластинкадан,  хдмда  димок,  суяги  ва 
юкрри  жарнинг  бурун  к,иррасидан  ташкил  топган.  Бурун 
бушлири  оркд  томондан  хоаналар  оркдли  бурун-хдлкум 
бушлири  билан  туташган.  Бурун  бушлигида учта  —  пастки,  ён 
ва  юкрриги  деворлар  тафовут  к,илинади.  Бурун  бушлирининг 
пастки  девори  кдттик,  танглай  (palatum  osseum ),  юкрри  жар- 
нинг  танглай  усиги  ва  танглай  суягининг  горизонтал  плас­
тинкасидан  ташкил топган.  Ён девори  юкрри  жагнинг танаси, 
ралвирсимон  суяк  лабиринти,  танглай  суяк  гик  пластинкаси 
ва  асосий  суяк  кднотсимон  усимтасининг  ички  пластинкаси, 
хдмда  куз  ёши  суягидан ташкил топган.  Юкрриги девори  рал­
вирсимон  суякнинг  ралвирсимон  пластинкаси,  асосий  суяк- 
нинг  танаси  ва  к,исман  пешона  суягидан  хрсил  булган.  Бурун 
бушлирида  юкрридан  пастга  кдраб  учта  бурун  чиганокдари 
жойлашган  булиб,  улар  учта  —  юкрриги,  урта  ва  пастки  бу­
рун  йулларини  хрсил  к,илади.  Бурун  бушлири  хдволи  бушлик,- 
ларга  эга  суяклар  бушли клари  билан  алокдда  булади.  Бурун 
бушлирининг  юкрриги  йули  ралвирсимон  суяк лабиринтининг 
урта  ва  хдволи  оркд  бушли кдари,  хдмда  асосий  суякнинг  ко- 
ваги  билан  алокдда  булади.  Урта  йул  билан  ралвирсимон  су ­
якнинг  олдинги  хдволи  бушликлари  пешона  ва  юкрриги  жар
www.ziyouz.com kutubxonasi

суяги  Гаймор  коваги  бушликдари  билан  туташиб 
1 7
ради.  Бу­
рун  бушлигининг пастки  йулига куз ёши бурун  канали  (canalis 
nasolacrim alis)
  очилади.
Ориз  б^шлиги  (cavum  oris)  олдинги  ва он  томонлари  тишлар, 
юкрриги  жаи альвеола усикдари  ва ёй,  кдсман  иастки  жар тана­
си ва кдттик, танглай билан чегараланади. Бурун бушлири юкрриги 
танглай  усимталари  ва  танглай  суякларининг  горизонтал  плас- 
тинкаларидан  ташкил  топган.
Чакка  чук,урчаси  (fossa  temporalis)  калла  суягининг  икки  ён 
томонида  жойлашган.  Чукурча  кисман  тепа  суягининг  пастки 
кдемидан,  олдинги  томондан  ёнок,  суяги,  чакка  суягининг  пал- 
ласидан,  остки  томондан  эса  асосий  суякнинг  катта  кднотидан 
ташкил  топган.  Устки  томонида  ёнок,  суягининг  равоти  жойла­
шади.  Чукурчани  шу  номли  мускул  тулдириб  туради.
Чакка  ости  чук,урчаси  (fossa  cutatemporalis)  чакка  чукурча- 
сидан  кдрра орк,али  ажралиб туради.  Чегараларини  олдинги то­
мондан юкрриги  жар ва ёнок, суяк,  пастки  кдемини оркд томон­
дан  ёнок,  ва  пастки  жар  суягининг  усимтаси,  юкрридан  —  асо­
сий  суякнинг  катта  кдноти  юзаси,  хдмда чакка суягининг кичик 
кдсми  ташкил  этади.
К,анот~танглай  чук,урчаси  (fossa  pterigopalatina)  чакка  ости 
чукурчасининг  ичкарирорида  жойлашади.  Унинг  чегараси  ички 
томондан  —  танглайнинг тик пластинкаси, оркд томондан  —  асо­
сий  суякнинг  кднотсимон усимтаси,  олди  томонидан  —  юкрри - 
ги  жарнинг  дунг  кдсми  хдсобланади.  Кднот-танглай  чукурчаси 
уни  калланинг  турли  бушликдари  билан  алокддор  кдлиб  тура­
диган  канал  ва  тешикларга  эга.  Думалок,  тешик  (foram en 
ronundum)
  —  калла  суяги  бушлири  билан,  асое-танглай  тешиги 
(foramen  sphenopaiatinum )  —
  бурун  бушлири  билан,  к^з  косаси- 
нинг пастки тешиги  (fissura orbitalis  inferior)  —  куз косаси  билан, 
кднот  танглай  канали  (  canalis  palatinus  major)  — 
o f h

бушлири 
билан, кднотсимон канал (canalis pterygoideus) — калла суяги асоси 
билан  туташиб  туради.  Бу  канал  ва  тешиклар  оркдли  хдр-хил 
томирлар  ва  нервлар  утади.
Калла суягининг юкрри томонидан  кдраганимизда,  уларнинг 
турли  чоклар  ва  бирлашмалар  ёрдамида  бирикиб  бир  бутун 
калла  скелета ни  шакллантирганини  курамиз.  Калла  суяклари­
нинг узаро бирикишида турли  шаклдаги чокларни  (sutura denta) 
учратамиз.  Шу  жумладан  пешона  суяги  билан  тепа  суякнинг 
бирикишидан  хрсил  болтан  тожсимон  чокни  (sutura  coronalis), 
энса суягининг орасидаги ламбдасимон чокни  (sutura labdoidea), 
хдмда тепа суяклари медиал томонларининг бирикишидан хрсил 
булган  сагигал  чокни  (sutura  sagitalis)  курамиз.
Калла суягининг асоси  икки томондан,  яъни  калла скелетининг 
крпкррини  олиб  унинг  ички  юзаси  (туби),  хдмда  пастки  томони­
дан  ташкд  юзаси  урганилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Калл.»  суягининг  ички  юзаси  (basis  пат   intvinajHи  фроитпл 
ёки  сагитал  хрлда арролаб  кузатиш  мумкин,  ички  юзаси  учта:  <>л - 
динги,  урта  ва  оркд  чукурчаларга  булинади.  Олдинги  ва  урта  чу 
курчаларда  мия ярим  шарлари  жойлашса,  орк,а  чукурчасида  мия - 
ча жойлашади.  Асосий суяк  кичик к^нотлариииш' четлари,  олдин 
[•и  ва  урта чукурчалар уртасидаги  чем-ара х,исобланади.  Чакка  суя­
ги пирамида к^смининг юкрриги чети ва турк эгарининг суннчиги 
бу чукурчани  оркд  чукурчадан  ажратиб туради  ('И-раем).
Калланинг олдинги чукурчаси  (fossa cranii anterior) пешона су­
ягининг  куз  к^смлари,  ралвирсимои  суякнинг  ралвирсимон  нлас- 
тинкаси  хдмда асосий  суякнинг кичик  кднотларидан ташкил топ­
ган. Олдинги  чукурчада  хуроз тожисига ухшаган  к^рра,  унинг ат- 
рофида эса галвирсимон суякнинг куплаб майда тешикчалари жой­
лашган.  Бу  тешикчалар  оркдли  х,ид  билиш  нервларининг  нозик 
толачалари  утади.
Калланинг урта чукурчаси (fossa cranii media) олдингисига нис­
батан  чукуррок, жойлашади.  Чукурнинг  урта  кдемини тур к  эгари 
ташкил  этади.  Ён  чукурчалари  эса  асосий  суяк  танаси  ва  катта 
кднотларидан,  чакка суяги пирамида к^смининг олдинги  юзаси  ва 
к^сман  чакка  суягидан  ташкил  топган.  Калланинг  урта  чукурча- 
сида куйидаги канал ва тешиклар жойлашган:  куриш нерви  кана-
6
4
ли  (canalis opticus),  к^з  косаси­
нинг  юкрриги  ёрикдари  (fis-
sura  orbitalis  superior),
  дума- 
2
 
лок,  тешик  (foramen  rotun-
dum),
  овалсимон  тешик, 
уткир  усимта  теш иги 
(foramen spinosum),
  йир-
I  -  олдинги  чукурчаси;  2  - 
хуроз пюжит pxiuaui  н,ирра; 
3  -  к$р  тешик;  А  -  пешона 
цирраси; .5 - бармикримап бо 
тик; 6 - пешона суя/гшши- куз 
цигми; 7 - урта чукурчаси; в
-
 куз нерви тешит;  9 - уйку 
артериясининг
  эттн ; 
W  -
 
килланиш'оркр чукурчаси;
  //

’>цга суягининг капипа  те
 
tuwu: 12  - ш т и м г ички  к>щу~
 
раси;  13  -  энганинг  ички
 
vypmtiFtt;  t4 - кунуа/\аш'уйик;
 
/.ч  -  
с(
1
ГМ(н:имок  фйик;
  /6  - 
бушиипуруцmeiLiuiv; J 7 - пш\
 
ости  капали;  W  ччки  зши
 
тув тпишп.
34-раем.  Калла  су яги  

тубининг  ички  ю з а с и  
(basis_cranii_inlrrna)'>(basis  cranii  inlrrna)
www.ziyouz.com kutubxonasi

