Z nishanova, G. Alimova

4.2. G daklik davrining psixologik xususiyatlari

Go‘dak bolalar jismoniy bilan birga psixik jihatdan ham juda tez rivojlanadilar. Chaqaloq bolalar psixikasining rivojlanishi, birinchidan, analizatorlaming takomillashuvi bilan bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan, mustaqil harakatlarining sishi bilan bog‘liqdir. Analizatorlaming tez takomillashuvi natijasida bola uch oylik bo‘lgandan so‘ng unda dastlabki shartli reflekslar yuzaga kela boshlaydi. Demak, ana shu davrdan boshlab bola psixikasi tez rivojlanish yo‘liga kiradi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, dastawal bolada harakat analizatorlari bilan bogiiq, undan so‘ng eshitish va ko‘rish analizatorlari bilan bogiiq boigan shartli reflekslar yuzaga keladi. Ana shu tariqa barcha analizatorlaiga nisbatan har xil murakkablikda shartli reflekslar tobora ko‘plab yuzaga kela boradi. Shartli reflekslaming yuzaga kelishi bola psixikasining rivojlanishi uchun moddiy zamin boiadi.

Keyinchalik, ya’ni ikki-uch oylik bolalarda analizatorlar faoliyatining takom illashuvi natijasida ta ’sir qilayotgan qo‘zg‘atuvchilami farqlash qobiliyati yuzaga kela boshlaydi. Dastawal turli ovozlami, so‘ngra ayrim yorqin ranglami, ta’mlami, farqlay boshlaydi. Nihoyat, uch oylik bola atrofidagi juda ko‘p narsalardan odamni farqlaydigan va odamga nisbatan qandaydirboshqacha reaksiya qiladigan bo‘ladi. Uch oylik bola oldiga kelgan odamga tiqilib, emotsional munosabatda boia boshlaydi. U odamga uzoq vaqt tikilib qaraydi, Lablarini harakatlantirib, tilini aylantirib, g yo odamning nutqiga taqlid qilmoqchi boiadi. Ana shu davrdan boshlab bolalar bilan imkoni boricha mehribonlik ohangida gaplashib turish kerak. Ana shunday munosabatlar natijasida bolada qandaydir aktivlik, kattalaiga talpinish reaksiyasi yuzaga keladi. Psixologlar bolalarda kattalar bilan bo‘lgan munosabatdan yuzaga keladigan emotsional reaktsiyalami jonlanisb kompleksi deb ataganlar. Bu kompleksda bola uning bilan munosabatda boiayotgan odamga muloyim tikilib, jilmayadi, qoi va oyoqlari bilan talpinib qandaydir ovoz chiqaradi. Bolada qandaydir kuchli mamnunlik hissi yuzaga keladi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, agar bolalar bilan keragidan ortiq darajada munosabatda boiib, ularda jonlanish kompleksini yuzaga keltira berilsa, ular kattalaiga o‘iganib qoladilar va o‘yinchoqlaiga qaramay qo‘yadilar.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Go‘dak bola yoshiga to‘lguncha juda ko‘p harakatlami o‘zlashtirib oladi. Bolaning qiladigan turli-tuman harakatlari orasida qo‘l harakatlari psixik taraqqiyot uchun muhim bo‘lgan harakatlardir. To‘rt oylik bola narsalaiga qo‘l cho‘zadigan bo‘ladi, ammo u hali o‘zining qoi harakatlarini idora qila olmaydi. Bola besh oylik bo‘lgach, narsalarni ushlab, uni paypaslab, timirskilab ko‘radigan boiadi. Bolaning q oi harakatlari atrofidagi narsalarni bilish quroliga aylanadi, chunki u narsalami paypaslab, timirskilab ko‘rish orqali ulaming ayrim xususiyatlarini bilib oladi.


Bolaning psixik taraqqiyotida murakkab harakatlarni egallab borishi juda katta rol o‘ynaydi. Bola olti oylik boigach, mustaqil o‘tira oladigan boiadi. Bola o‘tira boshlagandan so‘ng uning nazar doirasi kengayib, unda yangidan-yangi taassurotlar paydo boiadi. Bola ko‘z o‘ngida yangi taassurotlaming paydo boiishi idrok, diqqat, xotira kabi psixik jarayonlaming rivojlanishiga katta yordam beradi. Bola sakkiz oylik boigach yana bir murakkab boigan harakatni, yani emaklashni boshlaydi. Bola psixikasining rivojlanishida bu yangi harakatning ahamiyati kattadir. Emaklay boshlagach, bolaning atrofidagi narsalar bilan munosabatda boiish imkoniyati kengayadi. Natijada mustaqil harakat qilib, yangidan-yangi narsalami taniy boshlaydi. Bolani hamma narsa qizitiradi. U bir narsani olib ikkinchi narsaga urib taqillatadi va chiqayotgan ovozga quloq soladi. Odatda bu yoshdagi bolalar biror narsaning qopqogini ochib yopishni yoqtiradilar. Bunday harakatlar bolaning qoi muskullarini mustahkamlaydi va narsalaming turli xossalarini bilib olishga yordam beradi.


Og‘ir kasallikka uchramay, jismoniy jihatdan sogiom o‘sgan bola 9-10 oylik boiganda yura boshlaydi. Bolaning mustaqil tarzda yura boshlashi uning hayotida nihoyat katta hodisadir. Bola yura boshlagandan so‘ng uning psixik taraqqiyoti uchun juda katta imkoniyatlar yuzaga keladi. Yura boshlagan bolaning faolligi kun sayin ortib, erkin harakat qilish doirasi kengayadi. Bemalol yura oladigan bola tor uy doirasidan tashqariga chiqish inkonoyatiga ega boiadi. Bu esa idrok doirasini kengaytirib mazmundor bo‘lishiga yordam beradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

Olti-yetti oylik bolalarda taqlid qilish harakatlari paydo boia boshlaydi. Bola psixikasining taraqqiyotida taqlidning roli juda kattadir. Bola juda ko‘p harakatlami va nutqni asosan taqlid qilish orqali egallaydi. Bolani besh-olti oylikdan boshlab nutqni tushunishga o‘igata boshlash lozim. Buning uchun bolaga o‘yinchoq yoki biron narsani bir necha marta nomini aytib ko‘rsatish kerak. Keyinchalik bolaga ba’zi narsalaming nomi aytilganda, u ko‘zlari bilan shu narsani qidirib topadigan boiadi. Bu narsa bolaning kattalar nutqini tushuna boshlaganidan darak beradi. Bola nutqni ozmi-ko‘pmi tushuna boshlaganidan so‘ng unga faqat narsalaming nomi emas, balki ayrim sodda harakatlaming nomlarini o‘rgata boshlash lozim. Harakatning nomini og‘zaki takrorlab ayni vaqtda shu harakatning bajarilishini ham bir necha marta ko‘rsatilsa, bola harakatning nomini eshitishi bilan uni bajarisliga o‘rganadi. Masalan, chapak-chapak, deb takrorlab turib chapak chalinsa bola shu so‘z aytilishi bilan chapak chaladigan, yosh bolaga “assalom alaykum”, deb ta’zim qilib ko‘rsatilsa, bola shu so‘zni eshitishi bilan ta’zim qiladigan boiadi.


Bola ayrim so‘zlarga tushuna boshlagach, kattalar bilan ko‘proq aloqada boiishni xohlaydi. Ana shundan foydalanib, bola bilan imkoni boricha ko‘proq munosabatda boiishga, uning nutqini o‘stirishga harakat qilish lozim. Buning eng oson yoii bola bilan mashg‘ul boigan paytda unga eng sodda so‘z elementlarini to‘g‘ri ayta bilishni o‘rgatishdir. Chunonchi, kuchukning rasmini ko‘rsatib “mana, vov-vov”, mushukning rasmini ko‘rsatib, “mana, miyov-miyov”, xo‘roz yoki tovuqning rasmini ko‘rsatib, “mana ku-ku” deyish kerak. Bunda bolalar “vov-vov”, “miyov-miyov”, “kuk-ku” kabi so‘z elementlarini ravon talatTuz qilishga o‘rganadilar. Bundan tashqari 9-10 oylik bolalarga o‘z tana a’zolarining nomlarini ham o‘rgata boshlash kerak. Bolaga — “mana bumi”, “mana og‘zi”, “mana ko‘zi”, “mana qoshi”, “mana q o ii” deb bir necha marta takrorlab ko‘rsatilgandan keyin, bola o ‘z a’zolarining nomini aytish bilan ularni birin-ketin ko‘rsatadigan boiadi. Keyinchalik bolalarda ana shunday sodda so‘zlarni umumlashtirish qobiliyatini ham o‘stirish kerak. Bolaga “oyingning

www.ziyouz.com kutubxonasi

ko‘zi qani”, “qo‘g‘irchoqning burni qani”, “akangning qoii qani?” kabi savollar berilsa, bola a’zolarni to‘g‘ri ko‘rsatishga o‘rganadi. Bola dastlabki paytlarda tilga tushuna boshlashi katta odamlaming talaffuz intonatsiyalari va bolaga ko‘rsatib qiladigan ishora harakatlariga bogiiq boiadi. Shuning uchun hali yoshiga toimagan bolalar har bir so‘zni shu so‘z orqali ifodalangan konkret narsalar bilan bogiay olmaydilar. Boshqacha qilib aytganda, yoshiga etmagan bolalarda ayrim so‘zlarni tushunish hali ikkinchi signal darajasiga (ya’ni signalning signali darajasiga) ko‘tarilgan emas. Bu degan so‘z shuki, hali yoshiga etmagan bolalar so‘zlarni shu so‘zlar orqali ifodalangan narsalar bilan assotsiativ tarzda bogiash orqali emas, balki intonasiya va imo-ishora, harakatlar orqali tushunadilar. Bolalar nutqining o‘sishi ular idroki, xotirasi, tafakkuri, xayoli va irodasi kabi yuksak psixik jarayonlarning rivojlanishiga yordam beradi. Shunday qilib, ilk yoshdagi bolaning psixikasi uning aktiv faoliyati, turli-tuman harakatlari, o‘z atrofidagi narsalami ko‘proq bilib olishi jarayonida rivojlanar ekan, uning erkin harakatlari uchun qulay sharoit yaratish zarur. Bola harakatlarini cheklash esa psixikasining normal rivojlanishiga maium darajada zarar etkazadi. Shu sababli bolani harakat qilishga imkon bermaydigan holatga solib qo‘ymaslik — uni haddan tashqari qattiq siqib yo‘rgaklamaslik, uzoq vaqt yo‘igaklangan holda qoldirmaslik kerak. Bir yoshga toigan davrdan boshlab bolalarga ayrim gigienik odatlami singdirib borish kerak. Odat qanchalik yoshlikdan boshlab singdirilsa, u shunchalik mustahkam, ya’ni odamning qalbiga shunchalik chuqur joylashadi. Bolalarga dastawal ozodalik odatlarini singdirib boorish kerak. Buning uchun ovqatlantirishdan oldin, bolaning oldiga fartukcha yoki sochiqcha tutub qo‘yish va ovqatni qoshiqda oz-ozdan olish кегак. Agar ovqat bolaning ogiz atroflariga surkalib tegib ketsa, shu zahotiyoq artib turish kerak. Ana shulaming hammasi so‘z bilan ifodalab bajarilsa, bola zehn solib turadi va tez orada shunga odatlanib qoladi. Keyinchalik ovqatlanishdan oldin fartukcha yo sochiq tutmasangiz, bolaning o‘zi talab qiladigan boiadi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

V- вов

ILK BOLALIK DAVRINING PSIXOLOGIK

XUSUSIYATLARI

5 .1 . Yurishni o ‘rganish va uning bola rivojlanishiga ta ’siri


Ilk bolalik davridagi bolalarning analizatorlari yahshi takomillashgani va ular erkin harakat qUa olish imkoniyatiga ega bo‘lganliklari tufayli bu davrda psixik jihatdan tez rivojlanadUar. Maiumki, ilk bolalik davridagi bolalar faqat yurib va emaklabgina qolmay, yugurish, sakrash hamda baland va past to‘siqlardan oshib o‘tish imkoniyatiga ham ega boiadilar. Bog‘chagacha taibiya yoshidagi bolalaming ertadan kechgacha turli harakatlar qila olish imkoniyatlari tevarak-atrofdagi muhitni bilish ehtiyojini qondirishda juda katta sharoit yaratib beradi.


Jlk bolalik davridagi bolaning turmush tajribasi deyarli yo‘q boigani uchun uni hamma narsa qiziqtiradi^ U o‘zining kundalUc tinimsiz harakatlari davomida kattalarga taqlid qilib, mustaqU ravishda kiyinish, ovqat yeyish, yuvinish kabi harakatlami o‘zlashtira boshlaydi. Bog‘chagacha taibiya yoshidagi bola o‘zining kundalik harakatlari davomida hech bir erinmay, ko‘z o‘ngidagi hamma narsalami tekshirib ko‘radi. Natijada juda ko‘p yangiUklami biUb oladi, o‘zining sezgi va idrokini, tasawur va xotirasini, tafakkur va nutqini, hissiyot va xayolini —umuman hamma psixik jarayonlarini rivojlantiradi.


Bu yoshdagi davrda sezgilaming rivojlanishi analizatorlaming tobora takomiUashuvi bUan bogiiqdir. Ikki yoshdan oshgan bolaning sezgilari (ko‘rish, eshitish, hid va ta’m biUsh, teri va harakat kabi) uning har kungi xUma-xU harakatlari davomida turU narsalaiga bevosita to‘qnash keUshi natijasida rivojlanadi. SezgUaming normal rivojlanishi bola idroki o‘sishi uchun zamin yaratadi.


IUc bolaUk davridagi bolaning idroki ancha rivojlangan boisa ham haU katta odamlar idrokidan keskin farq qUadi. Birinchidan, bolalarda turmush tajribasi yo‘qligi tufayli ularning idroklari ham anglashUmagan xarakterga ega boiadi. Ular ko‘p narsalaiga birinchi

www.ziyouz.com kutubxonasi

marta duch keladilar. Shuning uchun bolalar idrok qiladigan ko‘p narsalar ularga yangiiik, ya’ni dastlabki taasurot kuchiga ega bo‘ladi. Ikkinchidan esa, bolalaming idroki ko‘pincha ixtiyorsiz xarakterga ega bo‘ladi, ya’ni ulaming idrokida muayyan bir maqsadni ko‘zlash hali sezilmaydi. Shuning uchun ulaming idroki bir narsadan boshqa bir narsaga beixtiyor ko‘chib keta beradi. Lekin bu yoshdagi bolalarda hissiyot kuchli bo‘lgani uchun ular o‘zlarini qiziqtiradigan, hayron qoldiradigan, hissiy kechinmalar uyg‘otadigan narsalami idrok qiladilar.


Bu yoshdagi bolalar idrokining yana farqlanadigan tomoni shundaki, ular idrok qilayotgan narsalami umumlashtira olmaydilar. Atrof-muhitdagi narsalami qanday bo‘lsa shundayligicha idrok qiladilar. Bu xususiyat ulaming rasmlami idrok qilishlarida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, ikki yarim yashar bolaga otning kallasi solingan surat ko‘rsatilsa, hayron bo‘lib, otning o‘zi qani, deb so‘raydi.


Bolalar idrokining takomillashuvida so‘z katta ahamiyatga ega. So‘z mohiyat jihatidan umumlashgan xarakterga ega bo‘lib, u narsalami umumlashtirish imkonini beradi. Bola so‘z yordamida o‘xshash narsalami oddiygina guruhlaiga ajrata boshlaydi.

5 .2 . /Predm etli faoliyat ilk bolalik davrida yetakchi faoliyat sifatida ^