‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

BOLALAR JA M O A SI - PEDAG O G IK TA’SIR N IN G
A SO SIY SHAKLI
M ustaqil flkrlovchi erkin shaxsni shakllantirish ta ’lim va kadrlar
tayyorlash milliy modelining asosiy maqsadi. 
Ijtimoiy munosabatlar 
koMamining kengayishi o ‘sib kelayotgan avlodni o ‘ta m urakkab 
xususiyatga ega munosabatlar jarayoniga har tom onlam a yetuk etib 
tayyorlash vazifasini qo ‘ymoqda. Psixologik, intellektual va fiziologik 
jihatdan yetuk inson hayotiy qarama-qarshilik, xususan, turli buzg‘unchi 
g ‘oyalar t a ’siriga tushib qolish, n o so g ‘lom turm ush kechirish va 
noqonuniy xatti-harakatlarni sodir etishdan o ‘zini saqlab qola oladi. 
Shuningdek, shaxsning aqliy salohiyatga egaligi jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini t a ’minlovchi asosiy omildir. 0 ‘zbekiston Respublikasida, 
demokratik va huquqiy jamiyat barpo etilayotgan mavjud sharoitda 
yosh avlodning mustaqil va erkin fikrlay olishi ro‘y berayotgan voqea- 
hodisalarga shaxsiy munosabatini bildirishga imkon beradi. Ijtimoiy 
borliqda kechayotgan o ‘zgarishlarga nisbatan shaxsiy nuqtayi nazarning 
shakllanishi shaxs faolligini ko ‘rsatuvchi muhim jihatlardan biridir. 
Q olaversa, m ustaqil fikr egasi boMgan shaxs o ‘z im koniyatlari, 
qobiliyatini erkin namoyon eta oladi. Muvaffaqiyatli ravishda olib 
borilayotgan t a ’limiy islohotlarning ham asosiy maqsadi erkin, mustaqil 
fikriga ega barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga 
yetkazishdan iboratdir. Bu xususida 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.A .K a rim o v quyidagilarni e ’t ir o f etadi: «Amalga oshirilayotgan 
islo h o tla rn in g asosiy m aqsadi h a r bir fuq aroning shaxs sifatida 
shakllanishi uchun, o ‘z qobiliyatini, o ‘z talantini ishga solib hayotini 
yanada yaxshilashi, m a’nan boyitishi uchun barcha imkoniyatni yaratib 
berishdan iboratdir»1.
Komil insonni shakllantirish masalasi barcha davrda, ham muhim 
ijtimoiy vazifa sifatida kun tartibiga q o ‘yilgan. Xususan, zardushtiylik 
dinida komillikning asosi ezgu fikr, ezgu so‘z va ezgu amal (harakat)dan 
iborat ekanligi t a ’kidlansa, islom ta ’limoti g‘oyalariga ko‘ra yetuklikning 
bosh mezoni — ilmlilik, bilimli boMishdir.
Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining 
yoritilishiga alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy 
k o m il i n s o n n i s h a k lla n tiris h va fozil iam o a (yetuk iam ivaOni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shakllantirish tarbiyaning bir butun. yaxlit ikki v o ‘nalishi ekanligiga
urg‘u beradi. Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson sa’yi- 
harakati bilan Ьафо etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi 
shaxs o ‘zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, 
deb hisoblaydi. «Aql t o ‘g ‘risidagi» risolasida Abu N asr Forobiy rahbar 
shaxs qiyofasida namoyon bo‘lishi lozim boMgan o ‘n ikki fazilatni keltirib 
o ‘tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda 
o ‘z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson hayotining m o ‘tadil kechishi 
ham da muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda muvaffaqiyatlarga 
erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli boMishda deb 
hisoblaydi va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg‘u 
beradi. Allomaning fikricha, axloqiylik, to ‘g ‘rilik, odillik, tadbirkorlik, 
o ‘zini vazmin tutish, kamtarlik, insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, adolatli 
va vijdonli boMish komil inson qiyofasida aks etishi z a ru r boMgan eng 
asosiy sifatlardir.
Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida 
bilimli boMishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli boMishi esa 
uning yanada yuksalishini ta ’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni 
mhiy lazzat (ruhiy xotiijamlik)ning muhim ko‘rsatkichi ekanligini uqtiradi.
Alisher Navoiy asarlarida komil inson m uam m osi markaziy o ‘rinni 
egallayd i va o ‘z o rzu sid a g i ko m il in so n s h a x s i n i a s a r l a r in i n g
q a h r a m o n l a r i t im s o lid a g a v d a la n ti r is h g a u r i n a d i . M u t a f a k k i r
qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega boMishi borasidagi g‘oya 
ilgari suriladi: aqlli. axloqli. bilimli. iiodkor. qobilivatli. d o n o . kamtar. 
insonparvar. saxovatli. sabr-qanoatli. adolatli. muruvvatli. sogMom. 
iismonan baquvvat. mard va iasur1.
Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari 
bilan Sharq mutafakkirlarining flkrlarini boyitar e kan , komil inson 
qiyofasida, yana shuningdek, vatanparvarlik hamda intizomlilik sifatlari 
ham namoyon boMishi kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining 
jonkuyari sifatida milliy til taraqqivoti jam iyat m a ’naviy rivojini 
t a ’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.