З б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а



Yüklə 15,95 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/21
tarix15.02.2020
ölçüsü15,95 Mb.
#30458
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Odam anatomiyasi (E.Qodirov)


Узун 
ровак  суякларга  крвурра,  туш  суяги  кирса,  калгаларига  умурткд 
iTOFOHaAap,  каф тнинг устки  ва  каф т суяклари  киради.  FoeaK  суяк­
лар  скелетнинг  хдракат  доираси  камрок,,  лекин  етарли  даражада 
кучли  хдракат  ва  таянч  талаб  кдладиган  жойларида учрайди.  С е- 
самасимон ю в а к  суякларига ти зза  k.oiik.ofh,  нухатсимон,  хдмда кул 
ва  оёк,  п ан ж а  суяклари  киради.
Аралаш  суяклар.  Бунга  калла  асосини  ташкил  этувчи  суяклар 
киради.  Улар  турли  шаклдаги  ва  хдр  хил  ривожланган  бир  нечта 
суяклар  йигиндисидан  ташкил топган.  Аралаш  суякларга  умуртк,- 
алар  хдм  киради.  Айрим  скелет  суякларининг  ичида  бушликдар 
булиб,  уларнинг  ички  ю заси  шилимшик,  парда  билан  крпланган, 
буш ликдар  эса  илик,  хдво  билан  тулган  булади.  Бундай  суякларга 
пешона,  понасимон,  ралвирсимон  ва  юкрри  жар  суяклари  киради.
Суякларнинг  кимёвий  таркиби
С уяклар  кимёвий  таркиби  жихдтидан  органик  ва  анорганик 
моддалардан  таш кил  топган.  Унда  органик  модда  1/3  (оссеому- 
коид,  оссеин),  анорганик  модда  эса  2/3  к,исмни  таш кил  этади. 
А норганик моддалар  —  кальций  фосфат,  кальций карбона т,  каль­
ций  ф торид,  магний  ф осф ат,  натрий  борат  ва  натрий  хлориддан 
иборат.  С уякларнинг  эгилувчанлш и  уларнинг  таркибидаги  о с­
сеин  моддасига,  кдттикдиги  эса  минерал  тузларга  борлик,.
Суякларда органик ва  анорганик моддаларнинг етарли дараж а­
да  булиши  суякларнинг  мустахдамлиги,  пишиклиги  ва  чузилув- 
чанлик  хусусиятларини таъминлайди.  Вак,т утиши  билан  суяклар­
да  руй  берадиган  узгаришлар  хдм  асосан  шуларга  борлик,.  Ёш  бо- 
лалар  суякларида  органик  моддалар,  айник,са оссеин,  куп  булгани 
учун уларнинг суяклари  к а п а   ёшдагиларникига нисбатан  эгилув- 
чан булади. Ёш улрайган сари суякда органик моддалар ва сув м ик­
дори  кам айиб  суяклар  мурт булади  ва уларнинг эгилувчанлик  ху- 
сусиятлари  пасаяди.  Шунинг  учун  хдм  кдриларда  суяк  синиши 
купрок,  учрайди.  Ж исмоиий  мехдат  суяклардаги  кимёвий  модда­
лар  нисбагига  таъсир  курсатади.  Окир  мехдат  билан  шуруллана- 
диган  одамларнинг  бел  умурткдлари  хдмда  сон  суякларида  мине­
рал  тузлар  буйин  умурткдлари га  нибатан  куп  булади.
С келет  суякларидан  бир  булагини  азаг  кислотаси  эритмасига 
солиб  куйилса,  бир  кун  ичида  суякдаш  минерал  гузлар  эриб,  суяк 
шакли  сакданиб  юмшок,  хрлатга  тушиб  крлади.  Лксинча,  агар  су- 
якпи  ю крри  хдроратда  кдздирилса,  унинг органик моддалари  куй- 
иб,  анорганик моддалари  крлади.  Бунда хдм суяк шакли  бузилмай - 
ди.  Л екин  суяк  мурт  хрлга  келади.  Демак,  организмда  органик  ва 
ан о р га н и к   моддалар  м икдори  хдмма  вак,т  организм   талабига
www.ziyouz.com kutubxonasi

мос  дара ж<] да  булиши  керак.  Улар- 
пинт
1
  етишмаслиги  организмда,  ай- 
ник,са,  скелет  суякларида  хдр  хил 
касалликларга (масалан, рахит касал- 
лиги)  олиб  келиши  мумкин.
