‘z b e k ist o n r esp u b L ik a si oliy va 0 ‘rta maxsus ta’l im V a zir L ig I

Volter 
va 
Russo 
in q ilo b iy
q a y ta q u rish n i o ‘z ich ig a o lg an tarix iy rivojlanish g ‘oyasini ilgari 
surish adi. U la rn in g izd osh i 
Kondorse 
esa, ja m iy a tn in g ilgarilam a 
h a ra k a ti, uzlu ksiz ta ra q q iy o t t o ‘g ‘risidagi t a ’lim o tin i y a ra tad i. Bu 
m u tafak k irlar o ‘z qarash larid a g ‘oyaviy o m illar jam iy a tn i harakatg a 
k eltiru v ch i, riv o jlan tiru v ch i asosiy k u c h la rd ir, d egan fikrn i ilgari 
surad ilar.
N ih o y a t, riv o jlanish t o ‘g ‘risidagi h a r xil q a ra sh la rn in g sintezi 
sifatid a b ir b u tu n ta ra q q iy o t nazariy asi n em is klassik falsafasida 
p ay d o b o ‘ldi. Bu falsafaning a so sc h ila rid a n biri 
I.Kant 
rivojlanish 
g ‘oyasini quyosh sistem asi va b a rc h a y ulduzlar d unyosini izohlashga 
ta tb iq etib , u ni h a tto in so n n in g ijtim oiy , tfususan axloq iy rivoj- 
lan ish ig a h a m jo riy e tish g a u rin d i. K a n tn in g shogirdi 
Gerder 
esa, 
riv o jla n ish g 'o y a s in i b u tu n x a lq la rn in g v ta rix ig a va in s o n iy a t 
m adaniyati taraqqiyotiga birinchi b o ‘lib tatbrq etadi. Bu davrga kelib, 
,,d ia le k tik “ a tu sh u n c h a si riv o jlan ish g ‘o y asini ifodalay b o shlaydi.
D ia le k tik a n i riv o jla n ish h a q id a g i h a r ta ra fla m a , m a z m u n
jih a td a n boy va c h u q u r t a ’lim o t sifatida birinchi m arta nem is klassik 
falsafasining b u y u k vakili H eg el ishlab c h iq d i. H e g e ln in g x izm ati 
shu b o ‘ldiki, u b irin c h i b o ‘lib, b u tu n tab iiy , tarix iy va m a ’naviy
120

---

d u n y o n i b ir j a r a y o n s h a k lid a , y a ’n i u z lu k s iz h a r a k a t q ilib , 
o ‘zgarib, q a y ta d a n tu zilib , tara q q iy qilib tu ra d ig a n h o ld a k o ‘rsatdi 
va bu bilan taraqqiyotning ichki b o g 'lan ish in i ochib berishga urindi. 
N atijad a, insoniyat tarixi in so niyatn in g taraq qiyoti jara y o n i sifatida 
m a y d o n g a c h iq d i va en d ilik d a ta fa k k u rn in g vazifasi, u n in g izchil 
b o sq ic h la rin i k u zatib b o rish va z o h iriy ta so d ifla r o rasid a ichki 
q o n u n iy a tla rin i isbot e tish d a n ib o ra t b o 'lib qold i. Bu g 'o y a la r 
H e g e ld an o lti asr a w a l 0 ‘rta O siyolik o lim