Ġzabella qasimova, musa bayramov
Yüklə 5,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cədvəl 2.30 Müxtəlif torpaqarda qurğuĢunun mütəhərrik formasının miqdarı və torpağın
- Cədvəl 2.33 Kimyəvi maddələrlə çirklənmə dərəcəsinə görə kənd təsərrüfatı yönümlü
- Cədvəl 2.34 ZəifturĢ və turĢ reaksiyalı torpaqların geokimyəvi assoyasiyası üçün ağır
- Cədvəl 2.35 Torpağın vəziyyətinin ekoloji qiymətləndirilməsinin kriteriyaları (1992-ci il)
- 2.5.7. Ağır metallarla çirklənmədən mühafizə, torpağın münbitliyi
- Kimyəvi meliorasiya.
- Torpağın çirklənməsinin qiymətləndirilməsi.
|
Cədvəl 2.29 Fitotoksikliyinə görə son hədd hesab olunan mikroelementlərin torpağın üst qatında cəmi qatılığı, mq/kq quru kütlədə (Kabata-Pendias, Pendias, 1989)
Element Qatılıq (müxtəlif müəlliflərin məlumatlarına görə) Kovalski El- Bassam
Linzon Kabata- Pendias
Kloke Kitagischi Ag -
2 - - - As
- 50
25 30
20 15
B 30
100 - 100 25 - Cd - 5 8 5 3 - Cr - 100 75 1000
100 - Cu 60 100
100 100
100 125
Fe - 500 - 1000
200 - Hg - 5 0.3 5 2 - Pb - 100 200 100
100 400
V - - 60 100
50 - Zn 70 300
400 300
800 250
153
Ərazinin torpaq-ekoloji vəziyyətinin əsaslandırılmış qiymətləndirilmə- sinin çətinliyi torpağın fitotoksikiliyinin, müxtəlif tədqiqatçılar tərəfindən müəyyənləşdir ilmiş fərqli səviyyələrinin səbəblərindən biridir. Ekosistem üçün real təhlükəni toksikantların ümumi miqdarı deyil, onların mütəhərrik formaları yaradır, buna görə də son illər həkim – gigi- yenistlər normalaşmanı çirkləndirici maddənin həm ümumi, həm də onların mütəhərrik formasının qatılığına görə keçirirlər(cədvəl 2.30). Torpaqda toksikantın əlaqəsinin möhkəmlik dərəcəsi, başqa sözlə, onun mütəhərrikliyi torpaq-ekoloji faktorlardan asılıdır, hansı ki, norma- laşmada mütləq nəzərə almaq lazımdır. Normalaşmanı həyata keçirərkən ilk növbədə torpağın humus tərkibini müəyyənləşdirmək lazımdır, çünki müx- təlif genetik tipli torpaqlar sorsiya qabiliyyətinə görə xeyli fərqlənirlər.
Müxtəlif torpaqarda qurğuĢunun mütəhərrik formasının miqdarı və torpağın qurğuĢunla müxtəlif dozada çirklənməsində belə torpaqlarda becərilən buğda bitkilərində bu elementin ümumi miqdarı, mq kq mütləq quru maddədə (Stepanova, 1980).
Təcrübə zamanı verilən qurğuşunun miqdarı, mq kq torpaqda 25 iyun 28 avqust Torpaqda Yarpaqda (kollanmada) Torpaqda Küləşdə (tam yetişmədə) Qələviləşmiş orta gillicəli qaratorpaqda 0 3.0 2.3 3.3
1.6 200
198.8 2.8
198.0 2.7
300 289.8
3.3 292.0
3.0 400
382.1 4.3
387.4 3.1
500 460.9
5.5 477.1
3.5 Çimli – podzol qumsal torpaqlarda 0 1.2
1.8 1.3
2.3 25
22.8 2.3
23.3 2.4
50 44.2
2.7 43.6
2.7 100
89.1 3.4
104.8 4.0
Toksikantların, o cümlədən ağır metalların miqrasiya qabiliyyəti torpağın turşuluğundan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır (cədvəl 2.31).
