‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

3 - § . Insonda tabiiylik va ijtimoiylik
I n s o n ta b iiy va i jtim o iy m a v j u d o t e k a n li g i n i h o z irg i z a m o n
fanlari h a m ta s d i q l a m o q d a . S h u n in g u c h u n h a m in s o n d a g i tabiiylik 
bilan ijtim oiylik orasidagi a lo q a d o r lik m e x a n i z m i n i bilish falsafadagi 
e n g m u h i m a h a m i y a tg a m o lik m u a m m o l a r d a n biridir. B u b o ra d a g i 
a l o q a d o r l ik n i b ilish i n s o n m o h i y a t i n i c h u q u r r o q o ‘rg a n is h u c h u n
re al i m k o n iy a t y a r a ta d i.
In s o n d a g i ta b iiy lik b ila n ijtim o iy lik o r a s i d a b o i g a n d i a le k t i k
a l o q a d o r l ik n i t o i a t a s a v v u r q i l m o q u c h u n , e n g a v v a lo y a g o n a
b io lo g ik tu rg a m a n s u b b o i g a n i n s o n n i , b o s h q a b i o lo g ik m a x l u q o t -
la r d a n sifatiy fa rq in i x a r a k te r l o v c h i e n g u m u m i y va o ‘ziga xos 
x u s u siy a tla ri va x o ss a la r in i bilib o lish z a ru r. C h u n k i , in s o n d a g i
biologik o ‘ziga xos xusu siy atlar va x o ssalar u n i n g ijtim oiy fazilatlari, 
in d iv id u a l x islatlariga h a m o ‘z t a ’sirini o i k a z a d i .
I n s o n n i n g y a g o n a b io lo g ik t u r sifatidagi e n g m u h i m xususiyat - 
l a r i d a n biri — u n i n g y o s h i d i r ( u m r i ) . H o z ir g i z a m o n fa n i m a ’lu - 
m otla rig a q a r a g a n d a , inson bolasi t u r l i - t u m a n kasalliklar va ijtimoiy
183

---

larzalarga girifto r b o ‘lm asa, u n in g o ‘rtac h a yoshi, y a ’ni u m r 
k o ‘rishi, 80—90 yil atrofida b o ‘ladi. Afsuski, insonning biologik 
o 'zig a xosligi ijtim oiy m uhit ta ’sirida o ‘zgarib turadi. Tarixning 
guvohlik berishicha, odam bolasi qadim zam onlarda 20—22 yil 
u m r ko ‘rgan. X V III asrga kelib insonning o ‘rtacha u m r k o ‘rishi 
30 yoshga yetdi. XX asr boshlarida G ‘arbiy Yevropa m am lakatlarida 
o ‘rtacha 56 yil u m r k o ‘rgan inson, XX asr oxirlariga kelib rivoj­
langan m am lakatlarda o ‘rtacha 75—80 yil u m r k o ‘ra boshladi. 
Iqtisodiy-m adaniy jih atd an qoloq m am lakatlarda esa o ‘rtacha um r 
35—45 yoshni tashkil etadi. D em ak, insonning um ri u yashayotgan 
konkret ijtim oiy, siyosiy, iqtisodiy vaziyatlar, m a d an iy -m a’naviy 
m uhit bilan b og‘Iiqdir.
In s o n n in g b o s h q a b io lo g ik m a v ju d o tla rd a n tu b fa rq in i 
k o ‘rsatuvchi xususiyatlaridan yana biri, u o ‘z um rining h ar bir 
bosqichini aw aldan rejalashtira olishidir. Inson umri bosqichlarining 
(bolalik, o ‘smirlik, yoshlik, yetuklik, keksalik) o ‘ziga xos biologik, 
ijtim oiy xususiyatlarga egaligi allaqachonlar aniqlangan. M asalan, 
ayollam ing bola tug‘ish davri o 'rtac h a 15—49 yoshga to ‘g‘ri keladi. 
X uddi, shuningdek, inson qaysi yoshda gapirishni boshlashi, qaysi 
yoshda uylanishi yoki turm ushga chiqishi, qaysi yoshda jinsiy aloqa 
qilishi ham oldindan anglanilgan, m a ’naviy, huquqiy, ijtim oiy 
rejalashtirilgan.
Insondagi biologik xususiyatlar o ‘zgarmasligi yoki o ‘zgarib 
turishi, bo sh q ach a aytganim izda, barq aro r va b eq aro r b o'lishi 
m um kin. Insondagi irqiy m ansublik o ‘zgarm as biologik xusu­
siyatlarga kirsa, fiziologik xususiyatlar o ‘zgarib turadi. M asalan, 
insonning irqiy xususiyatlari uzoq vaqtlardan buyon o ‘zgarm asdan 
barqarorligicha turgan bo'lsa, uning gavdasining tuzilishi zam onlar 
alm ash ish i b ilan , u y ash ay o tg a n m u h itn in g o ‘zgarishi b ilan
o ‘zgarib turgan.
Insonning biologik xususiyatlari haqida gapirganda uning har 
bir vakilini, y a ’ni h ar bir kishining o ‘ziga xos takrorlanm as, ota 
yoki onasi tufayli vujudga kelgan genetik xususiyatlarga ega b o ‘lishini 
ham unutm aslik darkor. U shbu nodir betakrorlik, tabiiy va ijtimoiy 
om illar yordam ida kuchaytirilishi yoki so ‘ndirilishi ehtim o ld an
holi emas.
In so n zo tid a hali fo y d alan ilm ag an ch eksiz im k o n iy atlar, 
qobiliyatlar va iste’d o d la r m avjud ekanligini ta n olish undagi 
tabiiylik bilan ijtimoiylik orasidagi dialektik aloqadorlikni o ‘rganish 
jaray on in ing eng m uhim shartlaridan biridir.
184

---

Insondagi tabiiylik bilan ijtim oiylik orasidagi o ‘zaro dialektik 
aloqadorlik m exanizm ini o ‘rganish jaray o n id a h ar b ir kishining 
o ‘ziga xos xususiyatlari m avjud ekanligini h am tan olm aslik, 
am aliyotda qobiliyatli, iste’dodli, iqtidorli kishilarni kam sitishga 
olib keladi, ularni jam iyatning oddiy ijrochi ,,m u rv atch a“lariga 
aylantirib qo'yadi. Q obiliyatli, iste’dodli kishilarni qobiliyatsiz, 
loqayd kishilar bilan tenglashtirish ijtim oiy ad o latning m e ’yoti va 
shartlariga ziddir.
Inson b ir vaqtning o ‘zida ham ijtim oiy, ham organik olam ga 
taalluqli ekanligi uning m ohiyatini tushunib olishda ham bir qator 
m u a m m o larn i keltirib ch iq arad i. U shbu m u a m m o la r o rasida 
quyidagi ikki m asala ustida to ‘xtalib o ‘tm oq zarur.
Falsafa tarixidan bizga m a ’lumki, Arastu insonning m ohiyatida 
ikki: hayvoniy (biologik) va siyosiy (ijtim oiy) bo sh lan g 'ich asos 
borligini inobatga olib, uni