тиксимои  тешик  (foramen  lacrrum).
Калланиг  оркд  чукурча си  (fossa cranii posterior)  энг чукури  ва 
хджмдори х,исобла»ади. Оркд чукурча асосий танасининг оркд к,ис- 
мидан,  чакка  суяк  пирамида  кртсмининг  ички  юзасидан  ва  энса 
суягининг деярли  canalis  pterygoideus  хдмма  к^смидан,  тепа  суя­
гининг  оркдсидаги  пастки  бурча
1
,идан  ташкил  топган.  Оркд  чу- 
курчанинг  марказида  энсанинг  капа  теш ит  (foramen  magnum), 
тил  ости  нерви  канали  (foramen  hypoglossus),  буйинтурук, тешиги 
(foramen jugularae),
  кулок,нинг  ички  тешиклари  (pars  acusticus)  ва 
foramen  mastoideum)
  каби  каналлар  ва тешиклар  жойлашади.
Калла суяги тубининг ташк,и юзаси  (basis cranii externa) учта: 
олдинги,  урта ва оркд  булагига  булиб урганилади  (35-расм).  Ол­
динги  к,исмида  кдтгик,  танглай  (palatum  osseum),  ташки  юзасида 
узунасига ва кундаланг йуналган чоклар  кузатилади.  Кдттик, тан­
глайнинг олдинги  кисми  курак тиши  оркдсида,  икки  жуфт танг­
лай  суякларининг бириккан  учлари  (foramen  incisivum) билан ту­
ташади.  Кдтгик  танглайнинг  оркд  томонида,  альвиоляр  усик 
як,инида  тешикларда  (canalis  palatinum  major  et  minor)  жойлаш­
ган. Урта булимининг олдинги чегарасида хоана тешиклари жой­
лашган.  Оркд булагида  катта тешик  (foramen  magnum)  жойлаша­
ди. Тешиклардан яна йиргик, тешик (foramen lacetum),  уйку арте­
рияси  каналининг  ташк,и  тешиги  (foramen  coroticum  externum), 
овалсимон тешик  (foramen ovale) ва 
уткир  усимта  тешиклари  (fora­
men  spinosum)
  бор,  Булардан 
ташкдри,  биринчи  буйин 
умурткдси  билан  бугин 
хрсил  к,илиб  бирлаша-
35-расм.  Калла  суяги 
тубининг  сирти  (basis 
cranii  externa).
I - энса ("ynivnuHT кптта 
тешиги;  2  -  :тси  суяги- 
HU1W бугип усимпкл и; 3 - 
л;плкул(  буртшт;  4  -  та­
шки  уйку аршерижи  те­
ш и т ;  э  -  бигизсимон 
усик;  6'  -  битз-сургичси- 
моп  теши к;  7  -  ташк,и 
эшитув  тешиги; У - ncir- 
тки  жоу юзаси; 9 - бути 
дрлбок'щс.и;  10  -  овалси­
мон  тешик;  11  -  уткир 
циррили  т еш ик;  12  - 
тиш симон-понисимон 
ёрик,;  13  -  ппнасимпп- 
тошсимпи ерик;  14 - (ицг 
щик,  тешик;  ] г>  буйин 
ту рук, тешит.
www.ziyouz.com kutubxonasi

диган  бурин  думбок,чалари  (condylus  occipitalis)  х,амда  уларнинг 
орк,а  чукурчаси  (fossa condularis),  тил ости  нерви  канали  \canalis 
nervi  hypoglossui),
  буйинтурук,  тешиги  (foramen  stylomastoideum), 
кулокдинг ташкд  тошиги  (meatus  acusticus)  жойлашади.
Калла  суягининг  ривожланиши
Калла суяклари скелет суякларига ухшаб,  асосан  икки  йул  би­
лан ривожланади. Биринчидан, эмбрион ривожланиши даврида суяк 
гукдмаси  эмбрионнинг мезенхима тукдмаси  хужайраларидан  ке­
либ чикдлд,  Иккинчидан  эса,  суяк тукдма торай  ту^имаси  урнида 
хрсил  булади.  Иккала  хрлда  х,ам  суяк  тукдмасининг  ривожлани- 
шида  мезенхима  хужайралари  бирламчи  материал  булиб  хизмат 
кдлади. ToFaft тукдмасининг уэи х,ам бошлангич даврида мезенхи- 
мадан  ривожланади.  Организм  эмбрионал  тарак^ётининг  бош- 
лангич даврида бош мия асосида орк,а  мия тори  шаклланади. Сунг 
унинг усти  мезенхима  хужайраларидан  ташкил топган  парда  би­
лан  уралади.  Эмбрион таракдиётининг  биринчи  ойи  охирларида, 
калла суяги оркд торининг мияга келиб тугайдиган жойида,  хорда 
олди  ва  хорда ёнида жойлашадиган  тогай  пластинкалари  шаклла­
нади.  Шундай  кдлиб,  мезенхима  тукдмаси  хужайраларининг  то- 
Faft тукдмасига айланиш жараёни бошланади. ToFaft  калланинг ту- 
бидан такомиллашиб, икки томонга кдраб ривожланиб боради. Кал­
ланинг  унг  девори  ва  калла  крпкргининг  бир  кдсми,  (foramen 
occipitale  magnum)
  атрофини  ураб  турадиган  энсанинг  асосий  ва 
ен  кдсмлари,  чакка суягининг  пирамида ва  сурричсимон  кдсмла- 
ри,  асосий  суякнинг деярли  хдмма  кдсми,  ралвирсимон  суякнинг 
деярли  хдмма  кдсми  ва  бурун нинг  пастки  чиганори  тогайланади. 
Факдт калланинг  крпкрри  юкрри томонидан  бириктирувчи  тукд- 
мадан  ташкил  топган  парда  билан  ёпилган  булади.  Бу  парда  ке- 
йинчалик  то кай га  айланмасдан  турридан  турри  суякланиб  боради. 
Эмбрион  ривожи  учинчи  ойининг  биринчи  ярмидан  бошлаб,  то- 
кайлашган  калла  ривожланиб  боради.  Шу  вак,тга  келиб  х,идлаш 
аъзолари капсуласи,  куриш аъзолари турадиган чукурчалар,  эши- 
пув аъзоларининг капсулалари ва энса сохдси шакллана бошлайди. 
Шаклланган тогай тукдмаси ва каллани крпловчи нарданинг турли 
кдсмларида  эмбрион  ривожининг  иккинчи  ойининг  охирларига 
келиб,  суякланувчи  нук,талар пайдо була бошлайди.  Шу нук,талар- 
дан суяк тукдмаси ривожлана бошлайди ва калланинг аеосини таш­
кил  кдлувчи  TOFaft  суякка  айланади.  Юкррида  келтирилган  маъ- 
лумотларга  кдрагандд,  калла  асосини  ташкил  кдлувчи  суяклар  уз 
ривожланиш  жараёнида  мезенхима  тук^масидан  ташкил  топган 
нарда,  тогой ва суякланишдан  иборат боскдчларни утиб  шакллан 
са,  калла  крикрги  эса  парда  ва  суякдан  иборат  (тогай  боскдчини 
угмасдап) боск^пши утади.  Икки боскдчли суякларга энса ва чакка 
суякларининг наллалари,  калланинг тепа суяклари,  пешона суяга- 
нинг икки  яримтаги  киради.  Буларнинг хдммаси  узаро  бирлашиб, 
бир  бутун  калла  скелетини  хрсил  кдлади,  Мия  асосини  хрсил
www.ziyouz.com kutubxonasi

кдлувчи  мезонхимадан  ривожланган  торайли  жабра  равокдари 
пайдо булиб,  улардан келажакда юз суяклари ривожлана бошлай­
ди.  Юкрриги  жар,  пастки жар,  чакка  суягининг бегизсимон усим­
таси,  урта  кулок,  бушлиридаги  майда  эшитиш  суяклари  (болрача, 
сандон,  узанги),  тил ости  суяги  ва  унинг  шохлари  келиб  чик,ади.
Калла суякларининг ривожланиши постэмбрионал даврда, яъни 
тутилганидан  сунг  хдм  торайларнинг  суякланиш  жараёни  давом 
этади.  Дастлаб  бириктирувчи  тукдма  пластинкаларининг  суякка 
айланмаган  кдсмлари  куплаб  учрайди.  Бир  нечта  калла  суякла­
рининг  бирлашадиган бурчаклари  битмай ташкд томондан яхши 
куриниб турадиган бириктирувчи тукдма пардаси билан  крплан­
ган  булади.  Калланинг  бу  кдсмлари  мия  артериялари нинг  пуль- 
сацияланиб туриши натижасида кдмирлаб туриши сабабли уларга 
ликдлдокдар  (fanticule)  деб  ном  берилган  (36-расм).  Ликилдок,- 
лар  хдр  хил  катталикда  булади.  Калла  суягининг  урта 
ч и з и р и
 
буйлаб  пешона ва энса ликдлдокдари, ён томонларида унг ва чап 
понасимон  ва унг ва  чап  сурричсимон ликдлдокдари жойлашган. 
Буларнинг ичида энг каттаси тепа ва пешона суякларининг урта­
сида  жойлашган  ромбсимон  ликдлдок, хдсобланади.  Янги  турил- 
ган болада бу ликдлдокдарнинг узунлиги 3,5 см.,  кундаланг
1
 улча- 
ми  тахминан  2,5  см.  га  тенг.  Тула  суякланиш  боланинг  2  ёшига 
турри келади. Оркд-чакка ликдлдок,учбурчак шаклида булиб,  ик­
кала  тепа  суякларининг  энса  суяги  билан  туташадиган  кдемига 
турри  келади.  Янги  турилган  болада 
яхши  куринади. Бу ликдлдокдинг чет- 
лари  боланинг 2-3 ойлигида бутунлай 
битиб,  суяк тукдмасига айланади.  Ву­
дардам ташкдри,  калланинг ён томон­
ларида иккитадан туртта ён ликдлдок,- 
лар,  олдинги  ён  понасимон  ликдлдок, 
пешона  суяги,  тепа  суяк  ва  понаси­
мон  суякнинг  катта  кдноти  туташган 
жойларида, яъни чакка суягининг пал- 
лалари орасида жойлашади.  Боланинг 
2-3  ойлигида  улар  бутунлай  суякла- 
ниб кетади. Оркд сурричсимон ликил- 
док, пешона суяк,  чакка суяги  ва энса 
суягининг  палласи  билан  бириккан 
жойида  шаклланади.  Бу хдм  олдинги 
ён ликдлдокда ухшаб, тез да битиб ке­
тади.  Бола турилгандан кейинги калла 
бола  калла  суякларининг 
суягининг ривожи учта даврга були- 
^  TOMOHJV^H курини- 
нади.  Боланинг  7  ёшгача  булган  би- 
,  , 
ринчи  даври  калла  орка  к,исмипинг
кескин  усиши  билан  фаркданади. 
тепа сунк; 5 - саттал чок; ь
 
Иккинчи  даври  7  ёшдан  то  14-16 
- оркр лицилдох; 7-энса пиш­
ет  ит а.
  турри  келади.  Бунда  усиш 
гачосы.
36-расм .  Янги 
ТуРИЛГйН
www.ziyouz.com kutubxonasi

секин  кечади.  Учинчи давр  балогатга етган  даврдан,  то  сукларни 
усиши  тухтайдиган  (20-25  ёш)  ёшгачан  булиб,  бунда  калла  ол­
динги  к^смининг тез  ^сиши  кузатилади.
СУЯКЛАРНИНГ  БИРИКИШИ 
(ARTROLOGIA)
Сувда яшовчи тубан умурткдлиларда суякларнинг бирикишла- 
ри  бириктирувчи  тукдмалар  воситасида  амалга  ошган  булса,  ке- 
йинчалик бирикиш торай  тук,имаси  воситасида  бирикишга  утади. 
Бундай турридан-турри бирикиш хдракат жараёнини анча чегара­
лаб куяди.  Эволюцион жараёнида хдйвонларнинг курукдикка чи- 
к^ши  билан  уларнинг  хдракат  кдлиш  доираси  кенгайиб  борган. 
Натижада буринлар пайдо була бошлайди.  Шундай кдлиб филоге­
нез жараёнида суякларнинг бирикишида икки хили  содир булади. 
Дастлабки бирикиш узлуксиз хдракати турридан-турри чегаралан- 
ган  булиб,  кейин  эса  хдракат  тури  купайгани  сари,  хдракатчан 
бирикиш  пайдо  була бошлаган.  Хдйвонларнинг  филогенетик  жа- 
раёнда  ортгирган хдракатлари онтогенез ривожида хдм такрорла- 
ниб, икки боск^чда утади, Дастлабки узлуксиз бирикиш мезенхи­
ма тукимаси оркдли содир булса, кейинчалик у бириктирувчи тук^и- 
мага  айланиб  суякларнинг  бирикиши  натижасида  амалга  ошади.
Суяклар  орасидаги  тук^-ша  яхлит  крлса,  унда  узлуксиз  бири­
киш  —  синартроз  х,осил булади.  Агар  суяклар  орасидаги  тукдша 
сурилиб орасида бушлик, хреил булса, унда келажакда хдракатчан 
диартроз  ривожланади.
Одамлардаги скелет суяклари уз вазифасига  кдраб турлича ту- 
зилишга  эга.  Уларнинг  бир-бири  билан  бирикиши  хдм  турли ту­
ман  хдракатларга  мослашган.  Анатомиянинг  суяклар  бирикиши- 
ни  урганадиган  булими  ''Артрология"  (artrologia)  ёки  "Синдесмо­
логия"  (syndesmologia) деб аталади. Барча скелет суякларининг би­
рикиши  икки  йирик гурух,га  б^либ урганилади:
1.  Суяклар  узаро  турриддн-турри  хдр  хил  ггук,ималар  ёрдамида 
бирикиши  мумкин.  Бундай  бирикиш  узлуксиз  —  синартроз 
(synartros)
 бирикиш дейилади.
2.  Иккинчи гурух, бирикиш  —  суяклар уртасида бушлик, хреил 
к>
1
либ  бирикиш,  ёки  хдракатчан  бирикиш дейилади.  Бундай  би- 
рикишда суяклар бирикадиган жойида бушлик, хреил булиб, унинг 
атрофини  зич  тук^мадан  ташкил  топган  капсула  крплаб  бугаи 
хреил келади.  Бундай  бирикишга диартроз  (diarthrosis)  бирикиш 
дейилади.
Узлуксиз  бирикиш 
(synartrosis)
Суякларнинг узлуксиз бирикиши унда иштирок к,иладиган тук,и- 
ма турига  кдраб уч  iypyx,ra  булинади:
www.ziyouz.com kutubxonasi

/. Фиброз 
1
ук,ималар (пар/у 
1
лар) воситасида бирикиш (articulation.es 
fibrosae).
2,
  Тогай  тук,имаси  воситасида  бирикиш  (articu lation es 
cartilagineae).
3.
  Суяк тукдмаси  воситасида  бирикиш  —  синостоз  (sinostos).
Узлуксиз  бирикишда  суяклар деярли  хдракатсиз  булади,  х,ара-
кат  булганда  хдм  у  нихрятда  чегараланган  булади.
Суяклар  уртасидаги  бириктирувчи  тукд-шаларнинг  жойлаши- 
ши  ва  уларнинг  бирлашиш  усуллари  хдр  хил булиши  мумкин.
Синдесмоз  (syndesm osis)  бирлашма.  Суякларнинг толали  би­
риктирувчи  тукдма ёрдамида бирлашиши.
Агар  бириктирувчи  тук,има  суяклараро  хрсил  булган  катта 
бушликдш  тулдириб  турса,  бундай  тук,ималар  суяклараро  парда 
(membrana  interossea)
  деб  юритилади.  Буларга  билак,  тирсак  хдмда 
катта ва  кичик болдир суяклари орасидаги парда киради.  Агар ора­
лик, бириктирувчи тук^ма тутам  шаклда булса,  булар  фиброз бой- 
ламчали  (ligamentum)  деб аталади.  Айрим  бойламчалар  эластик то­
лали  тук^малардан  иборат булиб,  тутамлар хрсил кдлиб жойлаша­
ди  ва сарик, бойламлар  (ligamentum flave) деб юритилади.  Бош ске- 
летининг  айрим  суяклари  бир-бири  билан  учли  уткир  усимталар 
ёрдамида нихрятда зич ва мустахдам туташиб чоклар  (sutura) хрсил 
кдлади.  Бундай  бирлашмалар  орасида  нозик  оралик,  бириктиручи 
тук^ималардан  ташкил топган  парда  ётади.
Суяк четларининг бирикиши шаклига кура уч хил чоклар учрайди:
•  Тишсимон  чоклар  (sutura serrata).  Ёнма-ён жойлашган  икки­
та  суяк  тишсимон  усимталарининг  бири • иккинчисиникига  усиб 
кириб хрсил  калган чоклари.  Бундай  чокларга калланинг тепа су­
яклари  орасидаги  чокларни  мисол кдлиб  оламиз.
•  Тангачали  чоклар  (sutura  sguamoza).  Бир  суяк  тангачаси  че- 
тининг ёнидаги  иккинчи  бир суяк тангачаси  чети  устига усиб  ке­
тиши дан  хрсил  булган  бирикиш  тангачали  чок  деб  юритилади. 
Масалан,  чакка  суяги  билан тепа суяк  орасидаги  чоклар.
•  Силлик, ёки те кис  чоклар  (sutura plana).  Иккита чети текис су­
якларнинг  бирикишидан  хрсил  булади ган  чокларга  силлик,  чоклар 
дейилади.  Масалан,  юз  суяклари  орасидаги чоклар.
Бир  суякнинг иккинчи  бир суяк орасидаги  худди  мих кркдлга- 
нидек  кириб туташишига тиш альвеола бирикиши дейилади.  Бун­
да  фиброз  тук,има  тутамларининг  толачалари  хдр  кдйси  гишга 
тушади ган  босим  йуналишига  кдраб турлича  жойлашган  булади.
Синхондрозбирлашма  (articulatio  cartilaginea).  Скелет суяк­
ларининг тогай  тукдмалари  воситасида  бирлашиши.
Синхондроз бирикишда суяклар хдракаги анча чегараланган булиб, 
бурин *дигсман босилиб яна  уз хрлига колиб турит пи  хусусиятига эга. 
Торай тук,има кдтламининг  юпкд-кдлинлигига кдраб хдракатлар хдм 
хдр  хил  булади.  Тукима  кдлин  булганда  хдракат кущюк, булади.
Суяклар тогайлар  (гиалин  ёки толали тогай)  тури га кдраб  икки 
хил  бирикади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

•  Синхондроз-толали  торай  воситасида  бирикиш.  Бундай  би­
рикиш  кучли  механик босим  содир буладиган  жойларда учрайди. 
Масалан  умурткд таналари  уртасидаги  бирлашишлар.  Толали  то­
рай узининг эзилувчанлик хусусияти  билан  умургкд поюнасидаги 
кучли  механик  хдракатларга  мослашган.
•  Синхондроз-гиалин торай воситасида бирикиш,  яъни бирин­
чи  крвурраларнинг туш суяги  билан  бирикиши.
Синхондроз доимий  ва  вак,тинча  булиши  мумкин. Доимий,  я'ьни 
одам умрининг охиригача сакданадиган синхоцлрозни ташкил кдлув- 
чи  бирлашипгга  чакка  суяги  тишсимон  кдсмининг  понасимон  суяк 
хдмда  пирамида  билан энса суяк орасидаги  бирикишлар  киради.
Вак,гинча ёки маълум ошгача сакданадиган бирлашма кейинчалик 
синостоз  бирикишга  айланиб  кетади.  Масалан  эпифиз  билан  мета- 
физ  орали ридаги  синхондроз,  ёки  учта  суякдан  ташкил топган  оёк, 
камари суякларининг бирлашиши. Вак,тинча синхондроз одатда ске­
лет суяклари  ривожининг иккинчи  боскдчи  хдсобланади.  Организ­
мда  шундай  синхондрозлар  учрайдики,  улар  бир-бирига  я кдн  тур­
ган иккита суяк уртасини тулдирган торай ичида тиркдш булиб, унда 
суюк, модд а  учрайди.  Масалан,  икки  крв  суягининг  кушилгаи  жой и 
(симфиз). Бундай бирлашмалар хдракатсиз ёки камхдракатбулса хдм, 
уларда  хдкикдй  буганнинг  баъзи  элементлари  (бушлик,  суюкдик) 
булади.  Айрим хрлларда  бутинларнинг {зедукцияга учращи  натижа­
сида  симфиз  тескари  хрлда  шаклланиши  мумкин,  я’ьни  хдракагчан 
бугиндаи хдракаисиз бурин шаклланади. Масалан, айрим умурткдли- 
ларда  бир  нечта  умурткд  таналарининг  бутан  юзаларидап  кочиши 
натижасида  ингичка  гиркиш хрсил булади.
Х,аракатчан  бирикмалар  (буринлар)
Хдракатчан  бирикмалар  (диартроз)  деб  суякларнинг  бири  ик~ 
кинчиси  билан  уртада  бушлик, хрсил  кдлиб  бирикишига  айтила- 
ди.  Булар  буринлар  (articulatio  arthrosis)  деб  хдм  юри'гилади.
1,  Букин юза кдлинлиги 0,2-0,5 мм. ли гиалин ёки толадор бурин 
т о р э й и
 
билан  крпланган. Торайнинг  кдлинлиги  торай  юзасига  ту- 
шадиган босимга  боглик,.  Босим  кднча  капа  булса,  у шунча кдлин 
булади.  Буринларда  учрайдиган торайларда  к,он  томирлари  ва  то­
рай  усти  нарда  булмайди. Таркибининг 75-80%  сув  на 20-25%  ^ат­
тик, моддалардан ташкил топган.  Кдттик, моддаларни  ярмини  про- 
тиогликан  билан  бириккан  коллагенни  ташкил  этади.  Бирикма 
тукдма  мустах,камлигини  таъминлайди.  Доим  содир  булиб  тура- 
диган ишкдланиш на тижасида бурин торай юзаси силликданиб ту­
ради,  хдракатларнинг енгил б^лишини таъминлайди.  Эластиклиги 
эса хдр хил зарб  ва урилишлардан  сакдайди.  Кдрама-кдрши жой­
лашган  бурин  юзалар и  одатда  бир-бирига  мос  хрлда  ишкдланади.
2,  Бурин  халтаси  ёки  кансуласи  (capsula  articaris)  бурин  юзала- 
рининг  чети  ёки  четрорига  ёпишиб,  буетнши  хдр  томондан  ураб 
олади на ички кдсмида герметик бушлик, хрсил кдлади. Бурин хрсил 
кдлади ган халтача икки капатдан: ташкд фиброз  (strutum fibrosum),
www.ziyouz.com kutubxonasi

хдмда крп томирларига бой ички синовиал (stratum synovialis) кдват- 
лардан  ташкил  тонга п.  Фиброз  кдват  толадор  зич  бириктирувчи 
тук^мадан ташкил топган булиб, суякка кдраган томони  суяк усти 
пардасига  ёпишиб  кетади  ва  х^моя вазифасини  бажаради.  Сино- 
пиал кдват бутан бушлири томон кдраган булади. У эпителий хужай- 
раларидан  ташкил  топган  булиб,  силлик,  ва  ялтирок,  куринишга 
' эга. Бу кдватдан бутан бушлиги томонга майда ворсинкаларга ухша­
ган  усимталар  чикдан  ва  кдват  бурмалар  хдм  хреил  келади.  Си­
новиал кдват деворидаги хужайралар сарик,,  суюкрок, 
коЕ1систен- 
цняга  эга  шилимшик,  ёрсимон  секрет  ишлаб  чикдради.  Суюкдик 
бутан юзаларини силликдаб, эркин хдракатини енгиллаштириб ту­
ради,  ишкдланиб  яллирланишига  йул  куймайди
3.  Бутан бушлири  (cavitas articularis) одамларда тор тирк^ш шакл­
да булиб,  унинг  ичи  синовиал суюкдикка тулган.  Суюкдик  микдо­
ри  куп  эмас,  катта  буринлардан  чанок,-сон  ва тизза бутанларида 
2

3 см*. дан  ошмайди.  Одатда бушликдаги  босим атмосфера босими- 
дан  кам.  Шунинг учун  атмосфера босиминииг узгариши  унга таъ­
сир  кдлиши  мумкин.  Букин  капсуласининг  хдракати  натижасида 
босим  узгариб,  бурин  юзалари  силжиб  крлиши  мумкин.  Одатдаги 
шароитда  бутан  юзаларининг  силжишига  ички  босимдаи ташкдри 
бойламлар  ва  мускуллар  хдм  кдршилик  курсатади.  Бойламлар  ва 
пайлар  бутан  мустахдамлигини  таъминлашда  иштирок  этс
1
ди.
4.  Бутан  бойламчалари  (ligomentum  capsularia)  шаклланган  зич 
бириктирувчи  тук^мадан  ташкил  топган  толалар  параллел  хрлда 
зич  жойлашиб,  бойлам  хреил к,илади.  Кдтгикдиш  жихдтидан  пай- 
ларга  ухшайди.  Айрим  хрлларда,  улардан  хдм  кдттикрок,.  Бойлам­
лар  бутан  халтачасининг  ташк^  ва  ички  кдсмларида  жойлашади. 
Одатда,  бутан  фиброз тукимаси дан усиб чикдди.  Бойламчаларнинг 
иккинчи  учи  суякларга туташган  булиб  (айрим  хрлларда 
2
  та  суяк 
туташтиради)  буринлар мустахдамлигини таъминлайди.  Бугин  ичи- 
да жойлашган  бойламчалар эса бугаи нинг хддлдп ташкдри хдрака­
ти пи  чегаралаб туради.  Купчилик бойламчалар,  эластик толачалари 
кам  булишига  кдрамай,  мустахдам  булади.  Масалан:  тизза  бугинн 
ичида  жойлашган  бойламчалар.
5.  Бутан лаблари  (tabrnm articularis) шаклланган зич бириктирув­
чи тукдшадан таткил топган.  Бутан бушлирининг четларида айлан­
ма хрлда жойлашади.  Улар бугиннинг хдракати доирасини  кенгай- 
тириб,  катгалапггириб беради.  Мисол:  елка,  чанок,-сон  буринлари.
6
.  Бурин  дисклари  (discus  articularis)  ва  бурин  менискалари 
{meniscus articularis)
 торай тук,имасидан ташкил топган булиб, бурин 
бушлитада  жойлашган  тузилмалардир.  Агар  пластинкасимои  то­
рай  тук^ма  суяклари нинг  бирикиш  к,исмида  бурин  бушлирининг 
уртасидан  утиб  икки  камера  х,осил  к,илса,  буларга дисклар  дейи- 
лади.  Масалан:  чакка,  пастки  жар  бури ни.  Агар  бурин  бушлиги 
тула  булипмаедан,  б^гин  бушлирининг  четларида  жойлашеа,  улар 
менисклар  (юнонча  —  meniscus) дейилади.  Бу билан  бурин юз<
1
ла-
-  -  »   рииипг бир-бирига купрок, мое ту шиш и  билап  кон i рус нтлигитаъ-
www.ziyouz.com kutubxonasi

г
минланади  ва  хдр  хил  зарблар  таъсири  чегараланади.  Масалан: 
тизза  бурини.
7. 
Сесмасимон  суяклар  (ossa  sessmoidea).  Бундай  суякларга  ми- 
сол  к^либ тизза крпкрри  (patiHa)  суягини  олишимиз  мумкин.  Бун­
дай  суяклар  одатда  бурин  капсуласида еки  пайлар  орали кида  жой­
лашади.  Унинг  ички,  яъни  капсула  бушликига  кдраган  юзаси  гиа­
лин  то рай  билан  крпланган  булса,  тайней  томони  фиброз  тук^мага 
тугашган  булади.
Буринлар организмнинг турли-туман хдракатларида иштирок эта­
ди.  Организмнинг  тик  хрлати  хдр  хил  к^смларининг  бир-бирига 
нисбатан хдракатини хдмда бир жойдан  иккинчи жойга юриш, ту- 
риш хдракатларида иштирок этади  ва уларни таъминлайди.  Букин - 
лар  хилма-хиллигини  назарга  олган  хрлда  уларни  урганиш  унгай 
булиши  учун  улар  бир тартибга,  яъни тизимга  солиб  урганилади.
Буринлар  бурин  юзаларининг  сони,  уларнинг  шакли  хдмда  ва- 
зифасига  кдраб  куйидагиларга  булинади.
•  Оддий  бурин  (art.  simplix).  Буларга факдт иккита бугин  юза­
ларига  эга  буринлар  киради.  Мисол:  бармокдараро  буринлар.
•  Мураккаб буганларга  (art.  composita) иккитадан куп борловчи 
юзаларга  эга  буринлар  киради.  Мисол:  тирсак  бугини.  Мураккаб 
буринларда  бир  нечта  бирикишлар  булиб,  уларнинг хдр  бири  му- 
стак,ил  хдракат  кд\иши мумкин.  Мураккаб  буринларда  бир  нечта 
бирикишлар  мавжуд  булишига  кдрамай,  барча  буринлар  бирли- 
ги,  яъни  уларнинг умумийлиги  сакданиб  крлади.
•  Иккита бурин йириндисидан ташкил топган бугин (art. сотреха). 
Бунда  бурин  ичидага торай тук^ма  буринни  икки  булимга  ажратиб 
туради.  Умуман  булиниш  туда  ёки  чала  булиши  мумкин.  Мисол: 
чакка-пагтки  жар бурини ёки тогай  яримойсимон  мениск шаклини 
эгалласа,  бурин  чала булинган  булади.  Мисол:  тизза  букини.
•  Комбииациялашган  (хдмкор)  буринлар  деб,  узаро  бир-бири 
билан  борланган,  бир  нечта  буринлар  комбинациясидан  ташкил 
топган  хдр  бир  мускул  жойлашган,  лекин  биргаликда  хдракатда 
итнтирок этадиган буринларга айтилади.  Мисол:  иккала чакка-па- 
стки  жар буринлар и,  проксимал  ва дистал тирсак-билак  букинла- 
ри  комбинацияланган  буринлар  икки  ёки  ундан  ортик, булиб,  ва- 
зифалари  бир-бирига мувофик, мослашган  бирлашмалардир.
Буринларнинг вазифаси суякларни  ук, атрофида хдракшта  кел- 
тириб турувчи ук, к^смлари, уларнинг сони эса бириктирувчи  юза- 
лар  шаклига 
6
орлик,.  Масалан,  цилиндр  шаклидаги  буринлар  фа* 
кдт  битта  ук,  атрофида  х,аракат  кдлади.  Унга  кдрама-кдрши  шар 
шаклидаги  бошчаси  аарофида  бир  нечта  ук, атрофида
1
’и  хдракат- 
ларни таъминлайди. Юкррида келтирилган маълумотларга кура хдр 
хил хдракатга теги шли  укдар  сони  бирлашадиган  суяклар  юзала­
рининг  шаклига борлик,.  Шуларга асосланган  хрлда,  буринлар  бир, 
икки  ва  куп укди  буринларга булинади  (37-раем).
I. 
Бир  укди  буринлар.  Бурин  хрсил  к,илувчи  икки  суяк  учлари - 
нинг  бир-бирига  мос  келиши  натижасида  шаклланади.  Булар  уч
www.ziyouz.com kutubxonasi

хил  булиши  мумкин:  а)  цилиндре и мои;  б)  калтаксимон;  в)  бурама 
(винтсимон).
—  Цилиндрсимон  (articulatio  trochoidea)  бутанда  бурин  хрсил 
кдлувчи суякларнинг учлари бир-бирига мос келади. Биринчи суяк 
учи  цилиндрсимон булса,  иккинчисиники мос уйик, хрсил кдлади. 
Мисол:  билак-тирсак  суяклари  устки  учларининг хдракати  нати­
жасида 
суяклар 
ичкарига 
(pronatio)
  ёки  ташкдрига  (supi- 
natio)
  бурилади.  Бундай  буринга 
мисол кдлиб  биринчи  ва  иккин­
чи  умурткдлар,  яъни  уларнинг 
тишеимон  усимта  атрофидаги 
хдракатни  хдм  олишимиз  мум­
кин.
—  Балтаксимон  (art.  gingtymis) 
буганларда  бутан хрсил кдлувчи 
суякнинг  бир  учи  галтаксимон, 
яъни  уртаси  ботик,,  икки  учи 
кутарилиб чикдан булади. Мисол: 
бармокдар  (фалангалар)  уртаси­
даги  буринлар.
—  Бурама  (винтсимон)  (art. 
cochlaris)
  бугинга  мисол  кдлиб 
елка суяги билан тирсак ва билак 
суяклар уртасидаги буринни ола- 
миз,  Шакли  ралтаксимон,  аммо 
ралтаксимон  уйигининг  уртаси 
винтсимон  щаклга  эга.
Бу  буганларда  асосан  буки- 
лиш,  ёзилиш  хдракатлари  содир 
булади
И. Икки укди буринлар.  Булар-
1 - шлтакгимпи бутн; 2 - эллипссимон
 
хдм  уч тури  учрайди.  а)  эл-
бушн; 3 - эгарсимон бугин; 4 - тарсимон  ЛИПССИМОН (тухумсимон); б) эгар- 
Оулин.
 
симон;  в)  дунгли  буринлар.
—  Эллипссимон  (тухумсимон) 
буринда (art. ellipsoidea) бирикувчи юзалар  эллипснинг булаклари, 
яъни  тухумнинг  ярмига  ухшайди.  Биринчисининг  юзаси  буртиб 
чикдан булса,  иккинчисиники  унга  мос  хрлда ботиб кирган  була­
ди.  Бундай  буринларда  хдракат  икки  тарафлама,  яъни  бир-бири 
билан  кесишган  икки  ук,  атрофидд  содир  булади.  Мисол:  билак 
суяги билан кафт усти суяклари уртасидаги хдракат. Бундай буринга 
биринчи буйин  умурткдси  билан энса суяги уртасидаги бурин  хдм 
мисол  була  олади.
—  Эгарсимон буринда  (art. sellaris) бурин хрсил кдлувчи  суяклар­
дан  бирининг учи  ботик*  иккинчисиники  эса  буртиб чикдан  булиб, 
шу  кисмлар  бир-бирига  туташиб  туради.  Эгарсимон  буринда  хдм
37-расм.  Бутинларнинг  турли 
шакллари.
www.ziyouz.com kutubxonasi

хдракатлар  бир-бирига тик,  икки ук, атрофида  содир  булади.  Букин 
ташки  куринишдан  бири  иккинчиси  уггига  кундаланг  тунтарилган 
иккита  эгарга ухшайди.  Мисол,  кул бош  барморининг кафг 
кафт 
усти  суяклари хрсил кдлган  бурин.  Икки укди  буринларда букиш  ва 
ёзиш,  якинлаиггириш  ва узокдаиггариш  хдракатлари  содир  булади.
— 
Дунгли бурин (art. сondyiaris) эллинссимон бустгага ухшаган, ле­
кин  бутан хрсил кдлувчи дунг  ва  унинг тушиб турадиган уйири  бир 
хил булмайди,  купинча фронтал ук атрофида хдракат килади.  Маса­
лан, сон суягининг пастки учи ёки суякнинг бир 'юмонидаги дУнглик.
III. Куп укди буринлар. Юмтцок (шарсимон) бурин (art. sphenoidea). 
Мисол: елка бурини. Суяк учи шарсимон булиб, хдр томонлама хдра­
кат  килиши  мумкин.  Суякнинг  шарсимон  учи  иккинчи  суякнинг 
бурин  чукурчасига тушиб туради.  Юмшок буринлар  бошкд  бурин­
ларга нисбатан хдракатчан.Уч хил:  фронтал, сагитал ва вертикал 
ук 
ат^юфида  хдракат килигаи тафовут килинади.
Ясси  бурин  номига  кура  бугин  юзолари  бошкд  буринларга  нис­
батан  ясси  тузилиип’а эга.  Бутан хрсил килувчи  суякларнинг учла­
ри яссилашган юзаларга эга.  Буртиб чикдан ёки ботик, юзалари хдм 
булмайди.  Хдракат жараёнида  кдсман  булса  хдм  бурин  юзаларида 
сирранишлар  содир  булади.  Шунинг  у^гун  бундай  бутонларни  кам 
хдракатчан буринлар дейилади.  Бундай буринларга ка<|тг усти  суяк­
лари  билан  кафг суяклари уртасидаги,  панжа олди  суяклари  билан 
панжа суяклари уртасидаги буринлар хдмда умурткдлар бурин усим- 
таларининг бирикишидан  хрсил булган  бугинларни  олиш  мумкин.
ТАНА СУЯКЛАРИНИНГ 
БИРЛАШИШИ
Умурткдлар  узаро  тана,  равок  ва  усимталари  ёрдамида  хдр  хил 
бирлашмалар хрсил килиб бирлашиб,  бир бутун  умургкд  поюнаси- 
ни такллантиради. Умургкд поганасида суяклар бирикишининг син­
десмоз турли хиллари (пайлар,  синхондрозлар ва буринлар)  учрайди. 
Умурткд погоналари орасида умурткдлараро диск (destei intervrrtcbralis) 
жойлашади,  унинг  кдлинлиги  кукрак  кисмида  3-4  мм,  буйинда  5-6 
мм,  бол кисмида эса  10-12 мм  ни  ташкил этади. Дискнинг марказий 
к,иош хорда ядроси колдиги булиб, тузилиши жихдтидан гиалин то- 
райга  ухшайди,  унинг атрофи  айланма хрлда толадор тогайдан  ибо­
рат фиброз тукима билан Уралган. Дискнинг марказий к,исмида жой­
лашган ликдлдок  (nucleus pulposus),  умурисдлар  орасида  иружинага 
ухшаш хдрокатни таъминлаб туради. Дискларнинг бундай тузилиши 
умурткдлар  мустахдамлигини  таъминлаш  билан  бирга  улар  к^смаи 
чузилиш,  кискдриш ва эгилувчанлик хусусиятига эга.
Хдр бир умурткдлараро дискларнинг кдлинлиги  бир хил булмай, 
б^йин  ва  бел  умурткдлараро  дискларнинг  оркд  томони  калин,  олд 
гомони  юпкд  булади.  Умурткдлараро  то^айнинг  кдлинлиги  юкрри- 
дан пастга оргиб боради. Буйиннинг биринчи умурткдсида тана  кис- 
ми  булмаганлиги  сабабли,  атла!гг билан  буйиннинг  иккинчи  умург-
www.ziyouz.com kutubxonasi

