‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

Shaxs tarbiyasiga ta’sir etuvchi omillar. 
Fanda, o d a m n in g shaxs 
sifatida rivojlanishiga biologik va iitimoiv omillarning t a ’siri o ‘rtasidagi 
munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etm oqda.
Insonning shaxs sifatida, rivojlanishida iitimoiv hodisalarning t a ’siri 
kuchli boMadimi? Yoki tabiiv omillar yetakchi o ‘rin tu ta d im i? Balki 
tarbiyaning t a ’siri yuqoridir? U l a r o ‘rtasidagi o ‘zaro munosabat qanday?
Fanda biologik vo‘nalish deb nom langan nuqtayi n a z a r yetakchi 
o ‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, P la tonlar tabiiv- 
biologik omillarni yuqori qo ‘yadi. Ular tug‘ma imkonivatlar. taa d ir, 
tole har kimning hayotdagi o ‘rnini belgilab bergan, deydilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyandalari 
esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy 
muhit va tarbiyaning rolini inkor etadi.
Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim — bixeviorizm XX asr 
boshlarida yuzaga kelgan b o ‘lib, uning namoyandalari, ong va aqliy 
qobiliyat nasldan-naslga o ‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. 
Mazkur t a ’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir.
Progmatizm oqimi va uning vakillari D .D ’yul, A.Kombe ham shaxs 
rivoilanishini biologik nuqtayi nazarda asoslaydilar. Ular rivojlanishni 
faqat miqdoriy o ‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. Naslning rolini 
absolyutlashtirib, uni inson taadirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb 
biladilar.
D em ak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliv) 
omilga bog‘laydilar.
Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishni iitimoiv 
omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy. 
psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitga bogMiq deb ko‘rsatadilar.
Muhit deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta ’sir 
tushuniladi. Shu nuqtayi nazardan tarbiya tufayli bolani o ‘zi yashaydigan 
ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chiqadi.
Ular ijtimoiy tnuhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. 
Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, 
uning shaxs boMib kamolga yetishida nasi (biologik omil), ijtimoiy 
muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq 
amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning 
t a ’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar 
t a ’limotiga suyanilijdi.
Falsafada shaxsni jamiyat bilan bogMiq boMgan ijtimoiy hayotdagi 
murakkab voqetik deb qaraladi. Ular individning m a ’naviy boyligi uning 
munosabatlariga bogMiq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham , shaxs mehnat faoliyati zaminida rivojlanadi, 
kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odam ni yaratadi. Bu esa 
o ‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs m a’lum 
ijtimoiy tuzum m ah sulidir. Jamiyat shaxs kam olotining muayyan 
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin.
Faylasuflar shaxsni tabiatning bir boMagi deb baholaydilar. Bu 
insondagi layoqat kurtaklari boMiiv-tming rivojlanishi uchun tarbiya 
kerak, degan g'oyani ifodalaydi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Jamivat taraqqivoti shaxs rivojlanishi uchun keng im koniyatlarni 
yaratadi. Demak, shaxs bilan jamiyat o ‘rtasida ham uzviy aloqa mavjud.
Shunday qilib, odam shaxsining jamiyatdagi rivojlanishi tabiat. 
muhit. inson o ‘rtasidagi murakkab aloqa t a ’siri ostida ro‘y beradi, inson 
ularga faol ta ’sir etadi va shu yo‘l bilan hayoti va o ‘z tabiatini o ‘zgartiradi.
Shaxsga ijtimoiy muhitning t a ’siri ham muhim. Bu tarbiva tizimi 
orqali amalga oshiriladi. Ya’ni,
Birinchidan, tarbiya ta ’sirida muhit bera olmagan bilim, m a ’lumot 
egallanadi, m eh n a t va texnik faoliyat bilan bogMiq k o ‘n i k m a va 
malakalar hosil boMadi.
lkkinchidan, tarbiya tufayli tug ‘ma kamchiliklar ham o ‘zgartirilib, 
shaxs kamolga yetadi.
U chinchidan, tarbiya yordamida m uhitning salbiy t a ’sirini ham
yo‘qotish mumkin.
T o ‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga t a ’sir etadi, bu tarbiya 
doimiy va uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya h am yetakchi 
o'ringa ega boMib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila m uhiti, ijtimoiy 
muhit t a ’sirida h a r tom on lam a rivojlanishga qodir, degan xulosani 
chiqarish mumkin.
Shaxs rivojlanishida faoliyatning o ‘rni. Shaxs rivojlanishida irsiyat, 
muhit, tarbiya bilan bir qatorda inson faoliyati ham m uhim a ham iyat 
kasb etadi. Bu degani inson qanchalik m ehnat qilsa, uning rivojlanishi 
shunchalik yuqori boMadi.
Faoliyat o ‘zi nima? Faoliyat shaxs to m o n id an tabiiy va ijtimoiy 
hayotni maqsadga muvofiq tashkil etiluvchi kundalik, ijtimoiy yoki 
kasbiy harakat la rning muayyan shakli, k o ‘rinishi. Insonning qobiliyati 
va yoshi u to m on id an tashkil etilayotgan faoliyat m ohiyatiga k o ‘ra 
belgilanadi.
Faoliyat jarayonida inson shaxsi, har to m o n lam a va bir b u tu n , 
yaxlit holda rivojlanadi. Lekin faoliyatni maqsadga muvofiq am alga 
oshirishi uchun uni t o ‘g‘ri tashkil etish lozim. Lekin k o ‘p h o latla rd a
sh a x s n in g
r iv o jla n ish i 
u c h u n
i m k o n i y a t l a r
y a r a t i l m a y d i ,
tarbiyalanuvchilarning ijtimoiy m ehnat, bilish faoliyatlari c h e k la n g a n
boMadi.
0 ‘smir va o ‘spirinlar faoliyatining asosiy turlariga o ‘yin, o ‘qish va
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ehnat kiradi. Ular y o ‘nalishiga ko ‘ra bilishga doir, ijtimoiy, sport, 
badiiy, texnik, h u n a rm a n d c h ilik hamda shaxsiy qiziqishga k o ‘ra 
tanlangan sohalardan iborat. Faoliyatning asosiy turi m uloqotdir.
Faoliyat faol va passiv boMishi mumkin. 0 ‘smir faoliyati muhit va 
tarbiya t a ’sirida faollashishi yoki susayishi mumkin. Inson shaxsining 
rivojlanishida uning bu tun vujudi bilan sevib, o ‘z imkoniyatlarini 
nam oyon etib, mehnat qilish, o ‘zini shaxs sifatida k o ‘rsata olishi unda 
o ‘z faoliyatidan qoniqish hosil qiladi. Uning ijtimoiy mehnatdagi 
ishtirokida faollik ko‘zga tashlanadi.
T a ’lim jara y o n id a g i faollik o ‘quvchiga bilim larn i c h u q u r va 
m ustahkam egallashga, o ‘z qobiliyatini nam oyon etishga yo‘llaydi. 
Bilishga boMgan faollik o 'q u v c h in in g in te lle k tu a l rivojlanishini 
t a ’minlaydi.
Faollik ko ‘rsatishning asosini esa hamma vaqt ehtiyoj tashkil etadi. 
Ehtiyojlarning xilma-xilligi faoliyatning ham turlarini kengaytiradi. 
Shunga ko'ra, o ‘quvchining turli yosh davrlarida faoliyati turlicha 
boMadi. T a ’lim m u a s s a s a s id a , h a m m a vaqt b ir xil tala b shaxs 
rivojla n ishid a ijobiy n atija beravermaydi. T urli yosh davrlarida 
faoliyatning turlari va mohiyati o'zgarib turishi kerak.
Insonning iitimoiv faolligj. qobiliyati barcha muvaffaqiyatlarining 
garovidir. Chunki har bir inson o ‘z mehnati, g‘ayrati, intilishi bilangina 
faollashadi. 0 ‘qituvchi qa nchalik yaxshi o ‘qitm asin yoki tarbiya 
b e rm a s in , ta rb iy a la n u v c h in in g o ‘zi h arakat qilm asa, rivojlanish 
m u v a f f a q iy a tli k e c h m a y d i. 
Z e ro , b a r c h a
m a ’n a v iv - a x lo q iv
kamchiliklarning asosiy sababi ham insonning o ‘z faoliyatini t o ‘g‘ri 
yoMga q o ‘ymaganligidadir.
Shuning uch un ham inson faoliyati uning rivojlanishi natijasi 
hamdir. Demak, shaxs faolligi asosida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik, 
ijodkorlik xislatlarini shakllantirish — uning shaxslik imkoniyatlarini 
n am o yon etishi orqali faoliyatini rivojlantirish m uhim sanaladi.