Z. G. Gapparov sport psixologiy asi

0’z-o‘zini nazorat qiiish savollari

1. 
   Oliy malakali sportchilarga qanday shaxsiy fazilatlar xos?
   
2. 
   Yuqori malakali sportchilarga qanday xarakterologik xususiyatlar xos?
   
3. 
   Asab tizimining xususiyatlarini sanab bering.
   
4. 
   Aksariyat oliy malakali sportchilar qanday asab tizimiga ega bo‘lishadi?
   

5. 
   Siz sport faoliyatidagi induvidual uslub deganda nimani tushunasiz? Misollar keltiring.
   
6. 
   Oliymaqom chempionlar qanday fazilatlarga ega bo‘lishadi? (R.M. Zagaynov ta’limotiga ko‘ra)
   

Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1. 
   Вяткин Б. А. Роль темперамента в спортивной деятельности. -М.: ФиС, 1978.
   
2. 
   Вяткин Б.А. Спорт и развитие индивидуальности человека. Теория и практика физкультуры, 1993, №2, 1-5 б.
   
3. 
   Горбунов Г.Д. Психопедагогика спорта. -М.: 2006.
   
4. 
   Загайнов РМ. К проблеме уникальности личности спортсмена- чемпиона. "Спортивный психолог" журнали №1(4), 2005, 4-6 б.
   
5. 
   Кретти Б. Психические свойства и черты личности спортсме­нов. Спортивная психология в трудах зарубежных специали­стов. Хрестоматия. -М: Советский спорт, 2005 130-144 б.
   
6. 
   Родионов А.В. Психология спорта высших достижений. -М:, ФиС, 1979.
   
7. 
   Сингер Р Мотивация и уровень притязаний спортсменов. Спортивная психология в трудах зарубежных специалистов. Хрестоматия. -М Советский спорт, 2005, 126-130 б.
   

6-BOB.
SPORT MURABBIYSI SHAXSI VA FAOLIYATINING PSIXOLOGIK TAVSIFI 6.1. Murabbiy faoliyatining psixologik xususiyatlari
Jismoniy tarbiya va sportning bugungi taraqqiyot darajasi sport murabbiylari faoliyatiga tobora yuqori talablarni qo‘ymoqda.
Sport murabbiysi kasbi avvalo pedagogik kasbdir. Ma’lumki, sport - bu insonni tarbiyalashning eng samarali shakllaridan biridir. Bu vazifa bugungi kunda, ya’ni zamonaviy sport yildan - yilga yosharib borayotgan bir paytda yanada muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Barcha kasblar kabi sport murabbiysi faoliyati ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ushbu xususiyatlar quyidagilardan iborat:

1. 
   Professional murabbiy mashq qilishga majbur eta olmaydi, u faqat o‘z o‘quvchilarini mahliyo qilish, qiziqtirish orqali samarali mehnat qilishi mumkin.
   

2.Sport murabbiysi maktab o'qituvchisidan ko‘ra ko‘proq o‘z shogirdlari bilan uchrashadi: bu kundalik mashg'ulotlar, yozgi oromgohlar, musobaqalar, boshqa shaharlarda o‘tkaziladigan bellashuvlar va hokazolar tufayli yuz beradi. Boshqa shaharlarda uyushtiriladigan musobaqalar davrida sport murabbiysi sportchi— o‘smirlar uchun ota-onalari vazifasini ham o'tashi kerak bo‘ladi.

2. 
   Yosh sportchi sevgan sport turiga bog‘lanib qoladi. Shuning uchun sport murabbiysining shaxsiy ibrati va aytgan har bir so'zi uning uchun qonun hisoblanadi.
   
3. 
   Murabbiylik ishining yana bir muhim xususiyatlaridan biri
   

• 
  uning ijodiy mazmunga ega ekanligidir. Yangi narsani yaratish taraqqiyotning, mukammallikning va rivojlanishning birinchi shartidir. Ijodiy yondashuvsiz, izlanish, o'rganishlarsiz murabbiyning faoliyatini tasavvur qilib bo'lmaydi.
  

2. 
   Aksariyat hollarda murabbiy o‘z shogirdlariga o‘zi ham bajara olmaydigan mashqlarni o‘rgatishiga to‘g‘ri keladi. O’zi bajara olmaydigan narsaga boshqalarni o'rgatish, bemalol qo‘lidan keladigan ishni o‘rgatishga qaraganda, albatta qiyin. Shu sababli ham murabbiy metodik jihatdan juda puxta tayyorgarlik ko‘rishi kerak bo‘ladi.
   

Qanday psixik sifatlar, fazilatlar evaziga murabbiylik jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin? Diqqat-e’tiborni jamlashga, tassavvurlar aniqligini, fikrlash jarayonlarining tezligi va to‘g‘riligini aniqlashga yo‘naltirilgan testlar murabbiylar tomonidan sportchilarga nisbatan yaxshiroq bajariladi va ularning ko‘rsatkichi yuqori bo‘lishi qayd etilgan.

2. 
   Murabbiy kasbining yana bir alohida jihati shundaki, uning ishida ham, hayotida ham ekstremal omillar mavjud. Ular qatoriga turli yig‘inlarda va musobaqalarda doimiy ishtirok etish, oilasi bag‘ridan tez-tez uzilish, o'quv mashq ishlarining katta va cheklanmagan hajmi, ayniqsa, musobaqalarda kuchli asab - psixik (emotsional) zo‘riqishlar talab etiladi.
   
   2. 
      Sport murabbiysi faoliyatiga qo‘yiladigan talablar
      

Murabbiy — bu teran ijodiy shaxsdir. Ijodiy jarayonlar masalalari bo'yicha tadqiqotchilar ijodkor shaxsning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga katta e’tibor berganlar.
Masalan, Ya.A.Ponamoryovning tadqiqotlarida ularning quyidagi xususiyatlari alohida ajratib ko‘rsatiladi: perseptivlik (ya’ni diqqatlilikni noodatiy zo‘riqqanligi, nihoyatda ta’sirchanlik, har narsani ko'ngliga yaqin olish); intellektuallik (intuitsiya, kuchli fantaziya, topqirlik, oldindan bashorat qilish qobiliyati, bilimlar doirasining kengligi); xarakterologik (turli qoliplardan chekinish, originallik, tashabbuskorlik, qat’iyatlilik, yuqori darajadagi o‘z- o‘zini boshqara olish, o‘ta ishchanlik qobiliyati).
Aksariyat tadqiqotchilar ijodkor shaxsning xususiyatlari qatoriga

• 
  tavakkal qilishga shaylik, shubhalarga qarshi kurasha olish, mustaqil introvertiv pozitsiyaga ega bo‘lish, ya’ni o‘z fikr mulohazalarini qat’iy turib himoya qila bilish kabi fazilatlarni ham kiritadilar.
  

Ijodkorlik darajasi yuqori bo‘lgan shaxslarga o‘ta murakkab va yangi muammolarga doimo katta qiziqish bilan qarash xosdir. Ularni hamisha original qarorlar qabul qilishni taqoza etuvchi vaziyatlar o‘ziga jalb etadi.
Sport murabbiylari faoliyatlarini tahlil qiiish shuni ko'rsatdiki, ijodkor murabbiylarga avvalo quyidagi jihatlar xosdir: o'quv— tarbiyaviy jarayonlardagi g‘oyaviylik (o‘quvchilarning bilimlarini ularning e’tiqodlariga aylantirishga intilish), turli tajribalar o‘tkazish va yangi tajribalar to'plashga intilish, o‘z-o‘zini cheklashdan holilik, fikrlashda va harakat qilishda o‘ta ziyraklik, mustaqillik, oliy darajadagi ijodiy kuch-g‘ayrat, o‘z ijodiy kuch-quvvatini jamlay olish qobiliyati, juda murakkab pedagogik vazifalarni hal etishga intilish.
Demak, yuqorida bayon etilganlardan ijodkor murabbiyning shaxs sifatidagi xususiyatlarini quyidagilardan iborat deb hisoblash mumkin: u hayot va amaliyotning ehtiyojlariga ziyraklik bilan munosabatda boia oladi, qanchalar nufuzli bo'lmasin, ular biror bir aqidaga qattiq yopishib olmaydilar, ayni paytda o‘z bilimlaridan qoniqmaydilar ham, hamisha yanada barkamol bo‘lishga intiladilar. Murabbiy — bu ijodkordir, u tadqiqotchi, binobarin murabbiylar eng ilg‘or tajribalardan o'zlariga kerak bo'lgan g‘oyalarni saralab olib ularni muayyan sharoitlarga moslashtirgan holda hayotga tatbiq etadilar. Murabbiylar o‘quv materiallarini mustaqil ravishda qayta ishlash qobiliyati, o‘z qo‘1 ostidagilari faoliyatini, ayniqsa ma'rifiy va ijtimoiy faoliyatlarini boshqara olish, ularning ijodiy fikrlash fazilatlarini rivojlantirish qobiliyatlari bilan ajralib turadilar. Murabbiy o‘quv materialini bayon etish va ko‘rsatish borasidagi yangi yo'llarni, usullarni topish uchun doimiy izlanishda bo‘ladi. Murabbiylarga bilish jarayonining barcha qonuniyatlaridan foydalanishga intilish xosdir, zero, bu ularning shogirdlari tomonidan o‘rganilayotgan bilimlar tizimini chuqur o‘zlashtirish va idrok etish hamda mustahkam ko'nikmalar va malakalarni o‘zlarida shakllantirish imkoniyatini beradi. Murabbiyda voqealar rivojining istiqbolini ko'ra bilish, yuzaga keladigan muammolarni hal etish bo‘yicha to‘g‘ri yo‘lni topa olish qobiliyati kuchli rivojlangan bo'ladi. Murabbiy o‘quv jarayoni davomida pedagogika va psixologiyaning eng muhim tamoyillarini samarali ravishda hisobga olishi va yuzaga chiqishga erishishi kerak. Shuningdek, u doimiy ravishda ijodiy o‘sishda davom etishi, o‘z- o‘zini mukammalashtirib borishda tashabbuskor bo'lishi lozim.

2. 
   Murabbiy faoliyatining tuzilishi
   

Murabbiy faoliyatining tuzilishiga quyidagi unsurlar kiradi: loyihalashtirish va konstruktivlik, tashkilotchilik, kommunikativlik, gnostiklik. Loyihalashtirish va konstruktivlik unsuri murabbiydagi voqealarni oldindan ko‘ra bilish, o‘quvchi!arning faoliyat dasturlarini tayyorlash, mashg‘ulotlarni rejalashtirish, o‘quv material ini tanlab olish va kompozitsion jihatdan tashkil qilish qobiliyatlarini ifodalaydi.
Murabbiylar sport bilan shug'ullanayotgan o‘quvchilar shaxsining jismoniy va ma’naviy rivojlanishini, ularning o‘quv va musobaqalashuv vaziyatlaridagi xatti-harakatlarini oldindan ko‘ra bilashlari va shakllantirib borishlari kerak. Bunga erishish uchun ulardan kuzatuvchanlik, xayol, tasavvur hamda tafakkur qilishdagi teranlik talab etiladi.
Tashkilotchilik unsuri o‘quv mashg‘ulot jarayonlarini tashkil etish, sportchilarning sportning turli yo‘nalishlari bilan shug‘ullanishlarini tashkil etish (dars vaqtida, mashg‘ulotlar, musobaqalar, dam olish va maishiy sharoitlarida), guruhlarni tashkil etish, shuningdek mashg‘ulotda ishtirok etayotganlar bilan o‘zining shaxsiy faoliyatini o'zaro muvofiq tarzda tashkil etish bilan bog‘liqdir.
Tashkil etish unsuri deyilganda, har bir alohida holatda yuzaga kelgan vaziyatni to‘g‘ri baholay bilish, to'g'ri qarorlar qabul qila olish va ularning bajarilishiga erishish tushuniladi. Faoliyatning tashkilotchilik unsuri o'qituvchi va murabbiyning quyidagi bir qator shaxsiy fazilatlariga muayyan talablarni qo‘yadi: tezkor va muvofiq fikrlay olish, jasorat, qat’iyatlilik, talabchanlik, mas’uliyat hissi va hokazolar.
Kommunikativlik unsuri murabbiy va mashg'ulotda ishtirok etayotganlar, ularning ota-onalari, ma’muriyat, hamkasblar bilan o‘zaro to‘g‘ri munosabatlar tizimini o'rnatishni anglatadi. Bunda mazkur munosabatlarning xayrixohlik asosida qurilishi va o‘quv mashg‘ulot faoliyatiga ijobiy ta’sir qilishi o‘ta muhimdir. Kommunikativlik unsuri o‘qituvchi va murabbiyning quyidagi bir qator shaxsiy fazilatlariga muayyan talablarni qo'yadi: mehribonlik, chidam, jamoaviylikni his etish, o'zidagi bor kuch-quvvatini ishga bag‘ishlay olish qobiliyati, xushmuomilalik va hokazolar.
Gnostik unsur (bilish, anglash unsuri) murabbiy tomonidan o‘quvchilarning o'ziga xos shaxsiy jihatlarini o'rganish va tushu- nishni, ularning kuchli va ojiz tomonlarini, o'zlarini shaxs sifatida qay darajada anglashlarini, o‘z g'urur, sha’nining kamchiliklarini anglashlarini, shuningdek, murabbiyning hamkasbalari ish tajribalarini o‘rganishi, o‘z tajribasi bilan qiyoslab, ularga baho berishini anglatadi. Gnostik unsur kuzatuvchanlik, xotira, tahlil va sintez, qiyoslash, umumlashtirish va hokazo fazilatlarga muayyan talablar qo‘yadi.
Murabbiy faoliyatining barcha unsurlari o‘zaro chambarchas bog‘liqdir. Ular pedagogik mahoratga ega bo‘la borish bilan birga takomillashib boradi. Biroq, bunda asosiy o‘rin gnostik unsurga tegishlidir. Zero, u bevosita konstruktivlik va loyihalashtirish unsurlariga ta’sir qilib, kommunikativlik va tashkilotchilik faoliyati orqali namoyon bo‘ladi.

2. 
   Pedagogik taktning psixologik asoslari
   

Pedagogik takt — pedagoglar mahoratining eng muhim fazilatlaridan biridir. U pedagoglarning sportchilarga nisbatan yuqori axloq me’yorlari darajasida munosabatda bo‘lishlarida, ularga pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq ravishda ta’sir ko‘rsatishdan iborat bo'lib, u murabbiyning o‘quv tarbiyaviy ishlar, o‘quv mashg‘ulotlari hamda mashg‘ulot yig‘inlari, musobaqalar va hokazolardagi xatti-harakatlari, muomalasi va o‘zini tutishida namoyon bo‘ladi. Pedagogik takt tarbiyaviy ta’sir amalga oshiriladigan vositalar, usullar va yo‘llar orqali ro‘yobga chiqadi. Bunda murabbiyning sportchilar bilan boladigan muloqotidagi asosiy ohang va usul, xayrixohlik, bosiqlik, sportchi shaxsiyatiga hurmat, talabchanlik hamda unga ishonch, tabiiylik, samimiylik, munosabatlarninghaqqoniyligi, shuningdek, muloqotning pedagogik jihatdan o‘zini oqlaydigan ifodaviyligi bilan ajralib turadi.
Pedagogik taktning psixologik asosini pedagog—murabbiyning shaxsiyatiga xos bo‘lgan bir qator psixik jarayonlar, holatlar tashkil etib, ularning eng avvalgilari kuzatuvchanlik va diqqatlilikdir. Kuzatuvchanlik sportchilar shaxsiyatining o‘ziga xos fazilatlarini, ularning ichki olami: qiziqishlari, orzu-umidlari, qobiliyatlari, intilishlari va hokazolarni o‘rganishda muhim “qurol” bo'lib xizmat qiladi.

Diqqatlilik — bu murabbiyning o‘z o'quvchilari psixik holatlarini tushunishi, ularga nisbatan mehribonlik, g‘amxo‘rlik ko‘rsatishi, ularni salbiy his-tuyg‘ulardan xalos etish ko'nikmasidan iboratdir. Kuzatuvchanlik va diqqatlilik bilan tafakkur va ijodiy xayol chambarchas bogiiqdir. Zero, tafakkursiz va xayolsiz kuzatuvchanlik ham, diqqatlilik ham bo‘lishi mumkin emas. Binobarin, bu ikkala fazilat shaxsning shaxs sifatida kamol topishi va uning xatti- harakatlarini shakllantirishda muomala nuqtai nazaridan o‘zini oqlovchi zaruriy pedagogik ta’sir usullarini shakllantirishda yetakchi rol o‘ynaydi.
Pedagogik takt tushunchasida murabbiy shaxsiyatining barcha irodaviy sifatlari mujassamdir (masalan, muvozanatlilik, maqsadga intilish, sabotlilik, o‘zini o‘zi qo‘lga ola bilish). Bu fazilatlar ayniqsa qiyin va nizoli vaziyatlarda yanada yaqqolroq namoyon bo‘ladi.
Pedagogik taktda ayniqsa ma’naviy-axloqiy tuyg'ular o‘ta ahamiyatlidir. Masalan, jamoaviylik, shaxs sha’nini hurmat qiiish, g‘amxo‘rlik va mehribonlikni qadrlash, yordam berishga intilish, do‘stona munosabatlarni barqaror tutish (guruhbozlik qilmasdan) va hokazolar.
Pedagogik muloqotning psixologik asoslari ichida nutqning o‘rni ham juda muhimdir. Birinchi galda bu pedagog— murabbiyning rostgo‘yligiga tegishlidir. Murabbiy o‘z so‘ziga sodiq, gapi bilan ishi birdek bo'lishi lozim. Shuningdek, nutqning adabiy fazilatlari ham o‘ta muhimdir: masalan, tushunarlilik, aniqlik, o‘zgalar anglashi uchun qulaylik, mantiqiylik, shuningdek emotsional ifodaviylik hamda nutqning ta’sirchanligi.
Ayrim pedagoglarning faoliyatida aksariyat hollarda pedagogik taktni buzish hollari uchrab turadi. Ularning aksariyati o‘quvchilar bilan muomala qilishda yuz beradi. Bu kamchiliklardan ayrimlari quyidagilardan iborat:
l.Sergaplik, mashg‘ulotlar paytida va musobaqalarda haddan tashqari ko‘p tergash va tanbeh berish.

2. 
   Muomaladagi haddan tashqari jiddiylik, ba’zan esa qo‘pol so‘zlarni qo'llash.
   
3. 
   Muomalaning quruqligi, haddan tashqari qisqaligi, o‘quvchilarning hissiyotlariga e’tiborsizlik.
   
4. 
   Pedagogik ta’sir ko‘rsatishning hamda muloqotning bir qolipga tushib qolishi.
   
5. 
   Haddan oshirib maqtash, ayrim o'quvchilarning yutuqlarini, fazilatLarini hadeb ro'kach qilaverish yoki aksincha, kamchilik va xatolarini qayta-qayta ko‘rsatish.
   

6.0’z so‘zi va ishining bir-biriga mos kelmasligi.

2. 
   Turli norasmiy atamalardan va iboralardan, masalan, sport amaliyotida keng tarqalgan jargonlardan foydalanish (misol uchun, “startoldi lixoradkasi" o‘rniga “mandraj” va hokazo).
   

Pedagogik muomalani tarbiyalash, murabbiyning bu borada o‘z-o‘zini takomiliashtirishga intilishi — uning pedagogik mahorati oshib borishidagi muhim jihatidir.

5. 
   Sport murabbiysining obro'si
   

“Mansabning obro‘si” va “shaxsning obro‘si” degantushunchalar mavjud. Mansab obro‘si xizmatining ahamiyati, mansab egasining huquqlari va vazifalari bilan izohlanadi. Shaxsiy obro‘ esa muayyan ijtimoiy vazifani ado etuvchi insonning individual xususiy fazilatlari bilan betgilanadi.
Murabbiy rasmiy jihatdan egallab turgan vazifasiga muvofiq ravishda o‘ziga xos huquq va obro‘ga egadir. Ammo mansab obro'si har doim shaxs obro‘siga muvofiq kelavermaydi.
Murabbiyning obro‘sini asosan unga xos bo‘lgan quyidagi fazilatlar ta’minlaydi: mehnatga halol munosabatda bo‘lish, rostgo‘ylik, haqqoniylik, kamtarinlik, intizomlilik, o‘quv va mashg‘ulot jarayonlariga ijodiy, navatorlik bilan yondashuv, kuzatuvchanlik, tahliliy tafakkur yurita bilish, maxsus intuitsiyaga ega bo‘lish va hokazolar. Bulardan tashqari murabbiyning obro'sini yuqori ishchanlik qobiliyati, sabr-matonatlilik, o‘z - o'zini boshqara olish, murakkab vaziyatlarda o‘ziga ishongan holda harakat qila olish kabilar ham tashkil etadi. Murabbiyning obro'si, shuningdek uning qanchalik muomala qila bilishi, e’tiborliligi, g‘amxo‘rligi, boshqalarga nisbatan hurmat va xayrixohlik bilan munosabatda bo‘la olishi, o‘zaro hamkorlarini tushuna olishi, o'zgalarga xolis va adolatli baho berishi, talabchanlikdagi adolatliligi, muomala madaniyatiga ham bog‘liqdir.
Murabbiydan yaxshi tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo‘lish ham talab qilinadi. Yaxlit va do‘stona jamoani tashkil eta bilgan murabbiy jamoa a’zolarining barchasida katta obro¹ qozonadi. Bu ayniqsa sportning jamoaviy turlari uchun o‘ta muhimdir.
Murabbiyning bilimi va tajribasi uning ko'nglidagi mehribonlik hamda g‘amxo‘rlik tuyg'ulari bilan uyg‘unlashgan holda sportchilarning unga bo‘lgan samimiy va o‘zaro ishonchli munosabatlarining shakllanishiga ko'maklashadi. Bu fazilatlar agar amaliyotda ham namoyon bo'lsa, ular murabbiyning obro‘sini sportchilar ko‘z o‘ngida yanada ko'tarib yuboiadi.

5. 
   Sport murabbiysining boshqaruv uslubi va uning psixologik tayyorgarlikdagi ahamiyati
   

Har bir murabbiyning uzoq yillik ish faoliyati jarayonida sportchilar guruhini yoki alohida sportchilarni boshqarish borasida faqat uning o‘zigagina xos bo'lgan individual boshqaruv uslubi shakllanadi.
Boshqaruv uslubi deganda nimani tushunmoq kerak? Boshqaruv uslubi deganda rahbarning jamoaga ta’sir qilishdagi, sportchi yoki jamoani boshqarish maqsadida amalga oshiradigan usullari tizimi, uslublari, yollarining nisbatan qat’iy va barqaror mushtarakligini anglamoq kerak.
Psixologiyaga oid adabiyotlarda boshqaruvning bir-biridan keskin farq qiluvchi 3 ta uslubini alohida ajratib ko'rsatadilar va ular quyidagilardan iborat: avtokratik (avtoritar, direktiv), demokratik (kollegial), liberal (o‘ta keng fe’Uik, mehribonlikvaerkinlikasosidagi) boshqaruv usullari.