154
pH-ın müxtəlif qiymətlərində təbii torpaq məhlullarında mikroelementlərin miqdarı, mkq l, (Kabata-Pendias, Pendias, 1989). Element Torpağın tipi və pH intervalı Turş-qumsal (2,5...4) Qumsal (4...4,5) Alevrit (5,5...6,5) Gillicəli (7...7,5) Əhəngli (7,5...7,8) Cd 107
- - - - Co
- - - 0.5 5 Cu 783 76
20 50
50 Fe
2223 1000
500 200
100 Mn
5965 8000
5000 100
700 Mo
- - - 5 3 Pb 5999 - - - - Zn 7137 1000
5000 100
300
Torpağın qranulometrik və mineral tərkibi kation mübadiləsi həcmini formalaşdırmaqla yanaşı ağır metalların miqrasiya qabiliyyətinə də təsir edir.
Ağır qarnulometrik tərkibli torpaqlarda toksikantların mütəhərrikliyi aza- lır. Torpağın kipləşməsi çirkləndirici maddələrin mütəhərrikliyini artırır. Torpaqda oksidləşdirici- bərpaedici şərait də toksikantların miqrasiya pro- seslərinə təsir edir. Kökü əhatə edən mühitdə torpağın makro və mikroele- ment tərkibindən asılı olaraq, bu və ya digər elementin toksikiliyi dəyişə bilər (cədvəl 2.32). Cədvəl 2.32 Bitkilərdə makro və mikroelementlər arasında qarĢılıqlı təsir (Kabata – Pendias, Pendias, 1989) Makroelement Miroelementlərlə antaqonizm Sinergizm Ca Al, B, Ba, Be, Cd, Co, Cr, Cs, Cu, F, Fe Cu, Mn, Zn,Li, Mn, Ni, Bb, Zn
Mg Al, Ba, Be, Cr, Mn, F, Zn,Ni*, Co*, Cu*, Fe* Al, Zn,
P Al, As,B,Be, Cd, Cr, Cu, F, Fe, Hg, Mo, Al, B, Cu., F,Mn, Ni, Pb, Ro,ş Fe, Mo, Mn, Se, Si, Sr, Zn
K
- S As, Ba, Fe, Mo, Pb, Se F**, Fe N B, F, Cu, Fe, B, Cu,Mo * Mikroorqanizmlər üçün məlumatlar , ** Birgə çirklənmə bitkinin zədələnməsi ilə nəticələnir.
155
Kimyəvi maddələrlə çirklənmə dərəcəsinə görə kənd təsərrüfatı yönümlü torpaqların qiymətləndirilməsinin prinsipial sxemi (SSRĠ təbiət dövlət komitəsi, 1990) Çirklənmə dərəcəsinə görə torpaqların kateqoriyası Torpağın çirklənməsinin xarakteristikası Mümkün olan istifadə Lazım olan tədbirlər. I. Yol verilən çirklənmə Torpaqda kimyəvi maddələrin miqdarı fon miqdarını aşır, lakin YVQ-dan yüksək deyil İstənilən bitki altında isti- fadə olunur Torpağın çirklənmə mənbəsinin təsir səviy- yəsinin azaldılması. Bitkilər üçün toksikant- ların mənimsə- nilməsinin azaldılması tədbirlərinin həyata ke- çirilməsi. (əhəngləmə, üzvi gübrələrin tətbiqi və s.). II. Orta təhlü- kəli çirklənmə Torpaqda kimyəvi maddələrin miqdarı YVQ yüksəkdir, lakin YVQ-ın tras- lokasiya göstəricilə- rindən aşağıdır. Kənd
təsərrüfatı bitkisinin keyfiyyətinə I kateqoriyaya anoloji tədbirlərin həyata ke- çirilməsi. Səthi və yer- altı sularda, kənd təsər- rüfatı işçilərinin tə- nəffüs etdiyi yerdə bu maddələrin miqdarına nəzarətin həyata ke- çirilməsi. III. Yüksək təh- lükəli çirklənmə Kimyəvi maddələrin miqdarı torpaqda YVQ-ı keçir
Texniki bitki- lər altında istifadə olu- nur, hansı ki, onlardan ər- zaq və yem məhsulları alınmır I kateqoriyada nəzərdə tuitulan tədbirlərdən başqa, ərzaq məhsulu və yem kimi istifadə olunan bitkilərdə toksikantların miqdarı- na mütləq nəzarət. IV. Həddən artıq təhlükəli çirklənmə Torpaqda kimyəvi maddələrin miqdarı YVQ bütün göstə- ricilər üzrə ötür. Kənd təsər- rüfatı istifadə- sindən çıxarılmalıdır. Torpaqda toksikantların əlaqə və çirklənmə səviyyəsini azaldan təd- birlərin həyata keçiril- məsi.
156
Çirkləndirici maddələrin qəbul olunmuş YVQ-ı nəzərə almaqla kənd təsərrüfatı yönümlü torpaqların qiymətləndirilməsi sxemi hazırlanmışdır. Bu sxem torpağın qiymətləndirilməsinin 4 kateqoriyasını nəzərdə tutur. Ən az antropogen təsir (yol verilən çirklənmə) I kateqoriyaya, ən çox isə IV kateqoriyaya aiddir. Qiymətləndirmənin kateqoriyasından asılı olaraq torpaqlar istifadə olunmalı və lazımi tədbirlər həyata keçirilməlidir. Normalaşmada bir çox birləşmələrin qarşılıqlı təsirinin sinergetik və antoqonist xarakteri nəzərə alınmalıdır. Məsələn, nitratla çirklənmədə kükürdün iştirakı onkoloji xəstəliklərin riskini artırır, kadmium və pestisidlərin təsiri bu təhlükəni xeyli artırır. YVQ əsasında kriteriyalar sistemibu qarşılıqlı təsiri nəzərə almır. Bundan başqa, torpaqda kimyəvi maddələrin çevrilməsi prosesi nəticəsində başlanğıc madddəyə nisbətən daha təhlükəli olan maddələr yaranır ki, bu da YVQ əsasında qiymətləndirmədə nəzərə alınmır. Toksikantların davranışına təsir edən torpaq-ekoloji faktorların çoxluğundan müxtəlif regionlar üçün vahid YVQ ola bilməz, buna görə də mövcud normativlər torpağın ―sağ¬lamlığını‖ kifayət qədər əks etdirə bilmir. Uyğun qiymətləndirmənin daha sadə və etibarlı üsulunu tapmaq lazımdır. İnteqral göstəricilərin (bioloji tər¬kibi, eləcə də sərbəst bioloji kriteriyaları daha tam əhatə edən) hazırlanması xüsusilə perspektivlidir (cədvəl 2.33)
maddənin ayrı-ayrı orqanizmlərə deyil, bütövlükdə sistemə təsirinin öyrənilməsi durmalıdır. Belə halda təbii ətraf mühitə minimal təsir zamanı optimal bioməhsul alınması ehtimal olunur. Təsir kriteriyası kimi yol veri- lən ekoloji yüklənmə (YEY) nəzərdə tuitulur, başqa sözlə yüklənmənin elə səviyyəsi ki, bu zaman ekosistemin normal funksiyalaşması qorunub saxlanır. Çirklənmə şəraitində ekosistemin normal funksiyalaşması ilk növbədə biotransformasiya və detoksikasiya sisteminin qorunmasına şərait yaradır. Bu zaman qiymətləndirilən kimi aşağıdakı göstəricilər istifadə olunur. Tor- pağın özünü təmizləmə qabiliyyəti, bitkidə kimyəvi elementin toplanması dərəcəsi (bioloji udma əmsalı-BUƏ), torpaqda toksikantın miqdarının gös- təricisi və qatılıq əmsalı (K), çirklənmiş torpaqda inqridientin qatılığının fon qatılığına nisbətinin bərabərliyi. Ekoloji normalaşmanın kriteriyası kimi ərazinin ekoloji tutumu, eko- loji optimal bioməhsuldarlıq, biogeosenozların, aqro- və urbanosenozların verilən ərazi üçün optimal olan bitki və heyvanat aləmini nəzərə almaqla bioməhsuldarlığı da götürülə bilər. Aşağıdakı 2.34 cədvəldə torpağın genetik tipini nəzərə almaqla ağır metalların miqdarının ekoloji normalaşma şkalası verilir. 157
ZəifturĢ və turĢ reaksiyalı torpaqların geokimyəvi assoyasiyası üçün ağır metalların miqdarının ekoloji normalaĢma Ģkalası (Obuxov, Yefremova, 1991) Dərəcələr Pb Cd Zn
Cu Ni
Hg Miqdarın səviyyəsi Çox az
Aşağı
5..10 0.05..0.10 15..30 5..15 10...20
0.05...0.10 Orta
10..35 0.10..0.25 30..70 15..50 20...50
0.10..0.25 Artmış
35..70 0.25..0.50 70..100 50..80 50...70
0.25..0.50 Yüksək
70..100 0.50..1.00 100...150 80...100 70...100 0.50...1.0 Çox
yüksək 100..150 1..2 150...200 100.150 100...150 1..2 Çirklənmə səviyyəsi (YVQ) Aşağı
100...150 1...2
150...200 100..150 100...150 1...2 Orta 150...500 2...5 200.1000 150..250 150..300 2...5
Yüksək 500...1000 5...10 500...1000 250..500 300...600 5..10 Çox
yüksək
>1000 >10 >1000
500 >600
>10
Fiziki deqradasiyanın, kimyəvi və bioloji çirklənmənin kriteriyaları hazırlanmışdır, hansı ki, ekoloji normalaşmada istifadə etmək məqsədə- uyğundur (Cədvəl 2.35).
Göstəricilər Ekolkoji fəlakət
Fövqəladə ekoloji
situasiyalar Qənaətbəxş situasiyalar 1 2 3 4 Əsas göstəricilər Deqradasiya nəticəsində kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxarılmış torpaq sahələri, ümumi sahəyə görə %-lə > 50
30...50 5-ə qədər Humus horizontunun məhv edilməsi A + B
A Ş (A 1 ) 0,1 A-ya qədər Abiotik yüklənmələrdən torpaq səthinin kəsilməsi >20 10...20
Yoxdur Torpaq kipliyinin artması, %-lə 40-dan çox 30...40
10-a qədər Qrunt sularının səviyyəsinin kritik səviyyəni keçməsi, %-lə > 50 25...50 Yol verilən səviyyə Radioaktiv çirklənmə, Ki/km 2
Stronsium - 90 Plutonium (izotoplar cəmi)
> 40 > 3 > 0,1
15...40
1...3 > 0,1
1-ə qədər 0,3-ə qədər --
158
davamı
2 3 4 Torpaq səthindən 1m səviyyədə ekspozisiya dozasının gücü, mkr/s > 400 200...400 20-yə qədər Şum torpaqlarında 10 il ərzində humus itkisi, % > 25 10...25
< 1 Asan həll olan duzların miqdarının artması, q/100q torpaq > 0,8 0,4...0,8 0,1-ə qədər Mübadilə olunan N a –un artması, kation mübadiləsi həcmində %-lə > 25 15...25 5-ə qədər Kimyəvi maddələrin YVQ-ı keçməsi: Itəhlükəlilik sinfi (benz(a)piren, dioksinlər daxil olmaqla) II təhlükəlilik sinfi III təhlükəlilik sinfi (neft və neft məhsullarını daxil etməklə)
çox 10 dəfədən çox 20 dəfədən çox
2...3 dəfə 5...10 dəfə
10...20 dəfə
Artım yoxdur Yenə də » Kimyəvi çirklənmənin göstəricilər cəmi (Z c
> 128 32...128 < 16 Aktiv mikrob kütləsinin səviyyəsinin azalması 100 dəfə- dən çox 50...100 dəfə 5 dəfəyə qədər Torpağın fitotoksikliyi (cücərtilərin sayının azalması), fona görə %-lə > 200 140...200 110-a qədər Əlavə göstəricilər Çirklənmiş əsas kənd təsərrüfat bitkisinin payı, yoxlanmışdan %-lə > 50 25...50 5-ə qədər 1kq torpaqda helmint yumurtalarının sayı > 100 10...100 Yoxdur
1 kq torpaqda patogen mikroorqanizmlərin sayı
...10
-5 ...10
-6
-4
kütləsi qramla, hansı ki, tərkibində 1 bağırsaq çöpü olur) < 0,001 0,01...0,001 >1,0 Torpağın genotoksikliyi (nəzarətlə müqa- yisədə mutasiyaların sayını artması), dəfə sayı
>1000 100...1000 > 2
Torpağın yüksək kipləşməsi şəraitində mikrobioloji kriteriyaların eko- loji normalaşması üçün istifadə zamanı, yüngül gillicəli və qumsal çimli- podzol torpaqların zəhərli ağır metallar və pestisidlərin parçalanma məh- sulları ilə çirklənməsində aşağıdakı nəticələr alınmışdır (cədvəl 2.36) . Yüksək və orta dərəcəli davamlılığı ilə fərqlənən ekosistemlər batsillərin növmüxtəlifliyi, Niger qrupundan olan qara rəngli aktinomisetlərin və mikrob biokütləsinin tarazlaşmış miqdarında fitopotogen göbələklərin olmaması ilə xarakterizə olunurlar. Davamlılığın pozulması aktinomisetlərin steril formasının
159
artması, Niger qrupundan (50 %-dən çox) olan qara rəngli mikroorqanizmlərin xeyli miqdarda üzə çıxması, batsil növmüxtəlifliyinin azalması ilə diaqnozlaşdırılır. Cədvəl 2.36 Ekosistemin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
Ekosistemin davamlılıq dərəcəsi Mikrobioloji kriteriyalar Steril
aktinomiset lərin
miqdarı, % Niger
qrupundan olan
aktinomisetlər in olması, % Batsil növlərinin sayı Fitopotogen göbələklərin miqdarı, % Mikrob biokütləsin in azalması, % Yüksək
Yoxdur Yoxdur
7...8 Yoxdur
Yoxdur Orta
35....40 » Təyin olunmayıb » Qeyd
olunmayıb Zəif
52...50 >50
3 18...20 20...50
Ekoloji xarakteristikaları istifadə etməklə normalaşma ekosistemin vəziyyətini daha aydın əks etdirir, nəinki sanitar-gigiyenik normativlər (YVQ əsasında). Bu zaman torpaq biopotensialının yüksəlməsinə zəmin yaradılır ki, bu da təbii ətraf mühitin sağlam olmasını təmin edir.
nin saxlanması və yaradılmasının ekoloji əsaslarıdır. Üzvi gübrələr. Torpaq biotasının, xüsusən mikrobiotanın nəhəg əhə- miyyətini nəzərə alaraq, torpaq münbitliyi və onun ―sağlamlığı‖ üçün, təbii ətraf mühitin keyfiyyətli vəziyyətinin saxlanması üçün üzvi gübrələrdən davamlı istifadə etmək məqsədəuyğundur. Üzvi gübrə kimi quş zılı, torf, şə- hər zibilləri, filtrasiya sahələrinin çöküntüləri (uyğun təmizləmə və yoxla- madan sonra), sapropellər və digər materiallar istifadə oluna bilər. Yüksək üzvi fonun yaradılması torpaqda bioloji prosesləri aktivləş- dirir ki, bu da bitkiləri qidamaddələri və bioloji aktiv birləşmələrlə təmin olunmasını, eləcə də torpağın fitosanitar vəziyyətini yaxşılaşdırır. Öz növ- bəsində, bu göstəricilərin yüksək səviyyəsi enerji ehtiyatlarına qənaətin əsasıdır.
lərini aradan qaldırmaqda qabaqlayıcı tədbirlərin mühüm əhəmiyyəti var, hansı ki, istehsal texnologiyalarının, ocümlədən aqrokimyəvi maddələrin, təkminləşdirilməsinə əsaslanır. Kimya və maşınqayırma sənayesinin yaxşı təmizlənmiş tullantılarını fosforla zənginləşdirməklə (100 q/kq-a qədər), kənd təsərrüfatı üçün qiymətli gübrə almaq olar. 160
Gübrə kimi istifadə olunan çirkab suların təmizlənməsi üçün müxtəlif maddələr istifadə olunur: əhəng, ionmübadilə smolı, sintetik sorbentlər. Elektroliz, əks osmos effektiv metodlardır. Bir çox mikroorqanizmlərin bəzi metalları konsentrasiya etmə qabiliyyəti diqqətə layiqdir. Bu yolla mis, uran və digər metalları mikrobioloji üsulla almaq və bununla da çirkab sularını ağır metallardan təmizləmək olar. Artıq mövcud olan çirklənməni ləğv etmək üçün ağır metalları bit- kinin mənimsəyə bilməyəcəyi formaya salan materiallar tətbiq olunur (üzvi və mineral gübrələr, əhəng, seolit, sintetik smollar və s.). Eləcə də çirklən- məyə davamlı olan və ya texniki məqsədlərlə istifadə olunan bitkilərin becərilməsi tövsiyyə olunur. Güclü çirklənmiş ərazilərdə çirklənmiş qatın götürülməsi, sonra isə ağır metalları mütəhərrik formaya keçirərək, turş mühitdə FeCl 3 məhlulu ilə yuyulması təcrübəsindən istifadə olunur. Torpağa dəmir duzlarının veril- məsi onun fiziki vəziyyətini yaxşılaşdırır: dəmirhumat komplekslərinin bir- ləşdirici effektinin hesabına torpağın aqreqatlaşması baş verir. Təmizlən- mənin sonda torpaqların kompleks mədəniləşdirilməsi aparılır: yuyulmada itən biogen elementlərin kompensasiyası üçün əhəngləmə, üzvi və mineral gübrələrin verilməsi. Torpaqların rekultivasiyasının daha ucuz başa gələn üsulu – inakti- vator maddələrin tətbiq olunmasıdır. Bəzi ölkələrdə (Böyük Britaniyada, Al- maniyada, Fransada, Yaponiyada) bunun üçün merkapto -8- triazin istifadə olunur. Bu zaman Cd, Pb, Hg və Ni həll olmayan və bitkinin məmimsəyə bilməyəcəyi formada torpaqda möhkəm fiksasiya olunur. Qida elementləri – kalsium, maqnezium, kalium və s. – bu halda birləşmirlər. Bu üsulun çatışmayan cəhəti – məhdud həcmdə olması və ə d Almaniyada əlaqənin yüksək möhkəmliyinə malik olan, metallarla xəlitə birləşmələri yaradan ionmübadilə üsulunun tətbiqini tapdılar. Onları turşu və ya duz formasında, çirklənmənin səviyyəsi ilə təyin olunan dozada toz və ya qranul halında torpağa verirlər. Belə ki, kationitin natrium forması 95%-ə kimi qurğuşunu sorbsiya edir. Kimyəvi meliorasiyanın əsasında eləcə də ağır metalların, başlıca olaraq mühitin reaksiyasını dəyişməklə, mənimsənilə bilməyən formaya ke- çirilməsi durur. İzafi nəmlikli humidli regionlarda buna əhəngləmənin kö- məyilə nail ounur. Torpaq uducu kompleksdə (TUK) hidrogenin kalsiumla əvəzlənməsi nəticəsində əhəngin müdafiə edici təsiri üzə çıxır. Bu zaman mühitin neytrallaşması baş verir və torpaq məhlulunda olan ağır metalların kalloid hidroksidləri yaranır. Eyni zamanda bakterial mikrofloranın fəaliy- yəti aktivləşir, mikroorqanizmlərin biokütləsi xeyli artır, hansı ki, onların bir hissəsi metalları akkumulyasiya edə bilər. Əgər bioloji akkumulyasiya
161
prosesinin aktivliyi üzvi maddələrin minerallaşma prosesindən yüksəkdirsə, bu zaman TUK tərkibində birləşən ağır metalların mütəhərrikliyinin azalması baş verir. Ən yüksək effekt əhəng və mineral gübrələrin birlikdə verilməsində alınır, belə ki, sonuncular ağır metalların artıq miqdarının mənfi təsirlərini kompensasiya edir, əhəngləmə isə metalların daha az mütəhərrik birləşmə- lərin (karbonatların, fosfatların, hidroksidlərin) formalaşmasına və bunun nəticəsi olaraq, bitkilərdə bu elementlərin miqdarının xeyli azalmasına gətirir. Üzvi gübrələr detoksikasiyada mühüm yer tutur, hansı ki, çətin həll olunan üzvi-mineral birləşmələr yaranması nəticəsində, ağır metalların mütəhərrikliyini azaldır. Lakin bu zaman üzvi maddələrin parçalanma dərə- cəsini nəzərə almaqlazımdır. Torpağa parçalanmayan və zəif parçalanan küləşin pH 8 mühitində verilməsi ağır metalların mütəhərrikliyini artırır. Ağır metalların fitotoksikliyini azaltmaq üçün təbii seolitlərdən isti- fadə olunur. Bunlar təkcə yaxşı sorbentlər deyil, həm də qida elementlərinin mənbəyidir, eləcə də torpağın strukturunu yaxşılaşdıran maddələrdir. Geniş yayılmış seolitlərdən klinoptillolit qurğuşunu torpaqdan 5...10 dəfə aktiv fiksasiya edir. Torpağın ağır metellarla çirklənməsi təhlükəsini azaltmaq üçün müdafiənin aqronomik vasitələrini tətbiq etmək lazımdır (kənd təsərrüfatı bitkilə-rinin seçilməsi, müxtəlif dərəcədə metal toplama xassəsini nəzərə almaqla, bitkilərin ayrı-ayrı hissələrinin istifadə olunması). Beləliklə, ağır metalların zəhərli təsirinə dözümlülük dərəcəsinə görə bikiləri azalma sırasıyla yerləş-dirmək olar: otlar – taxillar – dənlilər – kartof – şəkər çuğun- duru. Torpaqda qurğuşunun eyni miqdarında (1000mq/kq) kartof və pomi- dor bu elementi çoxaz miqdarda topladı, kök və turp isə YVQ həddindən 1,5...2 dəfə artıq miqdarda akkumulyasiya etdi. Qarğıdalının müxtəlif hibridlərində kadmiumun udulması fərqi 13...18 dəfəyə çatdı. Çirklənmiş ərazilərdə yarpalı bitkilərin – salat, spanaq, soğan, əvəlik və b. becərilməsi xüsusilə arzu olunmazdır. Çirklənmiş torpaqları yemləri becərmək üçün isti- fadə etmək olmaz, belə ki, heyvanları bitkinin elə hissələrilə və o fazada yemləyirlər ki, onlarda daha çox metallar toplanmış olsun. Torpaq münbitliyinin səviyyəsi və ―sağlamlığı‖ bir çox hallarda torpağın canlı komponentlərinin vəziyyətindən asılı olur. Torpaq biotasının funksiyalaşması qanunları haqda biliklər, müxtəlif inqridientlərin davranış xüsusiyyətlərinin uçotu məhsuldar, davamlı aqroekosistemlərin yaradılması üçün birinci dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Bunlar ekoloji təhlükəsiz kənd təsərrüfatı məhsullarının becərilməsi və təbii ətraf mühitin çirklənməsinin minimallaşması üçün zəmin yaradır.
162
dərəcəsini kimyəvi maddələrin YVQ –nın uçotu əsasında qiymətləndirmək olar. (Cədvəl 2.37) Yüklə 5,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|