Илик.  Ровакгимон  суяклар  плас- 
гинкалари ораликдари, х,амда найси­
мон  суяклар  бушликдари  илик  би­
лан  тулган  булади  (11-раем).  Тарки- 
би  ва  ранги  билан  фарк,  к^тладиган 
икки  хил  илик учрайди:  бу  к^зи л  ва 
сарик, иликлардир.
Ёш ва жадал ривожлашё'гган орга­
низм крн ва суяк хрсил кдлувчи мод- 
даларга  мух,тож.  Шунинг учун  улар- 
пинг  асоси  кдозил  иликдан  иборат.
Масалан,  хрмила  ёки  янги  чугалган 
чак,алокларнинг  суякларида  асосан 
К.И ЗИ Л 
илик  учрайди  Еш  улгайгап  п _расм.  Сон  суяги  (фрОНТал 
сари;  12-18  ешлардан  бошлаб,  суяк- 
кесмл)
ларнинг диафез к^симларидаги  илик  }. компакт 
2 _ ювак ^
 
сарик,  рангга  киради.  К,изил  илик
1
урсимон  ретикула  тукима  толачалари  орасида  жойлашган  кую к, 
консистенцияли  кдзил  массадан  ташкил  топган.  Унинг  таркибида 
крн  шаклли элиментлар,  суяклар ривожланишини таъминловчи  те- 
моцитобласт ва остеобласт хужайралари мавжуд.  К,изил иликда крн 
■юмирлари, х,амда крн хрсил кдлувчи хужайралар куп  булган и учун 
улар  иликка  к,и:шл  ранг  беради.
Сарик, илик.  Асосан найсимон суякларнинг диаф ез  (тана)  к,ис- 
млари  бушликдарида  жойлашади.  Таркибидаги  каротиноид  мод­
н е й   унга сарик, ранг бериб туради.  Сарик, илик асосан ёг тук,има- 
сига  ухшаган  моддалардан  ташкил  топган  булиб,  ю крри  еифатли 
озукд  моддалар  манбаи  х^собланади.
Суяклар  микроскопик  тузилишининг 
к.иск.ача  тавсифи
Суяк  тукд-шаси  бошкд  скелетоген  гукималарга  ухшаб  асосан 
суяк  х,ужайралари  --  остеоцит,  остеокласт,  остеобласт,  хдмда 
хужайралараро  оралик,  модда  —  оссиомукоиддан  таш кил  топтан 
(
12
-расм).  Оралик, модда оссиоген толачалари  (коллаген толачала- 
рига  ухшаш)  ва  асосий  моддадан  иборат  Найсимон  суяк  кунда­
ланг  кесмасини  микросконда  кузатсак,  унинг  хдр  хил  шакл  ва 
катгс
1
ликка  эга  остеонлар  йш-иидисидан  ташкил  тоиганини  кура- 
миз.  Остеонлар  суякларнинг  вазифаси га  кдраб  турлича  жойла- 
[нади.  Найсимон  узун суякларда  суяк  буй и  йуналишида  жойлаш­
ган  булса,  говакгимон суякларда юкрридан  пастга,  гак,  ясси  суик- 
ларда  эса  суяк  юзасига  нисбат<ш  парлллел  хрлда  жойлашади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Остеои  на  Id  пирс тизими  деб битта к,он  чомири  ачрофида  ж ой ­
лашган  суяк  пластинкалари  мажмуига  айтилади.  Х,ар  бир  крн  гг<> 
мири атроф ида 5-15 суяк  пластинкалари жойлашиши мумкин. Су 
якларнинг  кдтгикдиги  суяк  пластин каларининг тузилиши  ва  о р а ­
лик, моддасининг таркибига  боклик,.
Суяк  пластинкалари  —  оссеин  (коллаген)  толачалари  ва  улар 
орали гида ги минерал пузларга бой аморф модда, хдмда суяк хужай-
раларидан  таш кил  то п ­
ган.  П ластинкалардаги 
толачалар одатда бир-би - 
рига  нисбатан  параллел 
жойлашиб,  бир  томонга 
йуналган  булади.  Кушни 
плас тин каларда  эса,  ак- 
синча,  толалар  тескари 
йуналган булиб, суяк кдт 
тикдигини  таъминлайди.
П а й с и м о н   с у я к л а р  
кундаланг  кесимида  хдр 
хил катталикдаги бир но- 
чта остеонлар кузга таш 
ланади,  хдр  бир  крн  то- 
мири  атрофида  биттадан 
остеон  куринади.  О сте­
онлар  бир-бирига  як,ин 
жойлашг<ш булиб, орала - 
рида оралик, ёки  кушим- 
ча  суяк  пластинкалари 
учрайди.  М арказ  кдсми- 
да жойлашган остеонлар 
ни ташкд томонидан ураб 
олган бир ноча кдиач- суяк 
пластинкасидан  таш кил 
топган  ташкд  улкан  пла- 
с ти н к а л а р н и   к у р ам и з. 
У ларнинг  б и р  нечтаси 
дойра  шаклида  жойлаш ­
ган  булиб,  деярли   зич 
булмагаи суяк пластинка - 
лар  кдватидан  иборат. 
Уларни  устки  томондан 
суяк  уста  пардаси  ураб 
туради.  Булардан  ташкд 
марказий  к,исмида  остс 
онлар  о рал ар и дан  х,ам 
суяк пластин калари утиб, 
уларга оралик, пластинка
12-раем.  Суяк  тук^магипинг  кундаланг 
косими
1
 
сую
с 
усти  пардаси  (периост); 2
  -  
ташцн уму- 
М
1Ш пл(к'пщпк(
1
лар  к,авати;  3 -  остенн  (Гаврр<) 
кпппли; 
4
 - 
остеон каналч(ь\аршшш  апаспюми 
чи; Л -  тгшиб утувчи  (([\ыкмпн)  канала;  h - txr- 
тг.оцит усимпитарн (капалчалар билан туташ- 
тп);  7  -  ас(Х'ий  модда;  в  -  суяк  пластин калари 
тизими  (ocmctmj; й - оралик, пластинкплпр;  10  - 
ички умумий плаититкалар;  11 -эндсн'т;  12 - суяк 
ички  бршлиеи  (ИМ.Ллмаюн  ва  б.)
www.ziyouz.com kutubxonasi

лар 
д ей и л ад и . 
Найсимон  суяклар  канали  атроф ида  хдм  ташк,и 
умумий  улкан  суяк  пластинкаларига  ухшаб  ураб  турадиган  ички 
улкан  иластинкаларни  курамиз.
Суяк  устки  пардаси.  Суякларда  модда  алмашиниш  жараёни  ва 
иннервация  суякнинг устки  пардаси  (periostium)  оркдли содир була- 
ди. Унинг микроскопик тузилиши икки кдватдан иборат. Тантк,и кдват 
зич  бириктирувчи  (фиброз)  тукртмаддн ташкил топган  булиб,  хдмоя 
вазифасини  бажаради.  Иккинчи  кдвати  эса  бевосита суяк тук^маси 
у стида жойлашган булиб, унинг майд а толачалари суяк тук^маси ичига 
усиб кирган.  Шунинг учун  уни  суякдан ажратиб олиш  кдейин.  Ички 
кдват таркибида куплаб томирлар ва нерв учлари учрайди. Озик, мод- 
далари  айрим  нарда  ва  суяк  гаркибидаги  майда  каналчалар  оркдли 
суяк тук^масига утади. Агар суяк усти  пардаси  шилиб олиб ташлан­
са, у  сезиш крбилиятини йукртади. Суяк усти пардасадвдиг ички кдва- 
гида  куплаб  остеоген,  яъни  комбиал  хужайралар  учраб,  улар  купа­
йиш хусусиятига эга. Остеоген хужайраларнинг купайиши хисобига 
суякларда  энига  усиш  содир  булади.  Шу  билан  бирга  улар  суяклар 
жарохдтининг тез битишида  хдм  иштирок  этади.
