Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat Universiteti

Suniy kerosin sintezi.

va dan katalitik sintez orqali judayam ko’p mahsulotlar sintez qilish mumkin. Jumladan bunga misol tariqasida yonilg’i sintezi va spirt sintezini keltirishimiz mumkin.
Uglevodorodlar sinteziga misol tariqasida esa da nikel katalizatori yordamida bosim ostida boradigan metan sintezini olishimiz mumkin;
Bu metan hosil qilish jarayonini qurilmalari hozirda o’rnatilgan bo’lib, xalq istemoli uchun ko’mirdan tabiiy gaz sintez qilishda foydalaniladi.
XX asrni 20-yillariga kelib E.Fisher va G.Trop tomonidan olib borilgan tajribaga ko’ra va ni 10-15 MPa bosim ostida reaktsiyaga kirishtirilsa kislorod tutuvchi uglevodorodlar hosil bo’lishi, aksincha basimni 3 MPa ga kamaytirilganda esa uglevodorod hosil bo’lishi aniqlandi. Bundan tashqari ular katalizatori o’rnida kobalt ishlatilganda reaksiya suv hosil bo’lishi bilan temir ishlatilganda esa karbonat angidrid hosil bo’lishi bilan borishi aniqlandi;

O’sha davrda va ko’mirdan olinganligi uchun olingan uglevodorodlar aralashmasi kogazin (Kohle-Gaz-Benzin), uning benzin fraksiyasi esa sintin (sintetik benzin) deb nomlangan. 1945 yilga qadar Fisher-Trops sintezi Germaniyada motor yonilg’isi sintez qilish uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Ammo hozirgi kunda butun dunyo bo’ylab aynan shu sintez asosida ishlovchi ikkita zavod bor xolos. Lekin bugungi kunda ushbu texnologiyani mukammallash ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Agarda neft tanqisligi yuzaga kelsa u holda ushbu jarayon yana qayta tiklanadi.

Ushbu metod orqali amalga oshiriladigan uglevodorodlar sintezi qaytmas jarayon bo’lib, xar-bir xosil bo’lgan [ ] metilen gruppa 165-205 kDj issiqlik energiyasini ajratib chiqaradi. Eng yaxshi katalizator esa juda arzon va issiqlikni yaxshi o’tkazuvchi Fe bo’lib, unga promotor sifatida 0,5 % ishlatiladi. Reaksiyani optimal sharoitlari ham qulay va 1,5-2,5 MPa bosim. Jarayoni ikki xil amalga oshirish usuli bo’lib, ular statsionar va psevdoojijyonniy usullarga ajratiladi. Har ikki holda ham reaktsiya muhitini suv bilan sovutib, hosil bo’lgan katta miqdordagi issiqlik evaziga yuqori bosimga ega
bo’lgan suv bug’i olish mumkin.
Olingan mahsulotlarning katta qismini n-tuzilishli parafin va olefinlar tashkil etib, qo’shbog’ zanjirning oxirida joylashgan bo’ladi. Mahsulotning ayrim qismini esa kislorod tutuvchi uglevodorodlar aralashmasi keton va spirt tashkil
qiladi. Ularni fraksiyalash orqali propan-butan, benzin, kerosin, dizel yonilg’isi yumshoq va qattiq parafinlarni ajratib olish mumkin. Sintez temperaturasini, bosimini va katalizatorini o’zgartirish orqali hosil bo’luvchi mahsulotlarni tarkibini va tuzilishini o’zgartirish mumkin.
Uglevodorodlar sintezini nafaqat va bilan balki, seolit katalizator yordamida dan ham olish mumkin. Hozirgi kunda aynan shunday bitta sanoat zavodi bo’lib, kuchli kislotali seolit katalizatori ishtirokida metanoldan yuqori oktan sonli benzin olinadi.
Ikki xil usul realizatsiyalangan;

1. 
   Birinchi usul ikki bosqichda adiabatik reaktorlarda to’liq sitasionar qavatli katalizatorlarda olib boriladi. Birinchi bosqich metanolni degidrotatsiyalanib dimetil efir ko’rinishiga o’tkaziladi va suv bilan alishmasi ga shimdirish natijasida muvozanatga yaqin holda mahsulotlarni
   

aralashmasi hosil bo’ladi. Ikkinchi reaktorda va 2 MPa bosimda seolitda 80 % unum bilan benzin va gaz holidagi uglevodorodlar aralashmasi hosil bo’ladi. Oxirgi mahsulotni reaktorga serkulyatsiyalanadi. Bu reaksiya issiqligini akumulyatsiyalab adiabatik sharoit hosil qiladi. Reaksion gazlarni issiqligini suv bug’i olishda ishlatiladi.

2. 
   Ikkinchi usulda bitta bosqichda psevdaojijenlangan katalizator qavati bilan da 0,1-0,3 MPa da boradi. Bunda issiqlik reaktor ichidagi zmevik bilan chiqariladi. Olingan benzin sezilarli darajada aromatik uglevodorodlarni tutadi. Uni ekstraksiyalash usuli bilan tozalanadi. Gaz tarkibida quyi olefinlar va parafinlar bo’ladi. Olefinlarni unumi kuchsiz kislotali alyumo silikat yoki borosilikatli seolit bilan ortadi. Reaktsiya temperaturasi dan pastda , da , lar hosil bo’ladi.
   

Bundan xulosa shuki va parafin, yuqori va quyi molekulali olefin va aromatik uglevodorodlar olishda samarali xom-ashyo bo’lishi mumkin[50].

5.