‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

murosa (konsensus) usuli 
jam iyat taraqqiyotida 
m uhim rol o ‘ynam oqda. A yniqsa, uzoq m u d d atlar davom ida bir- 
biriga qaram a-q arshi b o ‘lib kelgan davlatlar, jam iyatdagi q aram a- 
qarshi tom o nlar, kuchlar, ijtim oiy guruhlar, harakatlar va par- 
tiyalar o ‘rtasidagi ziddiyatlarni jam iy atn in g u m u m iy m an faat- 
laridan kelib chiqib hal qilishda bu usul ju d a q o ‘l kelm oqda. Bu 
usul ja h o n xalqlarining m illiy totuvlikka, o ‘zaro ham korlikka, 
ham jihatlik va birlikka, barqarorlikka erishishida h am m u h im
aham iyatga ega b o ‘lm oqda. K onsensus usuli o ‘zaro tin ch y o i bilan 
olib b o rila y o tg a n m u z o k a ra la r, m u lo q o tla r, re fe re n d u m la r, 
xalqaro huquq norm alari asosida m a ’lum bir bitim ga kelishuvlar, 
d em okratik tam oyillar asosida eng m uhim hujjatlar qabul qilish 
orqali olib borilm oqda.
H ar bir sohadagi ziddiyatlarning o ‘ziga xos hal b o ‘lish shakllari 
mavjud. Tabiatdagi ziddiyatlar, odatda, stixiyali — o ‘z -o ‘zicha paydo 
b o ‘lib, rivojlanib, so ‘ng o ‘zlariga xos qonu niyatlar asosida hal 
etiladi. Jam iyatda esa, ziddiyatlarning paydo b o ‘lishi, rivojlanishi 
va hal qilinishi kishilar to m o n id an am alga oshiriladi.
U m um an olganda, harakat, o ‘zgarish va rivojlanish jarayonida 
tu rli-tu m an ziddiyatlar paydo b o ‘lishi, ular tu rlicha hal qilinishi 
m um kin. Bu bilan ziddiyatlar butunlay tugamaydi. Eskilari o ‘rniga 
yangilari paydo b o ‘lib, ular h am m a ’lum vaqtdan so 'n g eskirib, 
o ‘rnini yana yangilari olib, shu asosda rivojlanish cheksiz davom
etaveradi.
Ziddiyatlar kurashi asosida am alga oshadigan rivojlanish asosan 
p ro g re s s iv y o ‘n a lis h d a b o ra d i. B u n in g sa b a b i — 
v o r is lik ,
davom iylikdir.
d) Taraqqiyotda vorislik va davomiylik (inkorni inkor).
T araqqiyot vorislik va davom iylik, inkorni inkor etish y o ‘li 
bilan am alga oshib boradi. Bu m u am m o ni o 'rg an ish n i ,,in ko r“ 
tushunchasi nim ani ifodalashini aniqlab olishdan boshlash lozim .
142

---

Borliqning ham m a sohasida doim o eski, um ri tugayotgan narsa 
va hodisalarning barham topishi, yangi narsa va hodisalarning vujudga 
kelish jarayoni sodir b o ‘lib turadi. Bundagi eskining yangi bilan 
alm ashinishi inkor deb ataladi.
,,In k o r“ tu sh u n c h a si k u n d alik o n g d a ,,y o ‘q “ s o ‘zi bilan 
q o ‘shilib ketadi. Ink o r qilm oq ,,yo‘q “ dem akdir, b iro r narsani 
rad etmoqdir. Lekin, dialektikada inkor kundalik ongda ishlatiladigan 
bunday tush u n ch ad a n farq qiladi. D ialektik inkor — yangining 
eski bilan oddiy o ‘rin alm ashuvi b o ‘lm asdan, balki yangi eskining 
bag 'rid a vujudga kelib, undagi sog‘lom to m o n lard an foydalanib 
qaro r topishidir.
D ialektik inkor, ayni bir vaqtda ,,yo‘q “ deyish bilan ,,h a“ 
deb, y a’ni inkor etish bilan birga tasdiqlashni ham o ‘z ichiga oladi. 
U barcha narsani butunlay rad etuvchi nigilistik q arashdan xoli 
b o ‘lib, b ir paytda sodir b o ‘ladigan yem irilish bilan yaralishni, 
xullas, narsa-hodisalarning yo ‘qolishi va paydo b o lis h in i b og‘lab, 
ilgarilab rivojlanish holatini ifodalaydi. Bu dialektik inkorning 
m uhim jih atin i tashkil qiladi.
D ialek tik in k o rn in g m u h im ikki jih a ti m avjud: b irin ch isi — 
e s k in in g o 'r n i g a y a n g in in g k e lis h i ta b iiy - t a r ix iy ja r a y o n
b o ‘lganligi u c h u n ta ra q q iy o tn in g m u h im sh a rti h iso b la n ad i; 
ikkinchisi — yangining eski bilan vorisiy b o g iiq ek an lig ini ham
ifodalaydi.
D ialektikaning bu ta ’lim oti ikki m arta takrorlanuvchi inkor 
bilan ifodalanishi m oddiy olam dagi narsa va hodisalarning doim iy 
ravishda o ‘zgarib, b ir h olatdan ikkinchi holatga o ‘tib borishi va 
oqibatda, rivojlanish uzluksiz ekanligidan kelib chiqadi. H ar bir 
mavjud b o ig a n narsa va hodisa o ‘zigacha b o ig a n sifat va m iqdor 
inkor etilishining m ahsuli, shu bilan birga, an a shu narsa va 
hodisalarning o ‘zi ham sharoitning o'zgarishi, vaqtning o ‘tishi 
b ilan in k o r etilish g a m a h k u m d ir. D e m ak , h a r b ir n arsa va 
hodisaning o'zgarishi va rivojlanishi ham isha ikki va un d an ko‘proq 
in k o r e tis h la r b ila n am alg a o sh ad i. In k o rn i in k o r a n a shu 
inkorlarning sodir b o iis h i bilan rivojlanishning davom etishini 
ifodalaydi. Bundagi bitta inkor narsa va hodisalardagi o 'zgarish va 
riv o jlan ish n in g b ir m o m e n tin i ta sh k il etsa, „ in k o rn i in k o r“ 
atam asi ularning m uayyan zanjirini ifodalaydi.
Inkorni inkorning am al qilishi tufayli taraq q iy o t to ‘g ‘ri chiziq 
shaklida emas, balki ko‘p chiziqli doira shaklida ham b o ia d i, uning 
oxirgi n u q tasi b o s h la n g lc h n u q tag a y aq in lash ad i. L ekin, bu
143

---

yaqinlashuv uning oxirgi n uqta bilan butkul tutashishi bo'lm asdan, 
balki yuqori bosqichda sodir b o ‘lishi sababli, taraqqiyot spiral 
shaklga ega b o ‘ladi. Bu spiralning h a r bir yangi o 'ra m i oldingi 
o ‘ram iga nisbatan kengroq, yuqoriroq bosqichda yuzaga kelgan 
b o ‘ladi. A na shu m a ’n o d a dialektik n azariy ad a „sp iralsim on 
taraq q iy o t11 atam asi ishlatiladi.
D ia le k tik in k o rg a k o ‘ra , ta ra q q iy o tn in g „ s p ir a ls im o n 11 
xarakteri o ‘zining quyidagi uch jih atig a ega: