Ġzabella qasimova, musa bayramov

Cədvəl 2.37 

Torpaqda kimyəvi maddələrin YVQ-ı və zəhərlilik göstəricilərinə görə onların 

miqdarının yol verilən səviyyəsi (“Torpağın kimyəvi maddələrlə 

çirklənməsinin təhlükəlilik dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə metodik 

göstəriĢ” – M., 1987)    

 

Maddə 

YVQ,mq/kq 

torpaqlar  fon 

nəzərə 

alınmaqla 

                     Zəhərlilik göstəriciləri 

Translokasiya 

olunan (torpaq-

da toplanma) 

Miqrasiya olunan 

 

Ümumsanitar 

 

Suda 

   

Havada 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

                                                         Mütəhərrik formalar 

Mis 

       3,0 

      3,5 

      

72,0 

  --- 

      3,0 

Nikel 

       4,0 

      6,7 

   14,0 

   ---- 

      4,0 

Sink 

      23,0   

      23,0 

 200,0   

   ----- 

       37,0  

Kobalt 

        5,0  

      25,0 

 1000-

dən çox       

     ----- 

        5,0 

Flor 

        2,8 

       2,8 

      ----

- 

      ---- 

         ---- 

Xrom 

        6,0 

       ---- 

     -----

- 

       ---- 

         6,0 

                                                       Suda həll olan formalar 

Flor 

10,0 

10,0 

10,0 

--- 

25,0 

Ümumi miqdarı 

Sürmə 

4,5 

4,5 

4,5 

--- 

50,0 

Marqans 

1500,0 

3500,0 

1500,0 

---- 

50,0 

Vanadium 

150,0 

170,0 

350,0 

----- 

150,0 

Marqans + 

vanadium 

1000,0 +                 

100,0 

1500,0 + 150,0 

2000,0 

+ 200,0 

-------- 

1000,0 + 

100,0 

Qurğuşun 

30,0 

35,0 

260,0 

---- 

30,0 

Mərğümüş  

2,0 

20,0 

15,0 

----- 

10,0 

Civə  

2,1 

2,1 

33,3 

2,5 

5,0 

Qurğ.+civə 

20,0 + 1,0 

20,0 + 1,0 

30,0 

+2,0 

---- 

30,0 + 2,0 

Mis 

55 

--- 

--- 

--- 

-- 

Nikel 

85 

-- 

-- 

-- 

-- 

Kalium xlorid 

100 

-- 

-- 

-- 

-- 

Nitratlar 

130,0 

180,0 

130 

--- 

225,0 

Benz(a)piren 

0, 02 

0,2 

0,5 

--- 

0,02 

163 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

Benzol 

0,3 

3,0 

10,0 

0,3 

50,0 

Toluol 

0,3 

0,3 

100,0 

0,3 

50,0 

İzopropilbenzol 

0,5 

3,0 

100,0 

0,5 

50,0 

Alfametilstirol 

0,5 

3,0 

100,0 

0,5 

50,0 

Stirol 

0,1 

0,3 

100,0 

0,1 

1,0 

Ksilol 

0,3 

0,3 

100,0 

0,4 

1,0 

Kükürd birləşmələri 

Mələri: H

2

 S 

0,4 

160,0 

140,0 

0,4 

160 

Elem. Kükürd 

160,0 

180,0 

380,0 

--- 

160,0 

sulfat turşusu 

160,0 

180,0 

380,0 

---- 

160,0 

Kömür flot.tul. 

3000,0 

9000,0 

3000,0 

6000,0 

3000,0 

Kompleks 

dənəvər gübrə. 

120,0 

800,0 

120,0 

800,0 

800,0 

Maye 

kompl.gübrələr 

80,0 

800,0 çox 

80,0 

800,0 çox 

800,0 

 

Misin,  nikelin,  sinkin  mütəhərrik  formaları  ammonium-asetat  buferlə 

pH - 4,8 (mis, sink), pH – 4,6 (nikel), kobaltın mütəhərrik formasını - asetat-

natrium  bufer  məhlulla  pH  –  3,5  və  pH  –  4,7  boz  torpaqlar  üçün,  asetat-

ammonium  bufer  məhlulla  pH  -  4,8  qalan  torpaq  tipləri  üçün.  Florun 

mütəhərrik formasını torpaqdan pH≤ 6,5 0,006 M xlorid turşusu, pH ≥ 6,5  

0,03 M kalium  sulfatla çıxarırlar. Xromun  mütəhərrik  formasını torpaqdan 

asetat-ammonium bufer məhlulu ilə pH – 4,8 ayırırlar.   

Kömürün flotasiya tullantılarının YVQ-ına torpaqdakı  benz(a)pirenin 

miqdarına görə nəzarət olunur, hansı ki, onun YVQ keçməməlidir.  

N  :  P  :  K  =  64  :  0  :  15  tərkibli  kompleks  dənəvər  gübrələrin  YVQ-ı 

torpaqdakı  nitratların  miqdarına  görə  yoxlanılır,  hansı  ki,  absalyut  quru 

torpaqda 76,8 mq/kq keçməli deyil. 

N : P : K = 10 : 34 : 0 tərkibli marqans əlavə etməklə maye kompleks 

gübrələrin YVQ-ı torpaqda mütəhərrik fosfatların miqdarına görə yoxlanılır, 

hansı ki, absalyut quru torpaqda  27,2 mq/kq-ı aşmamalıdır.  

Torpaqda  kimyəvi  maddənin  fon  miqdarı  –  onun  təbii  kimyəvi  tərki-

binə uyğun olan miqdarıdır.  

Torpağı  çirkləndirən  kimyəvi  maddənin  translokasiyası  –  maddənin 

torpaqdan bitkiyə keçməsidir.    

Torpaqda  çirkləndirici  maddələrin  ümumi  miqdarında,  onun  YVQ 

keçən, bu çirkləndirici maddənin mütəhərrik formasını təyin edir.  

Torpaqların metallarla çirklənməsinin təyinində YVQ məlum olmaya-

nların çirklənmə səviyyəsi fon səviyyəsi ilə müqayisə olunur. (cədvəl 2.38) 

164 

 

Cədvəl 2.38 

Torpaqda elementlərin fon miqdarı, mq/kq     

 

Torpağın 

əsas tipi 

Region 

V 

Kd 

Co 

Mn 

Cu 

Mo 

Ni 

Sn  Pb 

Cr  Zn 

Çürüntülü-

karbonatlı 

Gürcüstan 

78 

-- 

-- 

440 

22 

--- 

31  2,5  --- 

53 

-- 

Çimli-

podzol 

Şərqi Sibir 

(İrkutsk ) 

72 

-- 

-- 

650 

23 

1,5  51 

-- 

19 

140  49 

Şabalıdı  

Qazağıstan 

120 

-- 

25 

800 

28 

1,7 

58 

6 

30  120  70 

Qara 

torpaqlar 

Krasnoyar 

ölkəsi 

-- 

-- 

-- 

-- 

-- 

-- 

12 

-- 

25 

-- 

-- 

 

Cənubi 

Ural(Maqnit) 

-- 

0,3 

-- 

-- 

18 

-- 

54 

-- 

18 

-- 

37 

 

Kemerov 

vilayəti 

-- 

0,6 

-- 

-- 

14 

-- 

37 

-- 

17 

-- 

45 

Qonur  

Primorsk 

ölkəsi 

80 

0,25 

12 

860 

13 

2 

14  13 

23 

54 

52 

Boz 

Orta Asiya 

30 

-- 

-- 

300 

19 

-- 

16 

14 

20 

31 

69 

Qara 

Ukraina 

-- 

-- 

-- 

-- 

-- 

-- 

37 

-- 

30 

-- 

50 

Dünya torpaqları orta 

hesala 

50 

-- 

-- 

850 

20 

 

80 

 

2 

40 

10 

10 

200 

 

      

Torpağın  ağır  metallarla  çirklənməsinin  qiymətləndirilməsinin  əsa-

sında onların orta qiyməti durur.  (cədvəl 2.39) 

 

Cədvəl 2.39

 

Çirkləndirici maddələr olan kimyəvi elementlərin ümumi miqdarına görə 

torpaqların  qruplaĢdırılması, mq  

 

 

Ele

me

nt 

Fon 

Torpaq qrupları və çirklənmə səviyyəsinin dərəcəsi 

I 

II 

III 

IV 

V 

VI 

VII  VIII 

IX 

X 

XI 

XII 

XII

I 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

Mn 

800  1600  2400  3200  4000  4800  5600  6400  7200  8000  8800  9600  10400  11200 

Cr 

200 

400 

600 

800  1000  1200  1400  1600  1800  2000  2200  2400  2600  2800 

F 

200 

400 

600 

800  1000  1200  1400  1600  1800  2000  2200  2400  2600  2800 

V 

100 

200 

300 

400 

500 

600 

700 

800 

900  1000  1100  1200  1300  1400 

Li 

80 

160 

240 

320 

400 

480 

560 

640 

720 

800 

880 

960  1040  1120 

Zn 

50 

100 

150 

200 

250 

300 

350 

400 

450 

500 

550 

600 

650 

700 

Ni 

40 

80 

120 

160 

200 

240 

280 

320 

360 

400 

440 

480 

520 

560 

Cu 

20 

40 

60 

80 

100 

120 

140 

160 

180 

200 

220 

240 

260 

280 

Pb 

10 

20 

30 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

110 

120 

130 

140 

165 

 

davamı 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

B 

10 

20 

30 

40 

50 

60 

70 

80 

90 

100 

110 

120 

130 

140 

Co 

8 

16 

24 

32 

40 

48 

56 

64 

72 

80 

88 

96 

104 

112 

As 

5 

10 

15 

20 

25 

30 

35 

40 

45 

50 

55 

60 

65 

70 

Mo 

2 

4 

6 

8 

10 

12 

14 

16 

18 

20 

22 

24 

26 

28 

Cd 

0,5 

1,0 

1,5 

2,0 

2,5 

3,0 

3,5 

4,0 

4,5 

5,0 

5,5 

6,0 

6,5 

7,0 

Se 

0,1 

0,2 

0,3 

0,4 

0,5 

0,6 

0,7 

0,8 

0,9 

1,0 

1,1 

1,2 

1,3 

1,4 

Hg  0,01  0,02  0,03  0,04  0,05  0,06  0,07  0,08  0,09  0,10  0,11  0,12 

0,13 

0,14 

 

Torpağın  ağır  metallarla  çirklənməsinin  orta  faktiki  səviyyəsinə  əsa-

sən  çirklənmənin  aktiv  zonasının  diametri  5...12  km  olan  sənaye  müəs-

sisələrinin ətrafında (metellurgiya, kimya və s.) V.V.Dokuçayev adına Tor-

paq  İnstitutu  torpaqların  qruplaşdırılmasını  ağır  elementlərin  ümumi  miq-

darına  görə aparmağı  təklif edir. VI və sonrakı  qruplara  aid  olan torpaqlar 

çox  güclü  çirklənmişlər  kimi  xarakterizə  olunurlar.  Əlvan  metallurgiya 

müəssisələrinin çirklənmə zonalarında bəzi elementlərlə (Cu, Zn, Pb, Ni) 10 

dəfədən  artıq  miqdarda  çirkləndikdə,  çirkləndirici  elementləri  geometrik 

proqreslə qruplaşdırmaq tövsiyyə olunur. Proqresin sürəti kimi orta qiyməti 

100 mq/kq olan elementlər (Mn, Cr, F) üçün 2, orta qiyməti 10...100 mq/kq 

olan  elementlər  (V,  Li,  Zn,  Ni,  Cu,  Pb)  üçün  3,  orta  qiyməti  >  1  olan 

elementlər (Cd, Se, Hg) üçün 4 qəbul olunur.  

Göstərilən  qruplaşma  torpağın  biotasına,  tərkibinə  və  xarakteristi-

kasına  təsirinin  zəhərlilik  dərəcəsini  göstərmir.  Buna  baxmayaraq,  Zn,  Cu, 

Ni kimi  elementlər bəzi  biokimyəvi  proseslərə  -  ferment  aktivliyinə, tənəf-

füsə,  nitrifikasiya  və  ammonifikasiya  qabiliyyətinə,  artıq  II...III  qruplarda  

pis təsir göstərir.   

Ağır  metallarla  çirklənmə  dərəcəsi  təyin  olunduqdan  sonra  (ümumi 

miqdar),  mütəhərrik  formaların  miqdarının  qiymətləndirilməsi  məqsədə 

uyğundur,  belə  ki,  məhz  mütəhərrik  formalar  ekosistem  üçün  real  təhlükə 

yaradır. Əgər ağır metallar öyrənilən ərazidə YVQ keçirsə, onda mütəhərrik 

formaların təyin olunması mütləqdir.  

Yada  salmaq  lazımdır  ki,  texnogen  elementlərin  birləşmələrinin  həll 

olması, torpağın özündə olan birləşmələrlə (hansı ki, onlar daha çox silikat-

ların tərkibində olur) müqayisədə 1,5...2 dəfə çoxdur. Həm də tullantılarda 

olan  Ni-  Mn-  Zn-  tərkibli  birləşmələrin  həll  olması  yüksəkdir,  nəinki  Cr- 

Pb- Cu.  

166 

 

Torpaq  bir  neçə  kimyəvi  elementlərlə  (maddələrlə)  çirkləndikdə, 

çirklənmənin təhlükəliliyini cəm göstəricini hesablamaqla qiymətləndirirlər 









n

i

c

c

n

K

Z

)

1

(

 

burada, n–təyin olunan inqridientlərin sayı, K

c

 – maddənin (elementin) 

qatılıq əmsalı, onun çirklənmiş torpaqda olan miqdarının fon miqdarına olan 

nisbətilə təyin olunur.   

Əgər Z

c

<16 olduqda torpaq çirklənmənin I kateqoriyasına; Z

c

= 16...32 

– II kateqoriyaya; Z

c

=33..128 – III kateqoriyaya; Z

c

 > 128 – IV kateqoriyaya 

daxil olur.  

Torpağın  ekoloji  əlverişsızlik  dərəcəsini  nəzərə  almaqla  qiymətlən-

dirilməsində  fiziki  deqradasiyanı,  kimyəvi  və  bioloji  çirklənməni  də  təyin 

edirlər. Bu zaman ərazinin vəziyətini ekoloji əlverişsizlik dərəcəsi təsnifatı-

na  uyğun  olaraq  qiymətlədirirlər:  nisbi  qənaətbəxş,  gərgin,  böhran  (föv-

qəladə ekoloji hadisələr zonası), qəza (ekoloji fəlakət) zonası.  

      Qiymətləndirməni, həmçinin, çirklənmənin intensivliyinə və xarakterinə 

görə  aparmaq  olar.  Bu  halda  torpağın  çirklənməsinin  4  səviyyəsi  (kateqo-

riyası) ola bilər: yol verilən, orta təhlükəli, yüksək təhlükəli, fövqəladə təh-

lükəli.  Çirklənmə  dərəcəsinə  görə  torpağın  kateqoriyalarından  asılı  olaraq, 

müəssisələrə, idarələrə, təşkilatlara cərimələr edilir. Ziyanın ölçüsünü təyin 

etmək  üçün  uyğun  qərarlarla  təsdiqlənmiş  normativlər  əsasında  aparılması 

təklif olunur.  

Dəyərin  göstərilən  normativləri  torpağın  çirklənməsinin  IV  kateqo-

riyası  üçün  nəzərdə  tutulan  həcmin  100%-ini  qəbul  etmək  təklif  olunur 

(fövqəladə təhlükəli çirklənmə, torpağın kənd təsərrüfatı istehsalında istifa-

də olunma ehtimalı istisna olunur). Torpağın çirklənməsinin III kateqoriyası 

(yüksək  təhlükəli  çirklənmə)  üçün  ziyanın  ölçüsünü  dəyər  normativlərinin 

50 % -ə yaxın həcmində təyin etmək tövsiyyə olunur, torpaqda toksiki mad-

dələrin  miqdarı  bir  çox  göstəricilərə  görə  YVQ  keçir,  uyğun  olaraq,  belə 

torpaqların  istifadə  olunması  məhduddur  (yalnız  texniki  bitkilər  altında, 

onlardan  ərzaq  məhsulları  və  heyvandarlıq  üçün  yem  almadan);  bundan 

başqa,  itkilərlə  bağlı  olan  bəzi  digər  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi  tələb 

olunur. Torpağın çirklənməsinin II kateqoriyası üçün (orta təhlükəli) ziyanın 

ölçüsünü dəyər normativlərinin 25 %-i təşkil edir, torpaqda zəhərli maddə-

lərin  yüksək  miqdarını  və  ―ekoloji  çirkli‖  ərzaq  məhsulu  və  heyvandarlıq 

üçün  yem  almağın  mövcud  olan  təhlükəsini,  eləcə  də  fəhlələrin  olduğu 

ərazidə, torpaqda və yeraltı sularda təhlükəli maddələrin miqdarına və key-

fiyyətinə  daimi  analitik  nəzarətə,  torpaqdan  bitkiyə  toksikantların  daxil 

olmasını məhdudlaşdıran işlərin yerinə yetirilməsinə  xərclərin vacibliyini  

nəzərə almaqla.     

