Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Cədvəl 2.16 Torpaqda xlor üzvi insektisidlərin davamlılığı. (Nash, Woolsen, 1967)
İnsektisidlər Nisbi miqdarı 14 ildən sonra QXQ
10 Heptaxlor 16 Xlordan
40 Əldrin
40 Endrin
41 Toksafen 45 15 ildən sonra Eldirin 28
Dieldrin 31
17 ildən sonra DDT
39
Pestisidlərin əksəriyyəti sintetik kimyəvi birləşmələrə – ksenobiotik- lərə, başqa sözlə biosferə yad olan maddələrə aiddir (Yunanca Xenos-yad). Bu məhsullar yaxın zamanlara qədər planetdə yox idi. Bu da onların detok- sikasiya prosesini mürəkkəbləşdirir. Pestisidlərin artan həcmdə verdikdə onların qalıqları və ya metabalizm məhsulların ətraf mühit obyektlərində toplana bilər, qida zəncirində miqrasiya edə bilər və arzuolunmaz nəticələr verə bilər (Şəkil 2.9). İçməli suyun keyfiyyətlərinə pis təsir göstərməklə və s.
(Luney, 1992) Biota
Torpaq Hava
Pestisid Yağıntı
Su 111
Kənd təsərrüfatı pestisidlərindən istifadə xüsusiyyətlərinə onların biosferdə dövriyyəsi, yüksək bioloji aktivliyi, əhəmiyyətli lokal qatılığın tətbiqinin vacibliyi, əhalinin pestisidlərlə məcburi əlaqəsi. Pestisidlər tor- paqda, bitkilərdə, heyvanlarda toplanaraq maddələrin bioloji dövranının normal siklində və torpaq ekosisteminin məhsuldarlığının azalmasında dərin və geridönməyən pozuntulara səbəb ola bilər. Pestisidlərin bəziləri – kumulyativ zəhərlər, hansı ki, zəhərli təsiri yalnız onun qatılığından deyil, həm də təsir müddətinin uzunluğundan asılı- dır. Belə ki, bioakumulyasiya prosesində onun qida zəncirində hərəkətində asılı olaraq, pestisidin qatılığının dəfələrlə (yüz min dəfəyə qədər) yük- səlməsi baş verir (şəkil 2.10).
ġəkil 2.10. Dəniz orqanizimlərinin qida zəncirində dieldirin insektisidinin proqresiv toplanma mexanizminin sxemi (Pamad, 1981)
Pestisidlərin biotransformasiya – prosesində detoksikatsiya ilə yanaşı toksikifikasiya – yüksək toksikliyə malik olan maddələrin formalaşması baş 112
verir. Toksiklik ölçüsü doza, başqa sözlə maddənin zəhərlənməyə kifayət edən miqdarıdır. Pestisidlərin zəhərliyi adətən təcrübə qrupundakı orqa¬nizm¬lərin 50%-nin ölümü ilə nəticələnən mineral doza ilə müqayisə olunur, bu dozaların LD50 simvolu ilə göstərirlər. İnsanlar və istiqanlı heyvanlar üçün zəhərlik dərəcəsinə görə pestisid¬ləri belə bölürlər: -güclü təsir edən LD50 50 mq/kq-a qədər canlı kütlənin (brom metil və b.); - yüksək zəhərli - LD50 200 mq/kq-a qədər (bazudin və b.) - orta zəhərli - LD50 1000 mq/kq-a qədər (mis kuporosu və s.) - az zəhərli - LD50 1000 mq/kq-dan artıq olanlar (borda mayesi, vitavaks, dialen, neoron, kükürd və s.) Hazırda bu və ya digər pestisidin aqroekosistemdə toplanma təhlü- kəsini