Суякларнинг ривожланиши
Суякларнинг ривожланиш жараёни (остеогенез) бир нечтага були- 
пади:  1)  эндесмал,  2)  перехондирал,  3)  периостал,  4)  эндохондрал
Суяк  ривожланишининг бошлангич  даврида  эмбрионнинг  ме­
зенхима  хужайралари  бирламчи  материал  булиб  хизмат  кллади. 
Мезенхиманинг суяк т ^ и м а с и  хосил буладиган кисмидаги хужай­
ралар  шиддат  билан  булинади.  Булинган  хуж айралар  бир-бири- 
лдн узокдашиб кетмай  кдтгик, бирикма хосил к,илади  ва бир вак,т- 
нинг  $зида  улар  оралигида  бошланкич  хуж айралараро  модда  хдм 
йиуила  бошлайди.  Кейинчалик  шу  моддадан  табакдланиш  нати­
жасида  коллаген  толачалар хрсил  б^либ,  уларнинг  зичлашиб  кдт- 
тикдашиши  ок^батида  суяк  пластинкалари  вужудга  келади.  Ора- 
лик, моддаиинг купайиши натижасида суяк хужайралари бир-бири 
билан усимталари оркдли туташган хрлда бир о з узокдашади. Сунг 
асосий  модда  (остеомукоид)  аста-секин пайдо булиб, т ^ и м а  тола- 
чаларини  бир-бирига  зич  ёпиштиради  ва,  нихрят,  кдттик,  модда 
шаклланади.  Шаклланган  суяк  гут^имасининг  периф ерик  к^сми- 
лдги  мезенхима  хужайраларидан  остеобласт  хужайралари  пайдо 
булиб,  улар  хдм  шиддат  билан  булина  бошлайди.  Булиниш  нати­
жасида  хрсил  булган  хужайралар  суяк  пластинкасининг  ташкой 
томонига  жойлаша  бошлайди.  С унф а  улар  булинишдан  тухтаб, 
аста-секин  остеоцитларга  айланади  ва  мезенхиманинг  хужайра- 
лпридан хрсил булган остеобласглар  купайиб,  бошкд суяк хуж ай­
ралар  кдтламини  вужудга  келтиради.  Шундай  к,илиб,  суяк  плас- 
тинкаларида  усиш  жараёнини  узун  найсимон  суяклар  мисолида 
жуда яхиги урганиш  мумкин.
Маълумки,  эмбрионал  ривожланишнинг  бошланрич  ддврлари- 
дан,  яъни  иккинчи  ойдан  бошлаб,  булажак  узун  найсимон  суяк-
www.ziyouz.com kutubxonasi

лар  урнида  гиалин  торай  тукдмасидан  суякнинг  дастлабки  эле- 
ментлари  пайдо  була  бошлайди.  Токай  устки  пардасида  ж ойлаш ­
ган хондробласт ва  ичидаги  хондроцит хужайралари  хдсобига то- 
райда шиддатли ривож лапиш  жараёни кечади. Бу даврда торай та р ­
кибида гликоген куп булиб, суяк тукимаси шаклланиши билан унинг 
микдори  аста-секи н   камайиб  боради  ва охирида тугайди.  Ривож- 
ланишнинг бошланрич даврида то гай устки пардасида интенсив р а ­
вишда  крн  том ирлари  ривожланиб,  суякнинг  кам  табакдланган 
остеобласт хуж айралари пайдо була бошлайди. Остеобласт хуж ай­
ралари аста-секи н   суяк атрофини  ураб олади. Дастлабки даралла- 
нишнинг бу даврига торай тук^масидап суяк тукимаси хреил були- 
шининг дастлабки  даври  дейилади.
