Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.18 Ziyanvericilərə qarĢı kompleks mübarizə (KBV) tətbiqinin müsbət nəticələrinin bəzi nümunələri
- 2.4. Torpaqların suvarılması və qurutmanın ekoloji problemləri
- Qurutmanın ekoloji nəticələri.
- Müxtəlif ekoloji şəraitdə TBK-nın strukrtur – funksional təşkili.
- Torpaq-bitki cəmiyyətlərində əlaqə tipləri. Trofik əlaqə
- 2.5.2. Mikrob kompleksinin biogeosenotik fəaliyyəti
|
ġəkil 2.13. Bitki və məhsulun mühafizə sxemi. (Zərərli orqanizmlərdən saxlanmanın, tənzim olunmanın və özünümüdafiənin metod və vasitələri). (Sokolov və b. , 1994) BAM –bioloji aktiv maddələr; BBR- bitkinin böyümə requlyatorları
Bu zaman alaq otları və ziyanvericilər tamamilə məhv edilmir, onların sayı o səviyyədə saxlanılır ki, hiss olunan iqtisadi itkiyə səbəb olmur. ZKM (KBV) – də ximikat birinci deyil və mübarizədə əsas vasitə deyil, seçiləndir və yalnız kəskin ehtiyac olan halda işlədilir. Baxılan mübarizə sistemi ziyanvericilərin həyat sikli (dövrü) davranışı və təbii düşmənləri, əkin üsullarının təsirini, Ximikatları ziyanvericilərin və onların düşmənlərinin sayına görə vermək, eləcə də kənd təsərrüfatı ekosistemlərinin başqa parametrləri haqda bilgi tələb edir. Bitki mühafizəsinidə baxılan sistem haqda yaranan müəyyən fikir 2.18 cədvəlində göstərilən rəqəmləri (nəticələri) tələb etməyə imkan verir.
124
Ziyanvericilərə qarĢı kompleks mübarizə (KBV) tətbiqinin müsbət nəticələrinin bəzi nümunələri
Atmosferdə, hidrosferdə və quruda turşulaşma prosesinin aktivləşməsi ilk növbədə antropogen faktorlarla şərtlənir- kükürd və azot birləşmələrinin texnogen atılmaları ilə. (Şəkil 2.14 ).
Şəkil. 2.14. Turş yaığşların yarnma sxemi (Suravegina, Məmmədov 1996) Ölkə, region Kənd
təsərrüfatı bitkisi
Nəticə Braziliya Soya paxlası 7 il ərzində pestisidlərin istifadəsi 80-90% azalıb Çin (Yantsuzu əyaləti) Pambıq
Pestisidlərin istifadəsi 90% azalıb, ziyanvericilərlə mübarizəyə çəkilən xərc 84% azalıb, məhsuldarlıq artıb Hindistan (Orisa ştatı) Düyü
İnsektisidlərin istifadəsi 1/3....1/2 həddində azalıb ABŞ (Cənubi Texas) Pambıq
İnsektisidlərin istifadəsi 88% azalıb, fermerlərin orta gəliri 77 dol/ha artıb Nikaraqua Pambıq
70-ci illərin birinci yarısında insektisidlərdən istifadə 1/3 hissə azalıb, məhsuldarlıq artıb ABŞ (Arkanzas) Düyü, soya paxlası
Göbələklər əsasında yaradılan bioherbisidlərin köməyi ilə ziyanlı alaq otları ilə mübarizə Çin (Qrin əyaləti) Qarğıdalı Göbələk bioherbisidləri parazitləşdiriciləri arılar 80-90% təşkil
edir (əsas ziyanvericilərlə mübarizədə) 125
Y.A.İzraelin (İzrael, 1984) hesablamalarına görə yalnız turş yağışların təsiri nəticəsində keçmiş SSRİ- nin şimal Qərb hissəsində kənd təsərrü- fatına il ərzində 100 mln manat ziyan dəyir. Belə torpaqları neytrallaşdırmaq üçün 3,5 mln ton əhəng vermək lazımdır. Şərti olaraq ziyanın hər vahidinə 35 kq əhəng düşür. Turş torpaqlarda mineral gübrələrin effektivliyi 30-40 % aşağı düçür, N-un itkisi artır, qida elementlərinin becərilən bitkilərə daxil olması pozulur, məhsulda ağır metalların və radionuklidlərin toplanması intensivləşir, məhsulun keyfiyyəti pisləşir, əlverişsiz şəraitdə aqrosenozların dözümlülüyü azalır. Torpaq uducu kompleksdə H + və Al
+ ionlarının Ca 2+ və Mg
2+ ionları ilə əvəzləşməsinə əsaslanan əhəngləşdirmə turş torpaqların yaxşılaşdırılma- sında əsas üsul hesab olunur. Hansı ki, turşuluq dərəcəsinə və melioranta təlabatına görə aşağıdakı qaydada bölünür:
KCl sorulmasında pH Torpağın turşulluq dərəcəsi Əhəngləşməyə təlabat ˂4,5 Həddən çox turş və çox turş torpaqlar Həddən çox və çox 4,6-5,0 Orta turş torpaqlar Orta tələbat 5,1-5,5
Zəif turş torpaqlar Az (aşağı) 5,6-6,0 Neytrala yaxın Çox az tələbat ˃6,0
Neytral Yoxdur
Kənd təsərrüfat bitkilərinin əksəriyyəti pH 6,0....6,5 olan turş torpaqlarda daha yaxşı inkişaf edir. Onları torpağın turşuluğuna münasibətinə və əhəngləşməyə təlabatına görə 5 qrupa bölmək olar: I qrup – turşuluğa həddən çox həssas olan bitkilər pambıq, yonca, xaşa, çuğundur, kələm, kənaf pH=7 .
IIqrup- torpağın turşuıuğuna həssas olan bitkiklər soya, fasol, noxud, yem paxlası, klever, günəbaxan, xiyar, soğan, salat. (pH=6...7) III qrup- zəif həssas olanlar torpağın turşuluğuna: vələmir, yulaf, darı, qarabaşaq, pişikquyruğu, pamidor, kök turp. (pH 4,5-7,5) IV qrup- kətan və kartof. Bu bitkilər yalnız güclü turş torpaqlarda əhəngləşməyə ehtiyac duyur (pH 5,5-6,0) V qrup- göylyupin və sarı lyupin, seradella (paxlalılar fəsiləsindən, ot bitkiləri), çay kolu (pH 4,5-5,0) bu bitkilər turşş torpaqlarda yaxşı inkişaf edir, qələvi və neytral torpaqlarda pis inkişaf edir.
126
Torpaqların (müxtəlif rayonlarda) təbii xüsusiyyətləri çox vaxt effektli kənd təsərrüfatında istifadəsi üçün yararlı olur. Şimal rayonlarında torpaq- ların üzün müddətli donması, meşə zonalarında torpaqların həddən çox rütubətli olması, arid zonalarda torpağın duzlaşması, eləcə də ayrı-ayrı tor- paq sahələrinin mezo- və mikrorelyefi (kəskin çökəklər,yarğanlar, iri daşlar və s.) insanları təkcə torpağın deyil, həm də relyefin,iqlimin, bitki örtüyünün təbii xassələrini dəyişməyə məcbur edir. Təbii mühitin əlverişsiz şəraitinin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən təbii ehtiyatlar potensialından daha çox istifadə etməyə imkan verən işlər melio- rasiya adlanır. Meliorasiya- istifadə olunan ərazinin təbii şəraitinin yaxşılaşdırılma- sına yönəldilmiş təşkilati-təsərrüfat, texniki, bioloji və digər elmi əsaslan- dırılmış tədbirlər sistemidir. Kənd təsərrüfatı meliorasiyası torpaqların, su- yun və iqlimin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. O, özündə suvarmanı, tor- pağın qurudulmasını, eroziya əleyhinə tədbirləri, torpağın duzlaşmasını və s. ola bilər. Bununla əlaqədar meliorasiyanın müxtəlif növləri və üsulları var. Ekoloji əsaslandırılmış meliorasiya işləri eyni vaxtda təbiəti mühafizə problemlərini və mühitin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasını həyata keçirir. İqlim meliorasiyası mikro,mezo və makroiqlimə bölünür. (plantasi- yanın tüstüləmə ilə qızdırılması, üstünü örtmə, suvarma, buludlardan yağışın çağrılması, buludların dağıdılması, ildırımın məhv edilməsi, buzlaqların əridilməsi, çayın axın istiqamətinin dəyişdirilməsi, hidrotexniki qurğuların (yaradılması) və süni göllərin yaradılması. Suvarma meliorasiyası:
Suvarma və qurutma (səthi suvarma, torpaq- altı, gölləmə suvarma, yağış üsulu ilə suvarma, açıq qurutma, bağlı drenaj. Qar meliorasiyası: qarın yığılması, qarın kipləşdirilməsi, ərimiş sula- rın saxlanılması. Fitomeliorasiya: meşə meliorasiyası (tarla qarşı yuyucu meşə zolaq- larının salınması, dağ ətəklərində suvarılan torpaqlarda və qumlaqda) Köl və ot meliorasiyası: kolların və psammofitlərin istifadəsi - tozlu- qumlu torpaqların bərkidilməsi üçün. Torpaq meliorasiyası: eroziyaya qarşı mübarizə (səthi axınların idarə olunması, yarğanların bərkidilməsi, heyvanların otarılması, torpaq qoruyucu tədbirlər). Mədəni-texniki (mexaniki maneələrin aradan götürülməsi, torpaq becərmədə yabanı bitkilərin məhvi, kimyəvi meliorasiyalar və s), becərilən torpaqların münbitliyinin yüksəldilməsi: turş torpaqların gipisləşdirilməsi, gübrə verilməsi, alaq otlarının məhvi, güclü bitki örtüyünün yaradılması. 127
Kompleks meliorasiya işlərinə misal olaraq Gürcüstanın Qara dəniz sahillərində Rioni çayının aşağı axarında yerləşən Kolxidski çökəkliyini göstərmək olar. Burada da daima meliorativ tədbirlər həyata keçirilir, o cümlədən bataqlıqlar qurudulur. Bu da subtropik bitklərin davamlı və yük- sək məhsul almağa imkan verir. Mütəxəsislərin fikirincə təsərrüfat fəaliyyətində 35 növdən artıq me- liorasiya işləri aparılır. Onların əsaslarından biri- torpağın meliorasiyasıdır- su, hava, duz, istilik, biokimyəvi və fiziki-kimyəvi rejimləri süni olaraq tənzimlənir. Bu sadadıqlarınıza əsasən torpağın meliorasiyasının özünün 30 növü var. (Suvarma və qurutma, aqromeliorası və fetomeliorasiya, gilli torpaqların qumlanması, torpağın əhəngləşdirilməsi, səthi aktiv maddələrin verilməsi). Bir çox hallarda torpağın qurudulması və suvarılması zərərli və təhlükəli ola bilir. Suvarma ən qədim meliorasiya üsuludur, məhsuldarlığın artırılma- sında, kənd təsərrüfatı intensifikasiyasında az rütubətli torpaqlarda geniş istifadə olunur. Suvarma əkinçiliyi təbiət qanunlarına söykənir (miniumum qanunu,optimum qanunu, faletorların əvəz olunmaması qanunu və s). B.P.Vilyams torpaqşünaslığın elmi əsaslarını yaradarkən bitki məhsul- darlığını artıran bu qanunauyğunluqları öyrənmişdir. Suvarmanın ən təhlükəli nəticələrindən biri torpaqların duzlaşmasıdır. Duzlaşmadan planetdə hər il 300 min ha suvarılan torpaq sıradan çıxır qeyri-məhsuldar torpaqlar 25 mln.ha çatıb. Qədimdən suvarılan torpaqlarda duzlaşma daha çoxdur. (Misir, İrak, Pakistan). ABŞ-da duzlaşmış torpaqların massivi 27%-dən çoxdur. Keçmiş SSRİ-də 184 ha-a çatıb. Torpağın 3 tip duzlaşma balansı var. Stabil (duz ehtiyatı dəyişmir); duzlaşma balansı (duz balansı artır); duzsuzlaşma balansı (torpaq qatında duzun miqdarı azalır). Asan həll olan duzların torpaqda olması bitkinin böyümə və inkişafına pis təsir edir. Bu duzlar 3 müxtəlif faktorun təsirindən yaranır: osmotik təzyiq, bitkinin nəmliyi pis mənimsəməsi. Buna görə də duzlu torpaqlarda çox vaxt quraqlıqdan əziyyət çəkirlər. Başqa bir faktor bitkinin böyüməsinə pis təsir edən ionların spesifik təsiridir. Ce +2 , SO
4 -2 , HCO 3 -2 , Na + , Ca
+2 , Mg
+2 , bəzən
NO 3 - və K
+ 5%-dən
çox yığılan Ce +2 və 0,2%-dən Na + yarpaqların yanması baş verir. Na+ və Ce- ionları çox olduqda yarpaqlarda transpirasiya pozulur. Torpaq məhlu- unda Ca
+2 ionlarının yüksək qatılığı Mg +2 və K
+ kationları ilə mənfi təsirini şərtləndirən – Na + kationlarının təsirindən torpağın xassəsinin kəskin pisləş- məsidir. Bu zaman torpağın strukturasızlaşması baş verir, bu da bir çox kənd 128
təsərrüfatı bitkilərinin normal inkişafına mane olur. Nəhayət 3-cü faktor, asan həllolan duzların bitkiyə mənfi təsirini şərtləndirən Na + kationlarının təsirindən torpağın xassəsinin kəskin pisləş- məsidir. Bu zaman torpağın strukturasızlaşması baş verir, onun su və hava rejimi pisləşir. Duzlu torpaqların məhsuldarlığının artırılmağına yönələn əsas melio- rativ tədbir- su ilə yumadır, bunun nəticəsində həll olması 2 q/l olan duzlar ayrılır. Gipsi olmayan sodalı torpaqlarda duza davamlı bitki növlərinin seçilməsi məqsədə uyğundur. Duzlaşmanın bir hissəsi qeyri rasional suvarma zamanı baş verir. Bu proses ikinci duzlaşma adlanır. Əgər torpaqda bitki üçün zəhərli olan duzların kütləsinin 0,10%-dən artığı varsa və ya gipissiz torpaqların bərk qalığında 0,25% duz olarsa belə torpaqlar duzlu hesab olunur. Duzlaşmanın çoxlu forması vardır və duzlu torpaqların çox saylı növmüxtəlifliyi vardır.
Torpaqların qurudulması kənd təsərrüfatı ilə birgə yarandı. İlk dəfə onun haqqında 4 min il əvvəlin yazılı mənbələrində rast gəlinir. Tarixi xronikaya əsasən artıq yunan sivilizasiyası dövründə həddən artıq sulanmış torpaqları açıq kanal sisteminin köməyi ilə qurudurdular. Şimal dənizi ətrafında izafi nəmliyə malik olan rayonlarda quruducu sistemin təkminləşməsi X əsrdə inkişaf etməyə başladı. XVI- XVII əsrlərdə artıq o, Avropanın başqa regionlarında istifadə olunmağa başladı. Suyu sudolayıcı açıq kanallar vasitəsilə axıdırdılar. Eyni zamanda qoruyucu bənd- lərin tikilməsi (çayların ətrafında və dəniz kənarlarında) aparılırdı. Rusiyada geniş (iri) həcimli bataqlıqların qurudulması dövründə işlər Sankt-Peterbur- qun yaradılması dövründə başlandı və Fin körfəzinin sahillərini mənimsənil- məsi dövründə başladı. 1810-cu ildə İngiltərədə gildən saxsı drenaəic borular istehsal etməyə başladılar, bu da drenaəin sonrakı inkişafını təmin etdi. Xüsusi geniş inkişaf mərhələsi 1843-cü ildən başlandı, bu zaman maşınların köməyilə iri drenaya borular hazırlanırdı. Qurutmanın yeni üsulu tezliklə Avstriya, Belçika, Almaniya, Rusiya, ABŞ, Fransa və digər ölkələrdə yayıldı. Dünyada qurudulan torpaqların ümumi sahəsi 160,6 mln.ha və ya a əkin sahəsinin və çoxillik əkinlərin 11%-dən çoxu keçmiş SSRİ-də təkcə əkinçilik zonalarında 250 mln ha həddən çox sulu torpaqlar qeydə alınıb, ancaq qurudulan torpaqların ümumi sahəsi cəmi 12,5 mln. ha-dan çox deyil. Avropada qurudulmuş torpaqlar qitənin bütün suvarılan sahəsinin 70%-ni təşkil edir. Bataqlıq və bataqlaşmış torpaqların qurudulması Böyük Brita- niya, Venqriya, Maliya, FRQ, Finlandiya, Fransa, Yuqoslaviyada daha çox inkişaf edib. Afrikada qurudulan torpaqlar əsasən Misir, Sudanda cəmləşib.
129
Qurutma meliorasiyasının inkişafının perspektivləri dünyada təxminən 220 min.ha qiymətləndirilir. Qurudulan torpaqların monitorinqi onların vəziyyətinin dəyişməsinin (zamanda və məkanda) müşahidələrini özündə birləşdirir, torpaq örtüyünün vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və onun mümkün olan dəyişmələrinin proqnozu; torpağın vəziyyətinin və torpaq rejimlərinin elmi əsaslandırılmış üsullarla idarə olunması (onun məhsuldarlığını birbaşa təyin edən) Qurudulan torpaqlarda mənfi ekoloji nəticələrə gətirən əsas proseslər bitki məhsullarının nitratlarla çirklənməsidir, yemlərdə isə K-un miqdarının olmasıdır, torpağın ağır metallarla çirklənməsidir (pestisidlərlə və digər arzuolunmaz komponentlərlə). Torflu torpaqlarda müşahidə olunan üzvi maddələrin parçalanması prosesi xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Üzvi maddələrin parçalanması torpaqda biogen elementlərin miqdarının artmasına səbəb olur. Qurudulan torpaqların əsas xüsusiyyəti qida elementlərinin yüksək dərəcədə hərəkətliyidir, bununla əlaqədar olaraq onların daha intensiv yuyularaq ətrafdakı su mənbələrinə axmasıdır
2.5.1. TBK bio(aqro) senozun maddi - energetik sistemidir Torpaq biotası. Mürəkkəb sistem olan torpağın əsas funksional komponentlərindən biri orada məskunlaşan canlı orqanizmlərdir. Torpaq biotasının əhəmiyyəti torpaq münbitliyini artırmaqla bərabər, həm də onun torpağın texnogen çirklənməsinin azalmasında rolu ilə bağlıdır. Torpaq biotası müxtəlif zəhərli birləşmələrin detoksikasiyası (zəhərsizləşdirilməsi) kimi mühüm funksiya yerinə yetirir. Torpaq örtüyü xüsusi yer qabığını –pedosferi təşkil edir. V.V.Doku- çayevə görə torpaq – fiziki-coğrafi mühitin və orqanizmlərin dağ suxurla- rına təsiri nəticəsində formalaşaraq, Yer qabığının üst yumşaq qatını əmələ gətirən xüsusi təbii cisimdir. Bu mürəkkəb sistemdə üzvi maddələrin fasilə- siz sintezi və parçalanması, bitkinin mineral elementlər və azotla qidalan- masının dövranı, torpağa daxil olan müxtəlif çirkləndirici maddələrin detoksikasiyası gedir. Bu proseslər torpağın bərk, maye, qaz fazası və canlı tərkibi kimi nadir quruluşu sayəsində həyata keçirilir. TBK-nın tərkibində məskunlaşan canlılar maddələrin çevrilməsində və enerji axınlarının formalaşmasında böyük rol oynayır, hansı onlarsız torpaq yoxdur və olada bilməz. V.R.Vilyams yazırdı ki, canlı orqanizmlərsiz həyat dayanar və torpaq geologiya obyektinə çevrilər (şəkil 2.15) .
130
ġəkil 2.15.
Torpaq heyanlarının ölçülərinə görə qruplaşması (Babyeva, Zenova, 1989)
Torpaq = mineral substrat (93%) + üzvi maddə (7%). Üzvi maddə = ölü üzvi maddə (85%) + bitki kökləri (1%) + edafon (5%). Edafon = bakteriya və aktinomisetlər (40%) + göbələk və yosunlar (40%) + yağış qurdları (12%) + mikrofauna (5%) + mezofauna (3%). Bakteriyaların kütləsi təxminən 10 ton hektar; eyni kütləyə mikraskopik göbələklər malikdir; ibtidailər kütələsi bir qayda olaraq 370 kq/ha təşkil edir. Bir hektar şum qatında 250 min yağış qurdu(50-140 kq qədər), 1 hektar otlaqda -- 500-1575min (1150...1680 kq/ha ), bir hektar biçənək yerində --2....5,6 milyon (2 ton/ ha dan artıq ) olur. Torpaq faunası 80 mln.kv2-də orta hesabla 300kq/ha, Yer kürəsində torpaq heyvanlarının biokütləsinin cəmi 2,5 mlrd. ton təşkil edir. Torpaq orqanizmləri ən çox qara torpaqlarda və şabalıdı torpaqların bəzi yarımtiplərində olur. Suvarılan boz torpaqlar mikroorqanizmlərin yük¬sək miqdarı ilə səciyyələnir. Torpaqda olan canlı orqanizmlər həm bir-biri ilə, həm də abiotik mühitlə qarşılıqlı təsirdə olur. Bu qarşılıqlı təsir və qarşılıqlı əlaqə torpağın münbitlik səviyyəsini və torpağın ―sağlamlıq‖ vəziyyətini təyin edir.
131
Torpaq – biosferin müxtəlif ekoloji faktorlarının təsir etdiyi hissəsidir, buna görə də təbiətdə torpağın müxtəlif tip və yarımnövləri yayılmışdır. Məsələn, ekoloji faktorların optimal birliyi olan cənubda torpaq daha yüksək bioloji aktivliyə malikdir. Şimal torpaqları zəif bioloji aktivliyi və özünəməxsus TBK-si ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə desək, fərqli ekosistemlər müxtəlif torpaq orqanizmlərinin iştirakı ilə funksiyalaşır ki, bu da mühitin əlverişsiz faktorlarına ekosistemlərin davamlılığını və torpaq münbitliyinin səviyyəsini şərtləndirir. Belə ki, qara torpaqlar yüksək məhsuldarlığı və toksikantlara yüksək davamlılığı ilə xarakterizə olunur. Şimal torpaqları - podzol və çimli-podzol torpaqlar daha az münbitliyə və antropogen çirklənməyə az dözümlüyü ilə fərqlənir. Torpağın tipindən və onun bitki örtüyündən asılı olaraq, torpaq bio- tunun sayı və strukturu (o cümlədən mikroorqanizmlərin) artıb-azalır. Su- varma şəraitində boz torpaqlarda mikroorqanizmlər daha çox olur. Şimala və cənuba doğru bu tip torpaqlarda mikrobların məskunlaşması azalır. Mik- robiota humus qatının üst səthində, qida elemetlərinin daha çox toplandığı yerdə fəaldır, b.s. torpaq münbitliyi və torpaq biotu qarşılıqlı əlaqdardır. Müxtəlif torpaq-ekoloji şəraitdə ekosistemlərin funksiyalaşmasının struktur dəyişkənlikləri biokimyəvi proseslərdə muxtəlif qrup torpaq biotunun iştirakı ilə təyin olunur. Məsələn, şimal ekosistemlərində bioloji dövranda göbələklər daha aktiv iştirak edir; cənuba doğru mikrob senozlarında bak- teriyalar və aktinomisetlər üstünlük təşkil edir. Müxtəlif ekosistemlərin funksiyalaşmasında mikroorqanizmlərin növ xüsusiyytləri də aydınlaşdrılmışdır. Minerallaşma prosesinin zəif getdiyi ekosistemlərdə (çimli-podzol və xüsusilə podzol torpaqlarda) dominant kimi üzvi maddələrin parçalanmasının ilkin mərhələsində iştirak edən növlər çıxış edir (Bac.cereus, Bac.virgulus, Bac.agglomeratus). Üzvi maddələrin daha dərin trasformasiyası Bac.idosus, Bac.mezentericus, Bac.subtilis işti- rakı ilə gedir. Yaxşı azot rejimli torpaqları olan ekosistemlərdə Bac. megath-
Beləliklə, mikrob senozunun strukturuna görə və xüsusilə, mikro- orqanizmlərin növ tərkibinə görə, torpaqəmələgəlmə prosesinin müddəti və ekosistemin vəziyyəti haqda fikir söyləmək olar. Torpaqda yaşayan canlı orqanizmlər öz aralarında və abiotik mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı təsir ya trofik, ya da metabolik xarak- terli olur. Belə əlaqə və qarşılıqlı təsirlər torpaq münbitliyinin səviyyəsini və torpağın ―sağlamlığının‖ vəziyyətini müəyyənləşdirir. Yırtıcı-qurban siste- mindəki əlaqə trofik tip əlaqəyə misal ola bilər. Torpaq mühitində bu əlaqə
132
heyvanlar və onların qidalandığı mikroorqanizmlər arasında baş verir. Bit- kilərdə nitrifikasiya bakteriyaları və s. Nitrobakteriyalar nitroza bakteriya- larının yaratdığı nitratları istifadə edir. Torpaq-bitki cəmiyyətlərində əlaqə tipləri. Trofik əlaqə tipinə yırtıcı və qurban arasında olan əlaqəni misal göstərmək olar. Monodominant aqroekosistemdə mikrob müxtəlifliyi azdır və zəncir qırılr, mübadilə məh- sulları istifadə olunmür, nəticədə torpağın özünü təmizləmə prosesi pozulur, ―torpağın yorulması‖ baş verir.
metabolitləri funksiyalarını yerinə yetirən və bitkinin böyümə və inkişafına təsir göstərən müxtəlif məhsullar ifraz edir. Məsələn, mikroorqanizmlər ətraf mühitə müxtəlif kimyəvi tərkibli fizioloji aktiv maddələr ifraz edir ki, onların cüzi miqdarı sistemin işləməsi üçün siqnal funksiyasını yerinə yetirir. Mikroorqanizmlərin metabolizm məhsulları – vitaminlər, amin turşu- ları, auksinlər, antibiotiklər, fermentlər və s. bitkiyə daxil olaraq, onların böyümə və inkişafında mühüm rol oynayır. Ən aktiv vitamin produtsentləri
Bəzi orqanizmlər qiberellinlər və qiberellinə bənzər maddələr yaradır ki, bunlar azotun fotokimyəvi və işıqsız şəraitdə fiksasiyasını sürətləndirir, toxumları oyandırır və cücərməsini sürətləndirir, uzungünlük bitkilərin əl- verişsiz fotorejimdə çiçəkləməsini stimulə edir. Torpaq mikroorqanizmləri fitopotogen bakteriya və göbələklərin təsirinə qarşı müdafiə funksiyasını yerinə yetirir. Kənd təsərrüfatı istehsalında biosenozlarda metabolik əlaqələr nəticə- sində yaranan məhsullardan geniş istifadə olunur. Məsələn, həşaratlar repel- lentlər və attraktantlar ifraz edir, bu maddələr bitkilərin bioloji mühafizə- sində istifadə olunur.
dir. Məsələn, paxlalı bitkilərin kökyumruları bakteriyaları, şibyədə göbələk və yosun, mikoriza (göbələk-kök), ağac bitkilərini qida elementləri, xüsusən P və K –la təmin edir. Şam ağacı əkinləri onların köklərində mikoriza olma- sa çox pis inkişaf edirlər. Əlaqə adətən qidalanma ilə həyata keçirilir. Mik- roorqanizm sahibini vitaminlərlə, stirollarla təchiz edir, ondan isə ―qan və qida‖ alır. Göbələk sporlarının torpaqda olmaması pitomnikləri və əkinləri yaratmağın çətinləşməsinə səbəb olur, xüsusən çöl zonasında. Bioloji əlaqələrin çoxluğundan danışarkən, qeyd etmək lazımdır ki, senozun inkişaf prosesindən və ətraf mühit şəraitindən asılı olaraq, bu əlaqələr dəyişə bilir, onlar daimi deyil. Bunları aqroekosistemləri yaradar- kən və təsərrüfat tədbirlərini həyata keçirərkən nəzərdə saxlamaq lazımdır. |