proqnozlaşdırmağa imkan verən riyazi üsullar işlənib hazırlanıb. Pestisidlərin verilən təsnifatı ilə yanaşı onların kompleks gigiyenik təsnifatı da mövcuddur. (E.T.Pestisidlərin gigiyenası və toksikologiyası institutu). Bu halda preparatın təhlükəlilik sinfi limitləşdirici kriteriyaların əsasında təyin olunur, başqa sözlə pestisidin o mənfi xassəsindən ki, arzu- olunma nəticələrin baş verməsi imkanı birinci növbədə ondan asılı ola bilər. Orqanizmə kompleks təsir etmə dərəcəsinə görə pestisidləri 4 sinfə ayırırlar: I həddən çox təhlükəli; II – yüksək təhlükəli; III – orta təhlükəli; IV – az təhlükəli. Pestisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirilməsi şkalası işlənib ha- zırlanıb. Bu şakala kriteriyalar sistemini birləşdirir, onların arasında toksi- koloji-gigiyenik qiymətləndirmə normativə görə, orqanoleptik xassəyə təsir etmə, uçuculuq (buxarların sıxlığı), istiqanlı heyvanlar və insanlar üçün zə- hərlilik (LD 50 , mq/kq), eləcə də onların orqanizmində toplama xassəsi (biotoplama əmsalı); Torpaqda ekoloji-arokimyəvi – pesistentlik, torpaqda profil üzrə miqrasiya (sm), mədəni bitkilərdə translokasiya, torpaqdan fita- toksiki təsir, insolyasiya təsirinə qarşı rekreasiya; ekotoksikoloji – təsirin se- çicilik əmsalı. Bu şkala sadələşdirilmiş halda 2.17 cədvəlində verilib. Krite- riyalardan hər birinə adekvat olan qiymətləndirmə ballarına uyğun eko- toksikoloji indeks almaq olar. Beləliklə, bir tərəfdən, pestisidlərin tətbiq olunması məhsul istehsa- lının artmasında vacib faktordur, digər tərəfdən də, məlum oldu ki, onlardan istifadə nəticəsində ziyanvericilər, xəstəliklər və alaq otları azalmadı. Bun- dan əlavə, məhsula görə mübarizədə insanların yeni rəqibləri üzə çıxdı: həşəratlar hansı ki, əvvəllər kənd təsərrüfatında əhəmiyyət kəsb etmirdi; bitki xəstəlikləri hansı ki, əvvəllər əhəmiyyət verilmirdi; alaqlar hansı ki, əvvəllər az olurdu, bəzən ekzotik növ hesab olunurdu. İlk baxışdan qəribə görünən dəyişikliklər ətraf mühitdə də baş verirdi. Quşlar nazik və yumşaq 113
qabıqlı yumurtalar verirdi; sututarlarda balıqlar məhv olur; getdikcə quşlar əsasən yırtıcılar – qida zəncirində son həlqələrindən biri) və xırda heyvanlar azalır hansı ki, həşəratlarla qidalanır. Həşəratlar isə külli miqdarda çoxalır. Məsələn, bitki yeyən gənələr az rast gəlinirdi, indi isə istehsal olunan pestisidlərin çox hissəsi onlarla mübarizəyə sərf olunur. Məlumdur ki, 50-ci illərə qədər pambığın əsas ziyanvericiləri pambıq uzunburunu və qutulu qurd idi. DDT, taksafen və s. geniş, istifadəsindın sonra pambıq sonrakı, tütün yarpaq yenə tütün hörümçək gənə və pyadenitça xeyli çoxaldı.
C ədvəl 2.17 Рestisidlərin ekotoksikoloji qiymətləndirmənin bal sistemi (M. S. Sokolova və M. A. Qlazovskiyə görə Lazanovskaya və b. 1998) Pestisidlərin ikinci effektinin göstəricisi Bal
Torpaqda pestisidlik, ay: 1-dən az 2 1-6 4 6-24
6 24-dən çox 8 Torpağın bioloji aktivliyinə və fermentasiya prosesinə təsiri: Təsir etmir 0 Ayrı-ayrı proseslərə və populyasiyalara təsir edir 1 Çoxlu proseslərə və populyasiyalara təsir edir 2 Torpağın profillər üzrə qələviləşməsi, sm: Miqrasiya etmir 0 Miqrasiya edir 15 sm-ə qədər 1 Miqrasiya edir 50 sm-ə qədər 2 Miqrasiya edir 50 sm-dən dərinə 3 Torpaqdan becərilən bitkiyə qarışması və fitotokksiki təsiri: Bitki tərəfindən absortsiya olunmur 0 Absorvasiya olunur, lakin ikinci təsir yaratmır 1 Absorvasiya olunur və məhsulun keyfiyyətini pisləşdirir 2 Absorvasiya olunur, məhsulun kəmiyyət və feyfiyyətini azaldır və bitkiyə fitotoksiki təsir göstərir 3 Fotolizə qarşı rekreasiya: Fotokimyəvi parçalanır 0 Fotokimyəvi parçalanmaya qarşı dözümlüdür 1 Yol verilən qatılığa görə qiymətləndirmə, mq/kq a) kənd təsərrüfatı məhsulunda 1-dən artıq
0
114
davamı 1 2 1-0,1
1 0,1-0,01 2 0,01-dən az 3 0 4 b) suda: 1-dən artıq 0 1-0,1
1 0,1-0,01 2 0,01-dən az 3 0 4 Orqanoleptik xassəyə təsiri: a) kənd təsərrüfatı məhsullarında: Təsir etmir 0 Təsir edir 1 b) içməli suda yol verilən qatılıq, mq/kq: 0,1-dən artıq 0 0,1-0,01 1 0,01-0,001 2 0,001-dən az 3 Uçuculuq: əlaqə kəsilmir 0 Uçuculuq: Birləşmələr uçmurlar 0 Uçurlar, lakin qatılıq maksimal yol verilən həddən aşağıdır 1 Qatılıq, yol verilən maksimal həddə bərabərdir 2 Qatılıq zəhərliyin son həddinə çatır 3 Soyuqqanlı heyavlar üçün qatılıq (LD 50 ), mq/kq 1000-dən artıq 1 200-1000 2 50-200
3 50-dən az
Toplama əmsalı: 5-dən artıq 0 3-5 1 1-3
2 1-dən az 3
preparatlar, 21...14 - orta zəhərlilər, 13 və ondan aşağı – nisbətən zəif zəhərlilər. 115
Q.L.Tışkeviç (1987) əsaslı olaraq qeyd edir ki, pestisidlərlə bağlı olan mənfi nəticələr əsasən biogeosenozunların dağılması ilə şərtlənir, hansı ki, heyvanların yaşaması və sayı öz aralarında sıx bağlıdır. Pestisid ziyan- vericini məhv etməklə əlaqəni pozur, hansı ki, təbii şəraitdə onlar müəyyən səviyyədə saxlanırdı. Əgər belə ziyanvericidə tətbiq olunan preparata qarşı dözümlülük varsa, bu zaman partlayış baş verir (onun kütləvi artımını bumeraq təsir yaranır), çünki bu prosesi saxlayan əlaqələr ya dağılır, ya da zəifləyir. Parazitlər və yırtıcılarla yanaşı həm də simbiontlar bitkilər və heyvanlar var. Bunlar olmadan orqanizm normal yaşaya bilməz. Belə ki, həşəratlar hər inkişaf mərhələsində (yumurta sürfə, pup, yaşlı forma) öz düşmənləri və simbiontları var. Aydındır ki, öz təsirində seçici olmadığı üçün pestisid bitkini bu və ya digər ziyanvericilərdən tamamilə qurtara (qoruya) bilmir. Az sayda qalan fərdlərə toksikant təsir edə bilmir, başqa əlaqələrin zəifləməsi və dağılması (faktiki olaraq baş verir) çox halda həmin ziyanvericilərin sayının sonradan kəskin artmasına səbəb olur. Çiçəkli bitkilərin 80% - dən artığını tozlandıran həşəratlar pestisidlərin təsirindən xeyli itki verir. Təkcə bal arılarının məhv edilməsindən dəyən ziyan 2 milyard manat çox təşkil edir (1985-ci ilin qiymətləri ilə). Həm də sübut olunub ki, həşəratların sayı tək herbisidlərlə birbaşa zəhərlənmədən deyil, ximikatlar verilmiş sahələrdə başqa qorxular olduğundan həmin areal- dan uzaqlaşırdılar. Belə ki, Kaliforniyada (ABŞ) əkinləri pestisidlərlə avia- abrabotka etdikdə 10-20% bal arası ailəsi məhv olur. Oxşar hallar Bolqariya və Polşada qeydə alınıb. Krasnadar ölkəsində pestisidlərin təsirindən ölmüş arı ailələrini müqayisə etdikdə aydınlaşdırılıb ki, birinci növbədə güclü ailələr məhv olur. Çünki onlar çox bitkiyə qonur və daha uzaq sahələrə uçur (şəkil 2.11) Herbisidlərin köməyi ilə ―birinci nəsil‖ alaqlardan təmizlənmiş tarlalara əvvəllər daha az rast gələn alaqlar yerləşirlər. 70-ci illərin ortalarında pestisidlərlə zəhərlənmə nəticəsində keçmiş SSRİ-nin ərazisindən 40%-ə qədər los, kaban və dovşan məhv oldu, 77%- dən çox ördək və qaz və 30%-dən çox balıq göllərdə məhv oldu. Statistik rəqəmlər göstərir ki, 1938-ci ildə pestisidlərə dözümlü olan cəmi 7 növ ziyanverici həşərat məlum idi, lakin 1984-cü ildə insektisidlərə qarşı rezistentliyi (latınca resistere – müqavimət göstərmək) olan 450 növ qeydə alınıb, başqa sözlə desək daha çox yayılmış ziyanvericilərin böyük hissəsi (və ya həşəratların zərərli sayılan növlərinin demək olar 10%-i) pestisidlərə davamlı olan 150-dən çox fitoportogen orqanizmlər, 50 növ alaq və 10 növ xırda məməlilər və nemadorla qeydə alınıb. Krossrezistentliyi
116
nəzərə almaqla, qeyd olunan rezistentlik hallarının ümumi sayı 1600-ü keçir. Əlbəttə, insana faydalı olan növlərin rezistentliyi müsbət faktdır. Rezis- tentlik qazınmaqla bağlı, ―car nitridat effekti‖ni yada salmaq yerinə düşər. deyilənlərə görə çar özünü az dozalarla siçan zəhərinə öyrədir. Düşmənlərin hazırladığı zəhərlədiyi şərablardan içdikdə zəhərlənmirdi)
Torpağa verilən pestisidlər həmişə orada yaşayan və həyat fəaliyyətli torpaq münbitliyindən asılı olan canlılara mənfi təsir edir. Mis tərkibli pestisidlər nitrifikasiya prosesini dayandırır. Torpağa kimyəvi yükləmələr çox olduqda fitopatogen mikroorqanizmlər dominantlıq etməyə başlayır. Pestisidlərin intensiv tətbiqi torpağın sterilləşməsinə gətirib çıxarır (məsələn, Hindistan və İndoneziyanın bir neçə rayonlarında şəkər qamışı sahələrində). Hesab olunur ki, herbisidlər tətbiq olunan dozadan asılı olaraq, mikro- bosenozlara təsir edir, homeostazı (müxtəlif qrupların sayının müəyyən orta səviyyəsi və ya metabalik proseslərin aktivliyi ətrafında dözümlü tərəddüd etmə) pozur yaradır, dominant formaların rezistentliyini dəyişir, eləcə də represiyaya səbəb olur (geri dönməyən reaksiya). Əgər mikrobioloji fəaliy- 117
yət pestisid təsirindən 60 güb ərzində bərpa olunursa mikrobosenozun reaksiyası geri dönəndir; Əgər mikroorqanizmlərin müəyyən formalarının 50%-dən çoxunun inqibitorluğu vegetasiya dövrünün axırınacan saxlanırsa, reaksiya geri dönməyən sayılır. Herbisidlərin ot örtüyünün olmadığı və zəif inkişaf etdiyi yerdə istifadəsi torpaq eroziyası prosesinin inkişafının ehtimalını çox dəfə artırır. Su – biosferin əsas komponenti və biotanın mövcudluğu üçün əvəz- olunmaz faktor – opestisidlərin yayılmasında əsas nəqliyyat vasitəsi hesab olunur (başqa sözlə pestisidlər su ilə asanlıqla bir yerdən başqa yerə aparılır. Torpaq və qurunt sular, daxili su anbarları, sonra isə Dünya okeanı toksi- kantların cəmləşdiyi axırıncı məntəqə (punkt) olur. Lipofil pestisidlərin əra- zilərdə davamlı istifadəsi, sututarların hökmən çirklənməsinə səbə olur. Toksikantlar bərk və maye axınlarla qarışır. Səth suları qəzalar nəticəsində birbaşa çirklənir. Hesablamalara görə Volqa çayının aşağı axınında və onun deltasında zəhərli kimyəvi maddələrin miqdarı bəzən YVQ-dan min dəfə çox olur. Kubadan düyü əkilən ərazidə orta davamlı herbisidləri tətbiq etdikdə, çox- illik müşahidələrin nəticələri göstərir ki, (Sokolov və b. 1994) suvarma sis- temlərindən Azov dənizi limanlarının Axtaro-Qrivenski sisteminə həmin pestisidlər daxil olur. Ksenbiotiklərin miqrasiyası birbaşa lil hissəciklərinə birləşməklə baş verir. Limanların az sulu olması və zəif axını akvatoriyanın başlanğıcında həmin lil hissəcikləri yığılır və geniş çirklənmiş zonalar yaradır (bir neçə km-lə). Herbisidlərin qrunt sularından və çöküntülərindən itməsi çox gec baş verir. Pestisidlərin tətbiqinin dünya təcrübəsi göstərir ki, onlar özündə potensial təhlükə daşıyır. İnsan üçün zəhərli olmayan pestisid yoxdur. Pestisidlərin saxlanmasında və istifadəsində bir çox hallar baş verir: allergen təsir, kanserogen, mutagen, dəri-aşılayıcı təsir, insanlarda embrio- gen və embriotrop təsir və s. Tətbiq olunan pestisidlərin birbaşa və dolayı təsirindən yaranan neqativ hadisələrin çoxluğu, ekoloji nöqteyi-nəzərdən qanunauyğun səbəb- nəticə əlaqələri və asılılığının olduğunu düşünməyə vadar edir. Mur (Moore, 1967) bu səbəbdən böyük marağa səbəb olur. Tədqiqatçı göstərir ki, pesti- sidlərin təsiri bu sxemlə baş verir: pestisidlər ziyanvericilər, xəstəliklər, alaq otları bir neçə ―ikinci effektlər‖. Faktiki olaraq istifadə olunan pestisidlərin təsiri başqa sxemə tabedir: Pestisidlər Bütün ekosistem Doğrudur ki, başlanğıc məlumatlar ondan çıxan hissəciklər birlikdə tamamilə səhv ola bilər. hazırda ekosistemə tətbiq olunan istənilən pestisid onda dərin dəyişikliklər yaradır. Pestisidlərin təsiri heç vaxt birtərəfli olmur.
118
Pestisidlərə aid olan bütün xassələri cəmləşdirək, aşağıdakılara diqqət yetirmək lazımdır: - Bir qayda olaraq, pestisidlər biosferin canlı maddəsinə geniş diapazonla toksiki təsir edir; Aydındır ki, ümumi qəbul olunmuş adlar – herbisidlər, insektisidlər, funqisidlər və s. - bu maddələrin təbii kompleks- lərə və onların komponentlərə mümkün olan real təsiri haqda kifayət qədər təsəvvür yaratmır; - Pestisidlər heyvanlar və insanlar üçün həddən artıq zəhərlidir; - İstənilən aqrosenozda təsir olunan formalar növlərin ümumi sayının çox az hissəsini təşkil edir (biosferdə maksimum 0,5%) pestisidlər tətbiq olunduqda təkcə təsir obyektləri deyil, həm də təsir nişangahı olmayan bir çox başqa növlər, o cümlədən təsir olunan formaların təbii dəyişmələri və parazitləri zədələnir; - Pestisidlər həmişə populyasiyalar əleyhinə istifadə olunur; - Pestisidin təsiri populyasiyanın sıxlığından asılı deyil, lakin onları o vaxt istifadə edirlər ki, artıq təsir obyekti olan populyasiyaların sayı çox artmış olur; - Səhv rəhbərlik nəticəsində ziyanvericilərin məhvinə lazım olduğun- dan çox miqdarda preparat sərf olunur; -
tinin qısa olması (ətraf mühitdə qaldığı müddəti 1-2%-i); -
Pestisidlərin qalıq miqdarı qida (farofik) zəncirdə akkumulyasia (toplanır) və biokonsentrasiya olur; -
-
Zərərli orqanizmlərin pestisidlərə qarşı rezistentliyini yüksək olan formalar yaranır; -
Bir çox faydalı orqanizmlər məhv olur və biosenozlarda qarşılıqlı əlaqələrin dərin pozulması baş verir; -
nəticələrin ehtimalı yüksəkdir. Yuxarıda deyilənlər aşağıda əyani göstərilib. Burada pestisidlə yüklənmənin təsirindən demekoloji və biosenotik effektlərin yaranmasının xüsusiyyətləri aydınlaşdırılır. (Şəkil 1.12) Baş dəyişiklər son nəticədə biotik potensialın azalmasına və bioloji tarazlığın pozulmasına aparır ki, bu da biosfer proseslərində kəskin disbalans yaradır. Obyektiv reallıq tələb edir ki, pestisidlərin istifadəsini tələb edən kimyalaşmanın vəzifələrinin həllində müsbət və potensial mənfi effektlərin arasında dəqiq balans saxlanırdı.
119
ġəkil 2.12. Pestisidlərin ekoloji təsirinin əsas nəticələri (More, 1967)
Üç açar əlaqələrlə idarə etmək lazımdır: 1) pestisidlərlə və onların hədəf obyektləri arasında qarşılıqlı əlaqə ilə; 2) təbii və ya süni ekosis- temlərdə pestisidlərlə ətraf mühit arasında qarşılıqlı əlaqə 3) pestisid- qida – insan zəncirində qarışlı əlaqələrlə. Görünür buradan həllin yolu birinci növbədə pestisidlərə yüksək eko- loji tələbatın müəyyənləşməsi olmalıdır. Kimyəvi üsullarla bitki mühafizəsi
120
sahəsində görkəmli mütəxəssis REA müxbir üzvi N. N. Melnikobun fikirincə, yeni pestisidlər aşağıdakı tələbatlara uyğun gəlməlidir: - verilən iqlim zonasının ətraf mühitin obyektlərində orta persis- tenteik; - insan, heyvan və digər faydalı orqanizmlər, o cümlədən hidrobiontlar üçün zəif toksiklik mümkündür; - torpaqda, suda, atmosferdə və istiqanlı heyvanların orqanizmlərində, insan, heyvan və mədəni bitkilər üçün təhlükəli olmayan məhsullar formalaşdırmaqla, nisbətən tez parçalanmalı; - bu preparatların insan, heyvan, quş və hidrobiontların orqanizmində kunailyasiyasının olmaması; - Preparatları sistematik uzunmüddətli istifadə etdikdə, insan, heyvan və digər canlı orqanizmlər üçün uzaq mənfi nəticələrin olmaması; - pestisidlərə zərərli orqanizmlərin uyğunlaşmasından qaçmaq üçün onların müxtəlif sinifdən olan birləşmələrlə növbələşməsi. Kənd təsərrüfatının kimyalaşması öz mahiyyətinə görə insanın tə- biətdə maddələr dövranına aktiv qarışmasıdır və torpağın, bitki və heyvanlar aləminin daha çox qarşılıq verməsini requlə və situmilə edir. Kimyalaşma ilə bağlı üstünlük bir tərəfdən onun mənfi nəticələridir, digər tərəfdən – qarşıduran vahid kimyalaşma prosesindən yaranır. Prinsipcə, biosenotik əsaslarla tətbiq olunan kimyəvi vasitələrə aqrosenozun orqanizmlərin özünü təmizləmə prosesini idarə etmə üsulu kimi baxmaq lazımdır. Bu pozisiyadan qiymətləndirsək BMKV tətbiqindən yaranan praktikanın, onun müəyyən ―düzxətli‖ olmasına fikir verməmək olmaz, ona görə ki, lazımi qaydada eko- loji sistemlərin funksiyallaşması xüsusiyyəti (―hamı hər şeylə əlaqəlidir‖) nəzərə alınmır. Ziyanvericilərin alaq otlaq otlarının, xəstəliklərin yaratdığı əlverişsiz nəticələrin qarşısını alma prosesində məqsədli təsiri eliminasi- yanın çoxlu obyektləri durur. Aydındır ki, bitki mühafizəsində istənilən üsulların arsenalı da kifayət qədər müxtəlif olmalıdır və təbiətdə arzuolun- maz hallara maksimum uyğun olmalıdır. Söhbət kompleks mühafizə tədbir- lərindən getməlidir: aqrotexniki, bioloji, karantin, mexaniki, seleksiya, to- xumçuluq, fizioloji və kimyəvi üsullar. Bu üsullar mədəni bitkilərin inki- şafını onların ziyanvericilərini, xəstəliklərini və faydalı orqanizmlərin ətraf mühitə təsirini nəzərə almaqla obyektiv qanunauyğunluqların arasında hazırlanır. Bioloji üsulun əsas istiqaməti ziyanvericilərlə mübarizədə faydalı hə- şəratların və gənələrin (entomofaqların) istifadəsidir. Entomofaqlar təbiətdə yırtıcılar hesab olunur, bir və ya bir neçə növ ziyanvericilərin parazitlərin bədənində yetkinlik mərhələsinə çatanadək aktiv həyat tərzi keçirir. Ən çox 121
məşhur olan və geniş istifadə olunan yırtıcılar – qızılgöz, qarışqalar, parabüzənlər və.s Bioloji mühafizə üçün çox vaxt pulcuqqanadlı həşəratlardan (trixo- qramlar, brakonidlər, telenomuslar, enkazinlər və s.) və milçəklər (taxinlər və s.) istifadə olunur. Yeni yaşayış yerlərində onlar öz düşmənlərindən məh- rum olur və buna görə də daha çox ziyan vururlar. Bu cür ziyanvericilərlə ən effektli mübarizə üsulu onların öz vətənindən entomofaqların introduksiya- sıdır. Gətirilmiş parazitlər və yırtıcılar ya yeni şəraitə akklimatsiya edirlər, ya da biolaboratoriyalarda çoxaldılıb təbiətə buraxılır, onlar isə müvəffəqiy- yətlə kimyəvi emalı əvəz edir. Yerli entomofaqların mühafizəsi tədbirlərinin böyük əhəmiyyəti var: mikroqoruqların yaradılması, ərazi boyunca bir neçə növlərin yerləşdirilməsi (məsələn, qarışqalar), kənd təsərrüfatı tarlaları yaxınlığında yaşlı parazitlərin yemləndirilməsi üçün nektardaşıyıcıların əkil- məsi, yüksək selektiv pestisidlərin entomofaqlar üçün təhlükəsiz olan və s. vaxtında istifadə olunması. Faydalı orqanizmlərin bioloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi və onların inkişafını təmin edən metodların işlənib hazırlanması biosenotik tarazlığın saxlamağa imkan verir və ziyanlı orqanizmlərlə müba- rizərə kimyəvi vasitələrin istifadəsini azaldır və ya aradan götürür. Bioloji vasitələri bitkiləri xəstəlilərdən də qorumaq üçün istifadəyə başladılar. Belə ki, xiyarın hiperparaziti unlu şeh xəstəliyi xəstəliyinin öyrə- nilməsi əsasında bioperaparat yaranıb. Bu preparat mühafizə olunan qruntda xiyarın daha təhlükəli xəstəliklərə qarşı mübarizədə kimyəvi vasitələrdən istifadəni dayandırır (aradan götürür). Bu məqsədlə bakteriya və göbələk- lərin bir sıra avirulent ştammlarından istifadə üsulları işlənib hazırlanır. Alaq otları ilə mübarizədə bioloji metodlardan istifadə imkanları tətbiq olu- nur, məsələn, çəhrayı göyçək, ambpoziya, nobulika Alaq otlarına qarşı xüsusi bitki yeyən həşəratları (herbifaqların) istifadəsi perspektivlidir. Bitki mühafizəsində torpağın hazırlanması üsulları, səpinin vaxtı və üsulu, bitkilərə qulluq, vaxtında məhsul yığımının aparılması, növbəli əkinə riayət etmək və onlarda bitkiləri düzgün növbələşdirmək mühüm rol oynayır. Monokulturadan polikulturaya keçmək lazımdır: mürəkkəb ekosistem- lərdə qarşılıqlı əlaqə belədir ki, hər hansı bir növün (alaq otu və ya ziyan- verici) daima çox sayda olması mümkün deyil. Xəstəliklərə və daha təhlükəli zərərvericilədə davamlı kənd təsərrüfatı bitkilərinin yeni sortlarının gətirilməsi, toxumçuluq qaydalarına riayət olunması. Mühafizə tədbirləri sistemini təşkil edən vacib və perspektivli istiqamətlərdir. Məsələn, keçmiş SSRİ-də pilləli hibridləşdirməklə çoxillik təcrübələr yeni viltlə xəstələnməyən bir qrup pambıq sortları yaradıldı. Hazırda həşəratların metomorfozu və çoxalması ilə idarə edən hormon
122
ların alınması və indektisikasiyası işləri başa çatdırılıb. Bir çox ormanların kimyəvi quruluşu açılıb və onların sintezi həyata keçirilib. Bitki mühafizəsi praktikasında sintetik cinsi feromonlar (bioloji aktiv uçucu maddələr) geniş tətbiq olunur. Pestisidlərin qida zəncirinə daxil olmasını azaltmaq üçün torpağın kimyəvi tərkibini idarə etmək vacibdir: N, S və ya B-un defisi bitkilərdə toksikantların yığılma prosesini aktivləşdirir, uyğun olaraq 27, 18və 23%. Bundan başqa pestisid çirklənməsinin qarşısını almaq üçün pestisid- lərdən istifadə norması və emalın sayını azaltmaq lazımdır, pestisidlərin isti- fadəsini tezləşdirmək, əmtəə formalarına adsorbentlər əlavə etmək, pestisid- lərin miqrasiyasını və onların hərəkətliliyinin azaltmaq lazımdır. Hazırda Almaniya, Fransada və ABŞ-da kənd təsərrüfatı bitkiləri bitki mühafizəsində kimyəvi vasitələr olmadan böyük müvəffəqiyyətlə becərilir. Rusiyada da elə təsərrüfatlar var ki, pestisidlərsiz yaxşı məhsul alınır (Krasnodar ölkəsi, Omsk vilayəti, Cuvassk respublikası) Krasnadar ölkəsi- nin bir sıra təsərrüfatlarında düyünü pestisidləri Kuban YDA-nın professoru E. B. Veliçko və V.P. Amelin texnologiyası əsasında becərilir. Yenə də bu- rada qarğıdalının oxşar herbisidsid texnologiya ilə becərilməsi həyata keçi- rilir. Novosivils rayonunun bir çox rayonlarında ziyanvericilərin proq- nozlaşdırılan sayını nəzərə almaqla əkinlərin strukturunu dəyişmə parktikası müvəffəqiyyətlə tətbiq olunur. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin ziyanvericilərdən, xəstəliklərdən, alaq otlarından mühafizəyə kompleks yanaşma bitki mühafizəsinin inteqral sistemini yaratmaq üçün əsas oldu ( və ya zərərli növlərlə inteqral mübarizə). M. S. Sokolovun və başqalarının (1994) təyinatına görə zərərli orqanizmə bütün təsir vasitələrinin mexaniki, fiziki, bioloji, biosenotik, aqrotexniki, kimyəvi və s.) birgə istifadəsinə xüsusi yanaşma zərərli növün populya- siyasının təhlükəsiz, effektli və minimum vəsait sərfi ilə azaltmağa xidmət edir. Bu müəlliflər tərəfindən bitki və kimyəvi məhsulu mühafizənin orijinal sistem formalı sxemi təklif olunub (şəkil 2.13).
Bitki mühafizəsinin inteqral sisteminin xarici analoqu məlumdur – zərərvericilərin sayını idarəetmənin inteqral sxemi: Sandra Postel (1998) qeyd edir ki, ziyanvericilərə qarşı kompleks mübarizə sistemi (KBV) adlandırmaqla o kənd təsərrüfatı yerlərinə ekosistem kimi baxır, hansı ki, orada çoxlu təbii faktorlar qarşılıqlı təsirdə olur və ziyanverici həşəratlara və alaq otlarına təsir göstərir. Bu sistem: bioloji nəzarət mexanizmini (ziyan¬vericilərin təbii düşmənləri) kənd təsərrüfatı istehsalı bitkiləri genetik yeni¬dən formalaşma (ziyanvericilərə dözümlü olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin yaradılması) və ximikatlardan ağılla istifadəni özündə birləşdirir .
|