Кейинчалик  остеобласт хужайраларддн  остеоцит хужайралар  ва 
хужайралараро  модда  хреил  була  бошлайди.  Шу  тарзда  торайнинг 
суякка айланиш жараёни суякнинг диафез кдемидан бошланиб аста- 
секин  эпифиз  кисмига  утади.  Торай  устки  пардаси  хдм  аста-секин 
суякнинг  устки  пардасига  айланади.  Суяк  тукимаси  х,ам  ривожла­
ниб,  мураккаблашиб боради. Унинг орасига остеоцитлар билап бир­
га остеобласт хужайралари хдм кириб боради.  Остеобласт хужайра 
лар торай  хужайраларининг суяк  хужайраларига айланиши  жараё- 
нини  тезлаштиради.  Шундай  кдлиб,  диафе^дан  бошланиб  эпифиз 
томон  кечадиган суяк тук^масининг хреил булиш жараёни  натижа­
сида суякнинг тукдма кдвати кдлинлашиб боради Суяк пластинкала­
ри  ва  остеонлари,  яъни  Гаверс тизими  юзага келади.
Постэмбрионал даврда хдм  (23-25  ёшгача)  диафез  чегаралари- 
да торайнинг суяк тукдмасига утиш жараёни давом этаверади. Тах- 
минан  25  ёш дан  кейип  торай  тукимаси  суякка  айланиб  булади  ва 
хреил  булган  барча  дарал  суяклар  хдм  пластинкасимон  суякларга 
айланади  ва  организм  ^сишдан  тухтайди,  Улар  дарал  ва  скелет 
суякларининг  айрим  кдемларидагина  сакданиб  крлади.
Суяк  тук,имасига  таъсир  этувчи 
омиллар  ва  регенерация
Суяк  тук,имаси  ривожланишига  салбий  таъсир  этувчи  асосий 
омиллардан бири  —  истеъмол кдлинаётган овкдт таркибида каль­
ций  ва  ф о сф о р  элементларининг етишмаслигидир.  Масалан,  овк,- 
атда  "Д"  вита мини  етишмаса,  кальций  тузларининг  сурилиши  и з­
дан  чикдди  ва  суяк  хреил  кдлувчи  хужайралар  етарли  даражада 
булинмайди.  Натижада  коллаген  толачалар  яхши  шаклланмайди, 
остеобласт  хужайраларининг  вазифаси  шу  билан  тугайди.
Суяк  тукдм асининг  ривожланишига  эндокрин  безлар  мах,су- 
лоти,  яъни  гормонлар хдм  катга таъсир  курсатади.  Масалан,  орга­
низмда  кдлкрнсимон  без  олди  безининг  гормони  (паратгормон) 
суяк тукдм асининг ривожланишини бошкдради, яъни крнда каль­
ций ва  ф о сф ор   алмашииувини  бошкдради.  Агар  крнда бу  безнинг 
гормони  купайиб  кепудай  булса,  остеокласт х,)окайралар  купайиб 
кетиб тукдм ада ресорбция  (кдйтадан  сурилиш) жараёни тезлаш а-
www.ziyouz.com kutubxonasi

ли.  Кдлкрнсимон  олди  без  гормони  етишмаганда  суяк  тук,има(.:и- 
нинг  ривожланиши  сусайиб  крлади.  Суяк  тук#масининг  р и в о ж - 
ланишида  гипофиз  безининг  самоточроп  гормони  хдм  катта  т а ъ ­
сир  курсатади.  У  суякларда  ок,сил  моддалар  синтезланиши  ва  шу 
оркдли  суякнинг  ривожланишини  хдм  тезлатади.  Бу  эса  а к р о м е ­
галия  касаллигига  олиб келади.
Агар ёш  организмда  жинсий  ф аолият  барвак,т бошланиб  крлса 
найсимон узун  суяклардаги тук^манинг  ривожланиши хдм те зл а - 
шади.  Суяк  тукдмаси  узок,  вак,т  фаолият  курсатмай  крлган  х,ол- 
ларда эса унинг таркибида остеокласт хужайралар купайиб  кетиб, 
ту^имани  емириб  юборади.
ТАНА СКЕЛЕТИ
Одам  скелет  суяклари  умурткдлилар  скелет  суякларига  н и сб а­
тан  олий  даражада  ривожланган  булиб,  морфологик тузилиши  ва 
функцияси  жихдгидан  хилма-хил хдракатларни  амалга  ош ириш - 
га  мослашган.
Кукрак  кдфасининг  шаклланишида  бир  кдтор  тана  скелет  с у ­
яклари  иш тирок  этади.  Буларга  умурткд  погоналар,  крвурралар 
хдмда туш  суяклари  кирадиди.
Одам  ва  бошкд  синфларга  кирувчи  умурткдлилар  суяклари  уз 
физиологик  вазифаларига  кура  морфологик  тузилишлари  билан 
фаркданади.  Умурткд  потонаси  умурткд  суякларининг б и р -б и р и - 
га мустах,кам  бирикиши  натижасида  хрсил булади.  Умурткд  пото­
наси  организм  тана  кдсмларини  боглаб туриши  билан бир  вак,тда 
таянч,  хдмда  оркд  мия  ва  оркд  миядан  чикувчи  нервларни  х,имоя 
кдлиш вазифасини хдм бажаради.  Елка  ва оёк, камарларини хрсил 
кдлувчи  суяклар  умурткд  поюнасига 'гушади.  Елка  ва  калла  х,ара- 
катида фаол кдтнашади. Булардан ташкдри умурткд потонаси одам- 
нинг умр  буйи  тик  юришини  таъминлайди.
Одам  умурткд  поь’онаси  (collumna  vertebrali)  33-34  умурткд  й и - 
киндисидан ташкил топган  булиб,  уларнинг  24 таси хдк#к,ий  ва  9-
10 таси  сохта умурткдлардир  (13-расм).  Х.ак.ик.ий  ва сохта  ум урт- 
кдлар  узига  хос  тузилишга  эга  Умурткдлар  бир-бирига  тогайлар, 
бойламлар,  бугамлар  ёрдамида  бирикади.  Сохта  умурткдлар  ё ш - 
ларда  нисбатан  мустак#л  булса,  катталарда  узаро  бирикиб  би р 
бугун  суяклар  хрсил  келади.
Умурткд потонаси тепадан пастга кдраб 7 та буйин,  12 та кукрак,
5 та  бел,  5 та  думраза,  4-5 та дум  умурткдларидан  ташкил топган. 
Умуман олганда вояга етган эркакларда умурткд погонасининг урта- 
ча узунлиги 73-75 см.  ни,  аёлларда эса 69-71  см. ни ташкил кдлади. 
Шулардан буйин к,исмининг узунлиги  13-14 см.,  кукрак булими  — 
27-30  см.,  бел  к#сми  —  17-18  см.  ва думгаза  —  12-15  см.  ни  т а ш ­
кил  этади
Умурткд погонани ташкил этувчи к,исмларнинг умурткдлари кат- 
та-кичиклиги  ва  шакли  жихдтидан  бир-биридан  ф ар к, к,илади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Лекин  эмбрионал  ривожланиш 
даврида  келиб  чикртши  ва  асо­
сий вазифалари буйича би р-б и ­
рига ухшашдир.
Хдр  бир  умурткд олд томон­
да жойлашган тана  (corpus verte­
brae)  ва  оркд  раворидан  (arcus 
vertebrae) иборат. Умурткд поко- 
наси  билан  равоги  бирлаш иб 
у р та д а   у м у р т к д   т е ш и г и н и  
(foramen  vertebrae)  х,осил  к^ла- 
ди. Хдмма умурткдлар тешикла- 
ри бирлашиб умурткд погона ка- 
налини  (соnalis vertebraise) шакл- 
лантиради.  К анал  буш лигида 
оркд мия жойлашиб, умурткдлар 
равош ёрдамида чегараланади ва 
яхши  х,имояланади.  Умурткдлар 
тана  к,исмлари  орали кдари да 
то л ад о р   TOFan  тук ,и м аси д ан  
ташкил  топган  умурткдлараро 
дисклар  жойлашади.  Умуртка- 
л а р н и н г   р авок,  к,и см лар и д а 
усим талар  булиб  унинг  оркд 
томонида  учи  к,улга  сезилади- 
ган  д а р а ж а д а   у тк и р   у с и м та  
(processus_spinosus)'>(processus spinosus),  икки ён т о ­
монида  эса  биттадан  кундаланг 
у с и м т а л а р   (p ro c e ssu s  trans- 
versus)  жойлашган. Умурткд ра- 
вогида  яна  юкориги  ва  пастки 
бурим  у си м тал ар и   (processus 
articulares superiores et inferiores
жойлашган  булиб,  улар  оркдли 
ум урткдлар  у за р о   б и ри кад и . 
Умуртк,а  танаси  бурим  усимталарининг  урта  к,исмида  устки  ва 
пастки  уйикдар  (incisurae  vertebrae  superiores  et  inferiores)  м ав­
жуд.  Умурткд  поронасида  юкрри  умурткд нинг  пастки  уииги  ва 
пастки  умуртканинг  ю кори  уйикидан  икки  томонга  биттадан 
умургкд  оралик, теш иги  (foramen  intervertebrale)  очилади.  Бу те- 
шиклар оркдли о р к а  мия нервлари  ва к,он томирлари утади.  Одам 
ва  айрим  хдйвонлар да  бел  ва  думраза  умурткдлари  катга  ва  ба- 
к,увват  булади.  Сабаби,  бу  к,исмлар  организмнинг  бош,  тана  ва 
кулларидан  тушган  орирликни  узига  олиб,  чанок, суяклари  оркд­
ли оёкдарга утказиб беради. Дум умурткдлари эса,  аксинча, усиш - 
дан тухтаб,  кичиклашиб,  умурткд шакли хдмда равокдарини йук,о 
-гиб  рудимент х,олга  гушган.
13-раем.  Умур-ща  поронаси
Л  -  олдиндап  кури пиши;  Я  -  оркруан. 
K f p u i u t i u u ;  
I 
-  
6 f i l u H  
уму^тифлари; 2 - 
курак умурткрлири; 3 - бел умурткрла- 
ри; 4  думтза; 5 - дум умуртх,илари.
www.ziyouz.com kutubxonasi

Умуртк,алар.  Буйин  умургкдлари  (vertebrae ceivicalis)  одамлар- 
да 7 дона.  Айрим  умургкдлиларда,  масалан ломангик  ва ялкрвлар- 
да  (ленивец)  улар 
6
  га  булса,  леиивсцнинг  бошкд  турларида 
(brangypus)  — 
8-10
  га.  Купчилик  умуртк,алиларда  буйин умурткд- 
лари  одамларникига  ухшаб  7  та  булиб,  уларнинг  сони  буйиннинг 
узун-калталигига  боклик,  эмас.  Масалан:  буйни  энг узун  ж и р а ф а - 
лд,  х,амда  буйни  энг  калта китсимонларда  хдм у 7  та.  Буйни  узун- 
ларда умурткдлар узун, колталарда  эса  у калта. Одам буйин умурт- 
кдларининг узига хос тузилиши шундан иборатки, уларнинг кунда­
ланг  усимталарида  (processus  transversus)  думало к,  теш и клари 
(foramen transversus) булиб, улардан умурткд артерияси утади. Олди 
томонида  эмбрионал  ривожланиш   даврида  к,овурра  к,()лдикдари 
ёиишиб,  кундаланг усик, теш иги х,осил кдлади. Усик, учлари  икки- 
га ажрш’ан. Умурчкднинг тана кдеми (corpus vertebrae) бошкд умурт- 
кдларга нисбатан  кичик.  Буйин  умурткдлари  бир-бирининг усти- 
га жойлашиб, суякдан ташкил топган узига хос канал х,осил кдлади. 
Гана  кдеми  тахминан  учбурчак  шаклида  ва  унча  баланд булмайди. 
Уларнинг  уткир  усимталари  (processus  spinosus)  II  дан  VI  умурт- 
кдгача  чузилиб,  учлари  айрисимон  шаклда  ажралган  булади  (VII 
умурткдда ажралмайди).  Юк,оридаги  2  та  буйин  умурткдлари  калла 
суяклари билан бирлаишб,  уни  кутариб туради ва буйиннинг барча 
хдракатларида иштирок тгади.  Шунинг учун хдм уларнинг  м орф о- 
логик  тузилиши  бошкд умурткдлардан  кескин  фар к, кдлади.
Биринчи буйин умурткд ёки атлант (atfas)  (14-раем) бошкд умурт- 
кдларга  хос айрим  к^смларини  йук,отган. Тана ва уткир усимталари 
йук,олиб  асосан  олдинги  ва  оркд  ёйлари  (arcus  anterior  et  posterior)
7
14-расм.  Бунин  умурткдлари
А - (нгршшм 6yutm 
умурпициситнг {atlas} пастдап куришши; 
В - 
иккинчи бушш 
умурткрсиниш' (rpistrophous) оркрдан  куршшши.  /  олд nun i 
ёи; 
2 - ён  масса 
си; :t  - гмдиши бурпшк,  4 - тиик'имон усимта  ю:шсп; 5  - юцприги бурим  чуку^ 
ча; в  - оркр 
ёй; 
7  -  пр^а (фртпк; И, 11  - кундаланг усимта  nu'tuurn; 9 - крндалапг 
fcuwna;  10  ■
  тишсимон рсимта;  12 -  юкориги  бурим ю:ш;  /.V - кундаланг усим- 
ша  Цсири;  14  -  ynmtp усим/и».
www.ziyouz.com kutubxonasi

гакдаиган.  Гана  кдсми  иккинчи  умурткдга  усиб  кириб,  чшпсимон 
усимта  (deivs) га айлаиган. Олдинш равок,тана к,исми урнида олдинги 
буртик,  (tuberculum  anterior]  ривожланган.  Равокдинг  ички  юзасидд, 
иккинчи  буйин  умурггкд  тишсимон  усимтасининг тушиб  турадиган 
юзачаси  (fovea  dentis)  жойлашади.  Оркд  равокида  эса  ривожланма- 
ган,  уткир  усимта  урнида  умурткднинг  оркд  буртики  (tuberculum 
posterior)  жойлашган.  Атлантда юкрриги  ва пастки бурим усимталари 
урнида бурим чукурчалари  {fades articukuis) хрсил булган.  Юкрриги - 
си  калла суяги,  пасткиси  эса  иккинчи 
буйин  умурткдси  билан  бирлашишда 
иш тирок этади.
И ккинчи  буйин  умурткд  (axis  ~ 
укди).  Андрей  Везалий  унга  эпистро- 
ф ей   (epustropheus),  айланти ради ган 
умурткд номини берган. Бошкд умурт- 
кдлардан фарк#  -   бош  мия  суиги би­
лан бирлаишб, тик жойлашган тишси­
мон  усики  (dens)  ёрдамида  айланиб, 
буйиннинг  хдр  хил  хдракатларини 
таъминлащда иштирок этади  (15-расм).
Тишсимон  Усик^инг  латерал  (ён) 
томонларида юкррига  ва,  крсмаи,  наст- 
га кдраган атлант билан бирлаштириб 
турувчи  бурим  ю за  (fades  articularis 
superior)  жойлаш ади.  Умурткднинг 
пастки томонида эса олдинга,  к#сман 
пастта  кдраган  пастки  бурим  усимта­
лари  (fades  articularis superior)  булиб, 
унинг учи  айрисимон  шаклда,  крлган 
умурткдлар  эса  бир  хил  тузилишга 
эга.  Еттинчи  буйин  умурткдси  узун 
уткир  усимтаси  билан  бошкдлардан 
ф аркданиб  туради.
К у к р а к   К.ИСМИ  у м у р т к ,а л а р и  
(vertebrae  thoracal is)  крвурралар билан 
бирлашади, шунинг учун уларнинг ту­
зили ши  крвурралар  тузилишига  мос­
лаш ган  булади  (16-раем).  Х,ар  бир 
умурткд  танасининг  икки  томонилан 
крвурра  бошчаси  билан  бокланадиган 
крвурка  чукурчаларига  {fovea  costalis) 
эга.  К,овурра бошчаси х,ар бир юкрри- 
да  ва  пастда  турган  иккита  умурткд 
таналарининг ёнбош оралигада урна- 
шади. Шунинг учун умургкд танасининг 
иккала  томонида  (юкррида  ва  пастда) 
яримтодан  чукурчалар  (fovea  costalis
Yüklə 15,95 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin