‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Gravitatsion o ‘zaro ta ’sirlar birlashtirib
turgan dunyo megadunyo deyiladi.
Bu u c h a la d u n y o b ir-b iri bilan ch a m b a rc h a s b o g ‘langan b o ‘lib, 
u la r b ir-b irlarig a a lm a sh in ish la ri h a m m u m k in , y a ’n i m ik ro d u n y o
m ak ro va m eg a d u n y o g a , m eg a d u n y o esa m ak ro va m ik ro d u n y o g a
aylan ish i m u m k in .
M ateriya rivojlangan sari, u n in g tashkiliy tuzilishi h a m o ‘zgarib 
boradi. T ashkiliy stru k tu ra darajalariga k o ‘ra, m ateriy an i ano rg an ik
m ateriya, organik m ateriya va ijtim oiy m ateriya (jam iyat)ga ajratam iz. 
U la r b ir-b irla rid a n siste m a e le m e n tla ri o ‘rtasidagi a lo q a d o rlik - 
larn in g x ilm a-xilligi, u y u sh g an lig i, nisbiy m ustaqilligi va faolligi 
darajalari b ila n farq qiladi. A n o rg an ik m ateriy a yoki jo n siz ta b ia td a
fizik va kim yoviy a lo q a d o rlik la r h u k m ro n lik q ila d i, sh u tufayli 
jo n siz tab ia td a g i q o n u n iy a tla r sh u fa n la r d o ira sid a c h e k la n g a n
b o ‘lib, bu — m a te riy a n isb a ta n sust va tash k iliy uyu sh g an lig i 
jih a td a n quyi d a ra ja d a , faolligi k u ch siz b o ‘ladi. J o n li ta b ia td a , 
y a ’ni o rg an ik d u n y o d a esa, b io lo g ik a lo q a d o rlik la r h a m q a tn a s h - 
ganligi sababli, u n in g u y u sh g a n lik darajasi y u q o riro q , fao lro q va 
tu zilish i m u ra k k a b ro q b o ‘ladi. Ijtim o iy d a ra ja d a esa, y u q o rid a
aytilgan a lo q a d o rlik la rd a n ta sh q a ri, jam iy a tg a xos b o ‘lgan ijtim oiy
a lo q a d o rlik la r h a m q a tn a s h a d i va b u n d a y m ate riy a tu zilish i o ‘ta 
m u ra k k a b b o ‘lib, m a te riy a b u d a ra ja d a o ‘ta uy u sh g an lig in i, nisbiy 
m u staq illig in i va oliy d arajad ag i faolligini n a m o y ish qiladi. Bu
114

---

m a te riy a n in g s tr u k tu r a e le m e n ti b o ‘lg a n h a r b ir in s o n sh u
jam iy atg a xos b o ‘lgan b a rc h a a lo q a d o rlik la m i o ‘zida aks e ttira d i va 
u b a rc h a ijtim o iy m u n o sa b a tla r va a lo q a d o rlik la rd a ong li rav ish d a 
h a ra k a t qiladi.
M a te riy a n in g ta sh k iliy -stru k tu ra d a ra jala ri h a m b ir-b iri b ilan
uzviy a lo q a d o rlik d a b o 'la d i va u la rn in g biri ik k in c h isid a n kelib 
chiqadi. O d atd a, k am ro q aloq adorliklarga ega b o ‘lgan sistem a un g a 
n isb atan k o ‘p ro q aloqadorliklarga ega b o ‘lgan sistem aga q arag an d a 
s o d d a ro q va tashkiliy jih a td a n ta rq o q ro q va passivro q (su stro q ) 
b o ‘ladi.
M a te riy a ta s h k iliy -s tru k tu ra d a ra ja la rin in g , b a lk i, h a li biz 
b ilm a g a n y a n a d a m u ra k k a b ro q tu rla ri h a m b o rd ir, le k in u la r 
h a q id a b iz d a h o z irc h a m a ’lu m o t y o ‘q , c h u n k i b u n d a y d u n y o la r 
h o z irg i, b iz n in g m av ju d tu s h u n c h a la rim iz d o ira sig a sig ‘m ay d i. 
X ullas, m a te riy a n in g ta sh k iliy s tr u k tu ra d a ra ja la ri b ir- b ir id a n
a lo q a d o rlik la rin in g so n i va sifati jih a tid a n , e n e rg iy a va a x b o ro t 
a lm a sh ish x u su siy ati b ila n , faolligi va u y u sh g a n lig i d a ra jasi b ila n
farq qilad i.