кдси  уртасида уму(Гщалараро торай  булмайди.  Буйиннинг иккинчи 
ва учинчи  умурткдлари  уртасида  торай  юкрриддн  биринчи  х^соб- 
ланади.  Умурткдлараро  торай  белнинг  бешинчи  умурткдси  билан 
думраза уртасида жойлашади. Думраза  ва дум умурткдлараро тогай 
тахминан 
12
 ёшлардан бошлаб суякланишга утади ва синостоз бир- 
лашиш  ёрдамида  бир  бутун думразани  хреил келади.
Умурткд  поюналар  яхши  ривожланган  богловчи  аппаратларга 
эга.  Бутун умурткд поюнаси  буйлаб шаклланган зич бириктирувчи 
тук^мадан  иборат олдинги  буйлама пайи  (lig.  longitudinale anterius) 
энса  суяги  асоси  (pars  posillaris)  хдмда  биринчи  умурткднинг  олд 
думборчасидан бошланади ва умурткдлар танаси умурткдлараро то­
райнинг  олдинги  юзаси  буйлаб  пастга  тушиб,  думраза  суягининг 
юзасида тугайди.  Пай пастга туша борган сари энлирок, була бора­
ди.  Оркд  бойлам  (lid.  Longitudinale  posterius)  умурткд  танасининг 
оркдсида,  умурткд  каналининг  ичида  жойлашади.  Буйиннинг  ик­
кинчи  умурткдси  танасидан  бошланиб,  думраза  умурткдларигача 
давом  этади.  Олд бойламга нисбатан энсизрок, булиб, умурткдлара- 
ро  торайлар  билан  зич  бириккан  .
Сарик,  бойлам  (lig.  flava)  толалари  тик,  умурткдлар  равокда- 
рининг орасида жойлашиб умурткд ёйлари уртасидаги ораликдш 
ёпиб  туради.  Таркибидаги  эластик толалар  бойламга  сарик,  ранг 
беради.  Бу толалар  бойламнинг чузилиб ва яна уз  хрлига  кдйти- 
шини  таъминлайди.  Бундай  бойламлар  I ва II буйин умурткдлари 
равокдарининг уртасида  хдм  учрайди.
Усимталараро  бойламлар  (lig.inter spinale)  умурткдларнинг  уткир 
усимталари  (pocessus spinossus) орасини тулдириб туради.  Умурткд­
ларнинг бел kjicmh сшча ривожланган булади. Бойламлар устки умурт­
кд  усирининг  пастки  к^ргоридан  бошланиб  пастки  уму{)ткд  усири- 
нинг устки к^рюрига туташади. Барча усимталараро бойламлар бир- 
бири билан туташиб, к^фра усти бойламларини (lig. supraspinalis) хреил 
келади.  Юкрридан  энса  суягининг пастки  к^рраси  (crista  occipitalis 
externa)
 думбогигача бориб,  эластик толаларга эга булган пайига ай- 
гилади. Турт оёкди умурткдлиларда у яхши ривожланган энса пайига 
айланади. Умургкдларнинг кундаланг усимталари орасида хдм  калта 
кундаланг усимта бойламлари  (lig. intertronsversalia) жойлашади. Дум­
раза ва дум хдм узаро умурткдлараро дисклар хдмдд айрим  бойлам­
лар  ёрдамида  бирикиш  х,осил  килади,
Умуртк,а  погонаси
Умурткд поронаси  (columna vertebralis) бутун организм ва унинг 
суяклари  учун  марказий  таянч  вазифасини  бажаради.  У  асосан 
буйин,  кукрак,  бел,  думраза  ва  дум  умурткдлари  хдмда  ёрдамчи 
воситалари  умурткдлараро  дисклар,  бутан  ва  бойламчаларидан 
ташкил топган таянч йириндисидир. Ички кисмида оркд мия жой­
лашган. Кукрак ва кррин бушликдари деворларини ташкил к^лиш- 
да бевосита иштирок этади. Одамларда тик жойлашган билан турри 
булмай,  эгри  лардоз  ва  кифоз  к^смларга  эга.  Лардозда  умурткд
www.ziyouz.com kutubxonasi

погонасининг буйин ва бел кдсмлари олдинга эгилган. Улар буйин 
ва  бел  лардози  дейилади.  Кукрак  ва  думраза  кдсми  эса  оркдга 
эгилган  булиб,  уларга  кукрак  ва  думраза  кифоз и  дейилади.  Бу 
эгриликлар организмнинг хдр хил хдракатлари га  мослашган  фи­
зиологик  эгриликлар  дейилади.  Янги  тугилган  чакдлокда  бундай 
эгриликлар  булмайди.  Факдт  буйин  кдсмида  лардоз  кузатилади. 
Крлган  эгриликлар  эса  боланинг  усиши,  ривожланиши  ва  мус­
кулларнинг  тортилиши  жараёнида,  аста-секин  пайдо  б^ла  бош­
лайди.  Булардан  ташкдри  скалиоз,  яъни  бир  томонга  букилиш 
хдм  учрайди.  Бундай  эгриликлар  укувчи  болаларнинг  иартада 
нотурри  утириши  натижасида  ёки  оналар  болаларини  нотурри 
кутарганда  пайдо  булади.
Одамларда умурткд погонасининг узунлиги, тогайларнинг кдлин- 
лигига  кдраб,  узун  ёки  калта  булади.  Умурткдлараро  тогайларнинг 
хдммасини  кушиб  хдсоблаганда  уларнинг  жами  узунлиги  умурткд 
потонаси  узунлигининг учдан  бирини ташкил  этади.  Умурткд пою­
насининг узунлиги эркакларда уртача 73-75 см, аёлларда  — 69-71  см.
Умурткд  погонасида  турт хил  хдракат  кузатилади.
1.  Кундаланг  фронтал  ук, атрофида  олдинга  ва  оркдга  эгилиш. 
Бундай  эгилишда  умурткдлараро  торайнинг  олдинги  на  оркд  то- 
райлари кдскдриб чузилади. Маълум булишича, одамнинг кун буйи 
юриш-туриши натижасида умурткдлараро торайлар сикдлиб буйи 
бир  мунча  к^скдради.  Кечга  бориб,  одам  буйи  1,5-2  см  кдскдрса, 
эрталаб  яна  уз  хрлига  кдйтади.
2
.  Сагитал ук, атрофида  унт  ва  чап  томонга  эгилиш.
3.  Айланиш  ёки  кдйрилиш  (так  ук, атрофида).  Бундай  хдракат 
буйин  ва  бел умурткдларида  амалга  ошади.
4.  Юкррига ва пастга пружина сингари хдракат кдлиш.  Бундай 
хдракат сакраш  ва тез  юришда  содир  булади.
5.  Умурткд  поропасииинг  думраза  кдсми  хдракатларда  ишти­
рок  этмайди.
Крвурраларнинг  умуртк,алар  ва  т^ш 
суяги  билан  бирлашиши
Кукрак  кдфасини  ташкил  кдлувчи  крвурралар  ва  туш  суяги 
кукрак  умурткдлари  билан  хдр  хил  буринлар  воситасида  бирла­
шиб,  унда жойлашган аъзолар ни хдмоя кдлиш билан  бирга,  нафас 
олиш ва чикдрищда иштирок этади. Хдр бир 
к р в у р га  
кукрак умурт­
кдларига иккита бурин воситасида бирлашади. Биринчи бурин крвур - 
ра  бошчаси  билан  кукрак  умурткд  танаси  уртасида  (articulationes 
capitis coste)
 булса,  иккинчиси  крвурра бургари  билан умурткднинг 
кундаланг  усимталар  орасида  булади  (certicu la tio n es  co ste 
transversaria).
  Хдр  бир  крвурра  бошчаси  юкррида  ва  пастда  жой­
лашган  ярим бурин чукурлари билан туташиб,  бурин хрсил  кдлади.
I-XI ва XII крвурралар эса иккита умурткд орасига кирмасдан турри- 
дан-туьри умурткд танаси  билан  бирлашади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

KpeypFa билан  умурткдлар орасида буринлар мустахдамлишни таъ­
минлаб турувчи ёрдамчи пайлар мавжуд.  Крвурранинг бош к,исмида, 
бутон  капсуласини  таип^и  томондан  махдсамловчи  щуълали  пайлар 
(Ид.  capituJi  costae)
  жойлашади.  Бундан  ташкдри  крвурра  бошчаси - 
нинг  уртасидаги  к^ррадан  умурткдлар  орасидаги  тогайга  бойламча 
(lig.  capitulicostae  interarticulare)
 тортилган  булиб,  бугин бушликини 
устма-уст  жойлашган  иккита  булакка  ажратади.  Лекин  I-XI,  XII 
крвурралар  боши  буринларида  бундай  бойламча  учрамайди,  чунки 
бу крвурралар тугридан-турри умурткд танаси билан бирлашади.
Умуртк,а  погонасининг  калла  суяги 
билан  бирикиши
Умурткд  погонасининг бош  скелета  билан бирлашишида  кал- 
ланинг  энса  суяги,  биринчи  ва иккинчи  буйин умурткдлари  иш­
тирок этади.  Маълумки, биринчи  ва иккинчи буйин умурткдлари 
тузилиши  жихдтидан бошкд умурткдлардан кескин  фар к, к,илади 
Бундай  фаркданиш  энса  суяги  билан  буринлар  хрсил  к,илиб  би­
рикиш ва буйиннинг турли хдракатларини амалга оширишга мос­
лашган.  Энса  суягининг  ён  к,исмларида  жойлашган  дунглар 
(condyli  occipitales)
  биринчи  буйин  умурткдсининг  устки  бурин 
чукурчалари  (fovea  articularia superior)  билан  бирикиб  эллипсси- 
мон  буринлар  хрсил  келади.  Иккала  бурин  бир  вак,тда  икки  хил 
хдракатни  таъминлайди.  Кундаланг  ук,  атрофида  бошни  олдинга 
ва 
оркдга 
эгса,  сагитал  ук,  атрофида  бошни  унг  ва  чан  томонга 
эгади.  Бундай  хдракатларнинг  амалга  ошишида  биринчи  ва  ик­
кинчи буйин умурткдлари уртасидаги буринлар хдм бевосита иш­
тирок  этади.  Улар учта булиб,  иккитаси атлантнинг пастки унг ва 
чап,  хдмда иккинчи умурткднинг юкрриги бурин усимталари  (art. 
Atlanto  axilaris  lateralis)
  содир  булса,  учинчи  бурин  —  буйин  ик­
кинчи  умурткдсининг тишсимон  усимтаси  билан  атлант олдинги 
ёйининг  оркд  юзасидаги  бугин  чукурчасида  (art  Atlantoaxilais 
medialis)
  юз  беради.  Тишсимон  усимта  оркд томондан  кундаланг 
жойлашган  пай  билан  тортилиб  мустах,камланган.  Учала  бурин 
махдсам  тортилиб,  каллани  тишсимон  усимтаси  атрофида  айла- 
нишини  таъминлайди.  Калла  айланганда  энса  суяги  билан  ту­
ташган  биринчи  буйин  умурткд  хдм  айланади.  Б^ринларни  мус- 
тахдсамлашда,  улар  атрофида  жойлашган  бойламлар  хдм  ишти­
рок этади. Бундан ташкдри, крвурра буйин билан кундаланг усимта 
уртасида  хдм  бойлам тортилган.  К,овурраларнинг олдинги  учлари 
хдр  хил  шаклда  туш  суягининг  икки  ён  томонида  синхондроз 
ёки  буринлар  хрсил  кд!либ  бирикади.  Биринчи  крвурра  турри- 
дан-турри  туш  суяги  билан  синхондроз  хрсил  к^либ  бирикса, 
иккинчидан еттинчигача болтан крвурралар туш суяги билан бурин 
хрсил  к^либ  бирикади.  VIII—IX  ва X  крвурралар учларининг то- 
райлари  бир-бирови  билан  бирлашиб  туташади.  XI-XII  крвурра 
тогайлари  эса  туш  суяги  билан  туташмасдан  кррин  мускуллари 
орасига  кириб  туради.
www.ziyouz.com kutubxonasi

К.УЛ СУЯКЛАРИНИНГ  БИРЛАШИШИ 
Елка  камари  суякларининг  бирикиши
Елка камарини ташкил этувчи суяклардан  курак суяги тана су­
яклари  билан  турридан-турри  бирикмай,  умров  суяклари  восита­
сида бириккан. Умров суягининг туш суягига кдраган учи туш су­
ягининг  дастак  к^сми  билан  кушилиб  туш-умров  буринини  (art. 
stemoclavicularis),
  умровнинг  иккинчи  тумток, учи  эса,  курак  суя­
гининг елка усири  (акрамион)  билан  бирлашиб,  елка усиги  умров 
буринини  (art. Acromioclavicularis) ташкил этади. Туш-умров 
6
yFH- 
ни уртасида бушлик, булиб, унда торайдан ташкил топган диск жой­
лашади. Бундан ташкдри буйинда унинг мустахдамлигини таъмин- 
ловчи биринчи к,овуррага тортилган бойламча мавжуд. Шунинг учун 
бу  буринда хдр  хил ук, атрофида  содир  буладиган  хдракатлар  ку­
затилади.  Сагитал ук, атрофида юкррига ва пастга, тик ук, атрофи­
да  олдинга  ва оркд  томонга  йуналган  хдракат амалга  ошади.
Иккинчи  акрамион билан хреил буладиган  бурин орасида фиб­
роз  тук^мадан  ташкил  топган  пай  жойлашиб,  у  буринни  устки 
томонидан  ураб хдмоя  кд\иб туради.
Елка  бурини  (articulatio  humeri)  курак  бурин  чукурчаси  ва  унга 
тушиб  турадиган  елка  суяги  бошчасининг  бирлашишидан  хреил 
булади.  Куракнинг  бурин  чукурчаси  ва  унча  чукур  булмаганлиги 
сабабли унга елка суягининг бошчаси гула тушмайди.  Шунинг учун 
чукурча  атрофида  фиброз  тогайдан  ташкил  топган лаб  шакллана- 
ди.  Натижада,  унинг  х,исобига  чукурча  бушлиги  кенгайиб,  бошча 
унинг ичидл жойлашиб эркин хдракатни таъминлайди. Фиброз тук^- 
мади халтача (капсула) курак чукурчасининг лабидан бошланиб, елка 
суягининг анатомик буйнига ёпишади, Халтача юпкд ва энли булиб, 
унинг хусусияти эркин хдракатни таъминлайди. Унинг атрофи бурин 
халтачасидан  бошланадиган  мускул пайлари  билан уралиб м устах,- 
камланган.  Елка  букини  унча  тарангланмаган  шарсимон  буринлар 
кдторига киради ва танадаги  энг хдракатчан  бурин хдсобланади. Уч 
ук, атрофидаги хдракат кузатилади. Сагитал ук, атрофидаги хдракат 
танадан  узокдатиш  ва  як^нлашиш,  фронтал  ук,  атрофида  олдинга 
ва оркдга х,аракатг тик  (вертикал)  ук, атрофида  елканинг ичкари  ва 
ташкдри  томонга  айланиш  хдракати  кузатилади.  Буринларда  дои- 
равий  циркумдукция  хдракати  келиб чик^ши  хдм  мумкин.
Тирсак бугани (articulatio сиЬШ)учта суякни уз ичига олиб, шакл- 
ланади. У елка суягининг пастки (дистал) учи билан билак ва тирсак 
суякларининг  юкрриги  (проксимал)  учларининг  бирлашишидан 
хреил  булади.  Буларга  елка-тирсак  (art.  humeroulnaris),  елка-билак 
(art.  humeroradialis)
  ва  проксимал  билак-тирсак  бугинлари  (art. 
radioulnaris  procsimalis)
  киради.  Бу  буганларнинг  хдр  бири  муста- 
кдл хрлда узига  хос  хдракатни  бажаришга  мослашган.  Учта  суяк- 
дэн ташкил топган тирсак бугини нинг х,ар  бири  узининг мустак,ил 
халтачасига  (капсуласига)  эга  булмай,  учала  бурин  битта  фиброз
www.ziyouz.com kutubxonasi

капсула  ичига  уралган  булиб,  мураккаб  тузилишига  эга  буринлар 
кдторига киради.  Капсула олдинги  ва оркд томонга юпкд ва эркин- 
рок, булишига  кдрамай,  ён томонидан билак  ва тирсак борламчала- 
ри  билан  махдам  тортилган.  Булардан  ташкдри,  билак  суягининг 
буйин  кдсми  тирсак  суягининг  билак  уйикида  айланма  бойламча 
ёрдамида ушлаб турилади.  Елка-тирсак ва елка-билак буитларида 
фронтал  ук,  атрофида  букиш  ва  ёзиш  хдракатлари  содир  булади. 
Шунинг  учун  булар  бир  укди  бушнларга  киради.  Цилиндрсимон 
билак-тирсак бушнида эса билак суяги вертикал ук, атрофида хдра- 
катланади,  У чала  букиннинг хдракати  туфайли,  кафг ва бармокдар 
олдинга  ва  оркдга  пронация-супенация  бурилиши  мумкин.
Билак-кафт бурини (articulatio radiocarpea) билак суягининг па­
стки  (дистал)  учи  ва  учта  кафг усти  суякларининг юкрриги  (про­
ке и мал)  юзалари  билан  бирикишидан хрсил булади.  Бунда  нухат- 
симон  суяк,  билак-тирсак  суяга  иштирок  этмайди.  Бурин  тухум - 
симон шаклда булиб, икки ук, атрофида хдракат кдлади, яъни фрон­
тал  ук, атрофида  —  букиш  ва ёзиш,  сагитал  ук, атрофида  —  узок,- 
лаштириш  ва  якднлаштириш  хдракатлари  кузатилади.  Бутин  би- 
гизеимон  усимтадан  бошланадиган  айланма  богламчалар,  хдмда 
кафг  ва  оркд  ёрдамчи  бойламлар  иштирокида  мустах^амланган.
Кафт устки  суяклари бурини  (art,interecarpea)  биринчи  ва  ик- 
кинчи кдторда жойлашган кафт усти суяклари орасида хрсил булиб, 
мураккаб  тузилишга  эга  юзалар  хрсил  кдлади.  Бу  ерда  бирлаш- 
малар  хрсил  кдлган  суяклар  бир-бири  билан  куплаб  калта  бой- 
ламчалар  ёрдамида  туташган-  Бойламчалар  икки  ук,  атрофидаги 
хдракатни  чегаралаб туради.  Бу ердаги  бурин хдракати  бармокдар 
хдракатини  таъминлащда  инггирок  этади.
Кафг усти ва кафг суяклари уртасидаги буринлар (art. carpometa- 
сагреае)
  иккинчи  кдтордаги  кафг усти суякларининг дистал кдсм­
лари  билан  кафт  суякларининг  асосий  кдсмлари  уртасида  содир 
булади. Уларнинг бутон бушликдари узаро туташиб кетган. Туртгаси 
(1I-V) кдтгик,тортилган битта халтачага (капсуласига) уралган булиб, 
ясси  буринлар  кдторига  киради-  Уларнинг хдракати  чегараланган 
булгани  учун  кам  хдракат  кдлувчи  бутинлар  дейилади.  Бош  бар­
мок, кафг суяги билан  куп бурчакли катта суяк уртасида кенг кап- 
сулага эга мустакдл капсула хрсил кдлади. Бу ерда эгарсимон букин 
хрсил булиб у иккита  кесишган ук, атрофида  икки томонлама  эр­
кин  хдракат кдлишга  мослашган.  Биринчи  ук, атрофида бош бар­
мок,  ён  томонидаги  иккинчи  (курсаткич)  бармокда  якднлашади 
ёки  узокдашади.  Иккинчи  ук, атрофидаги  хдракатда  эса узи  кас|я’ 
томони  билан  бармокдарга  якднлашади.  Бундай  хдракат  мехдат 
жараёнида  катта  ахдмиятга  эга.
Кафт  бармок,  суяодари  уртасидаги  буринлар  (art.  metacarpo- 
phalangea)
  эллипссимон  буринлар  кдторига  киради.  Бу  буринлар 
кафг  суякларининг  дистал  учидаги  бошчалари  билан  биринчи 
кдтордаги  бармок,  суяклари  (фалангалар)  нинг  устки  учлари  чу- 
к,урчасининг туташувидан  хрсил булади.  Богловчи тузилмалар ту-
www.ziyouz.com kutubxonasi

файли,  уларнинг  вертикал ук, атрофидаги  хдракатлари  чекланган. 
Биринчи  кафг-бармок, бурин  капсуласи  ичида,  уни  кафг томони­
дан  Х.ИМОЯ  кдлиб турувчи  иккита  сесмасимон  суяк  жойлашган.
Фалангалараро  буринлар  (art.  interphalangea)  ралтаксимон 
буринлар  кдторига  киради.  Атрофи  куплаб  айланма  бойламчалар 
билан  мустахдамланганлиги  туфайли,  уларнинг  хдракати  факдт 
ф
1
юнтал  ук,  атрофида  амалга  ошади.
К,ул панжасининг юк,орида санаб утилган куплаб буринлари мус­
куллар  билан  уралган  булмай,  бевосита  тери  остида  жойлашган- 
лиги туфайли  уларнинг панжа оркд томонидан  буртиб  чикданли- 
ги  куриниб туради.
ОЁК,  КАМАРИ СУЯКЛАРИНИНГ
БИРИКИШИ
Чанок,  (pelvis)  учта  чанок,  суякларининг  бирикишидан  хрсил 
булади. Буларга иккита чанок, суяклари  (os coxae), думраза (os sacrum) 
ва  дум  (os  coccigis) суяклари  киради.  Иккала  чанок,  суяклари  ол­
динги урта чизик, рупарасида толадор торайдан ташкил топган бутан 
воситасида  бирикиб,  ярим  (чала)  бурин  (synphysis  pubiea)  хрсил 
к,илади. Бурин оралири буйлама жойлашган бушлик, рулиб,  ичи су- 
юкдикка  тулган.  Шунинг учун  ярим  бурин  дейилади.  Аёлларнинг 
хрмиладорлик  даврида  айник,са  хомиладорликнинг  охирги  муд- 
датларида  крв суяклари  бурини, думраза ёнбош  бурини  ва думраза 
дум  бирлашувлари  чузилиб,  чанок, бушлирини  катталаштиради  ва 
бола тугилишини  енгиллаштиради.
Думиаза чанок, бурини  (art. saciv iliaca)  чанок, ва думраза суякла­
ри  кулокримон  юзаларипинг  бирлашунидан  хрсил  булади.  Бутон 
кам хдракатли, ясси булиб, капсуласи тарангтортилган, атрофи най- 
лар билан  мустахдамланган.  Булардан  ташкдри думразадан  куймич 
буртига  томон  думраза-буртик,  пайи,  думраза-усик, пайи  эса,  дум - 
разадан куймич усиги  гомон йуналади.  Бу пайлар  куймичнинг кат­
та  ва  кичик  уйикдари  билан  биргаликда  мускуллар,  томир  ва  не­
рвлар  утади ган  куймичнинг катта  ва  кичик тешикларини  ураб  ту­
ради.  Бу тешиклар  оркдли  гонга  крн  томирлар  ва  нервлар  угади.
Учта тос суякларининг бирлашишидан хрсил булган чанокда кат­
та  ва кичик тослар тафовут кдлинади. Уларни чегараловчи чизикдар 
икки  -гомондаги  ёнбош  суякларининг  равок,симон  чизикдари  (Ипеа 
arcuata),
  олд томондан  эса  ков  устки  кртрготнинг  бир-бири  билан 
бирлашишидан хрсил булади. Капа тос юкрри томондан очик, булиб, 
унинг  суяклари  кррин  бушлишдаги  аъзолари  учун  таянч  ва  хд
4
моя 
вазифасини  утайди.
Эркак  ва  аёллар тос  суякларидаги  кескин  фаркдар  скелетнинг 
бирорта хдм  бошкд  суякларида учрамайди.
•  Аёлларнинг тоси эркакларникига нисбатан катта ва кенг,  су­
яклари  анча  юпкд  ва текис.
•  Икки  ёнбош  суяклари  (айник,са  унинг  кднотлари)  аёлларда
www.ziyouz.com kutubxonasi

ташкдрига  ётикрок,  булиб,  эркакларда  эса  бирмунча  так  хрлатда 
булади.
•  Аёллар  тосининг  кириш  к,исми  олдиндан  оркдга  к,араб  то­
ра йган.
•  Тоснинг чикдш  тешиги  аёлларда анча  кенг.
•  Крв суяглари кушилган жой (симфиз)нинг остида хреил булган 
бурчак  аёлларда  кенг  булади.
•  Тос тузилиши  ва  шаклига кдраб эркакларда тос  бушлиги -гор 
ва  узун,  воронка  шаклини  эслатса,  аёлларда  цилиндрга ухшайди.
Аёллар  тос  суякларининг узига  хос  фаркданиши  —  бола  туга- 
лишини  енгиллаштиришга  кдратилган  физиологик  мосланишдир.
Чанок,~сон  бурини  (articulatio  сот е)  (38-раем).  Сон  суягининг 
боши  (caput  fem oris)  билан  чанок,  суяги  бутин  чукурчасининг 
(acetabulum)
  бирлашишидан  хреил  булади.  Уч  укди  шарсимон 
бутинлар  кдторига  киради.  Сон  суягининг  бош  к^сми  бутин  чу- 
курчасида  яхши  жойлашган  булишига  кдрамай,  чукурчанинг  ат­
рофида торай  тукимаси дан ташкил топган  куши мча  лабсимон ту- 
зилма бош чаи и айланма хрлда яна х^м махдамрок, ураб олган. Бутин 
халтачаси  унинг атрофидаги  бир  нечта  калта  бойламчалар  билан 
тортилган.  Бойламчалар  ичида  энг  калтаси  ва  бакуввати  —  ён- 
бош-сон  бойлами  (lig.  iliofemoralae) х,исобланади.  Унинг кдлинли- 
ги 
1
  см.  атрофида  булиб,  у  бугип  халтасининг  олдинги  к^смини
2
  3 

5
10
38 
раем.  9н г  чанокгсон  букини  (очилган  х,ол<тги).
1
 - 

Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin