3-§. 0 ‘rta asr Isiom falsafasidagi asosiy oqimlar VIII
asrning o'rtalari va IX asr boshlariga kelib Islom falsafasida
turli m uxolif yo ‘nalishlarning paydo b o ‘lishi, ularga qarshi
kurashish ehtiyoji hamda m o'tadil Islom dini asoslarini himoya
qilish zaruriyati ,,K alom “ ta ’limotini (Ilohiyotni) yuzaga keltirdi.
,,K alom “
Muhammad Payg‘ambar asoslagan Islom dini
ta’limotining bir yo‘nalishi sifatida vujudga keldi. ,,Kalom“ ta’limoti
tarafdorlari
mutakallimchilar, deb ataldi. M utakallimchilarning
qarashlari bo‘yicha, „Q ur’o n “ Olloh tom onidan osmondan tayyor
holda tushirilgan muqaddas kitob bo‘lib, Ollohning so'zidir. Dunyo
Olloh tom onidan yaratilgan sanoqsiz atomlar yig‘indisidan iborat.
Ular Olloh xohishiga ko‘ra bo ‘shliqda harakat qiladi, o ‘zaro bir-
biri bilan qo‘shiladi, paydo boMadi yoki yo‘qlikka aylanadi. Dunyoda
tanho, azaliy va abadiy mavjud, buyuk yaratuvchi quw at — Olloh
ning o ‘zi va uning xohishidir. Mutakallimchilar insonning dunyoni
bilish qobiliyatini inkor qiladilar. Uni ojiz banda, deb ta ’riflaydilar.
M utakallim chilar ta ’limotiga qarshi bo'lgan mutafakkirlar
mu’tazilachilar deb ataladi. M u’tazila (arabcha —
ajralib chiqqanlar, uzoqlashganlar degani) ilk islom falsafasidagi ilohiyotchi oqim -
lardan biri b o ‘lib, VIII asr o ‘rtalarida m utakallimchilardan ajralib
chiqqan oqimdir.
M u’tazila ta ’limoticha, inson o ‘z faoliyatida erkindir. U hech
qanday „taqdiri azal“ga bog‘liq b o llishi mumkin emas. M u’ta
zilachilar antik falsafa va mantiq usullari hamda tushunchalarini
ilohiyotga tatbiq etib, islom aqidalaridagi mistikani inkor etishga
uringanlar. Ular ,,Q ur'on“ va Sunna ta ’limotini aql-idrokka mos
talqin etish g'oyasini ilgari surib, islomga ratsionalistik elenientlarni
kiritishga harakat qilganlar. M u’tazila g‘oyalari insonning iroda
erkinligini e ’tirof etib, fatalizmni inkor etishga asoslangan diniy-
falsafiy ta ’limotdir. Hullas, IX asrning boshlariga kelganda islom
ortodoksal (yunoncha —