167 

 

2.6.  Kənd təsərrüfatı  radioekologiyası 

 

2.6.1. Ümumi qaydalar 

Təbii  radionuklidlərin  torpaq  qatında  olması,  onların  kənd  təsərrüfatı 

bitkilərində  toplanması  və  son  nəticədə  insan  orqanizminə  daxil  olması  – 

onun təbii radiasiya fonu ilə şüalanmasının əsas mənbəyidir. Bu mənbə kənd 

təsərrüfatının  intensiv  kimyalaşması  nəticəsində  dəfələrlə  yüksələ  bilir. 

Məlumdur ki, mineral gübrələr, ilk növbədə fosfor gübrələri və meliorantlar 

öz tərkibində yüksək qatılıqda təbii radionukldləri saxlayır (Aleksaxin,1982; 

Driçko, 1983). Baxmayaraq ki, təbii radionuklidlərin torpaqda yayılmasına, 

onların kənd təsərrüfatı bitkilərinə daxil olmasına, cənub bölgəsində dəmyə 

və dağ torpaqlarında paylanmasına, eləcə də burada becərilən bitkilərə daxil 

olmasına  böyük  diqqət  ayrılır,  lakin  hələ  də  bu  problem  kifayət  qədər 

öyrənilməyib.  

 

2.6.2.  Kənd təsərrüfatı radioekologiyası haqqında ümumi anlayış     

Kənd  təsərrüfatı  radioekologiyası  aqroekologiyanın  radionuklidlərin 

aqrar  sənaye  istehsalında  miqrasiyanı  və  ionlaşdırıcı  suların  bitki  və  hey-

vanlara,  eləcə  də  bütövlükdə  aqroekosistemə  təsirinin  öyrənən  bölməsidir. 

Kənd  təsərrüfatı  radioekologiyası  radioaktiv  çirklənmiş  ərazilərdə  kənd 

təsərrüfatının aparılması prinsiplərini və kompleks mühafizə tədbirlərini iş-

ləyib hazırlayır. Aqroekologiyanın sərbəst istiqaməti kimi radioekologiyanın 

mühüm  əhəmiyyəti  ondadır  ki,  süni  radionuklidlərin  daha  qiymətli  polyu-

tantlara  aiddir.  Radioaktiv  çirklənmənin  qlobal  miqyasda  yayılması  və  ra-

diasiya  fonunun  yüklənməsi  müasir  biosferdə  ən  mühüm  neqativ  dəyiş-

kənliklərdən biridir. 

Radioekologiyanın sərbəst elmi təlim kimi formalaşmasında V.İ.Ver-

nadskinin (1863-1945) rolu böyükdür. Beləki, noosfera təlimini yaratmaqla, 

biosferlə  insan  zəkasının  vəhdətini  və  radioaktivlik  hadisəsinin  biotunu  və 

bütövlükdə  mühitin  təkamülündə  xüsusi  əhəmiyyətini  göstərdi.  Kənd 

təsərrüfatı  radioekologiyası  bir  elm  kimi  1950-ci  ildən  yaranmağa  başladı. 

Xirosima  və  Naqasakidə  nüvə  silahının sınağından  sonra  biosfer  qlobal  ra-

dioaktiv çirklənməyə məruz qaldı. Kənd təsərrüfatı radioekologiyası termini 

1956-cı ildə akademik D.N.Pryanişnikovun şagirdi V.M.Kleçkovski (bu el-

mi  təlimin  banisi)  tərəfindən  elmə  gətirilmişdir.  Kənd  təsərrüfatı  radio-

ekologiyasının inkişafında R.S.Rossel. L.Fredrikson, S.L. Komar, V.A.Kir-

şin, Q.N.Romanov, E.A.Federov və.b. rolu böyükdür.   

İnsanı  əhatə  edən  ətarf  mühitə  düşən  radioakktiv  maddə  onun  xarici 

şualanmaya  məruz  qalır,  radionuklid  tərkibli  kənd  təsərrüfatı  məhsulunu 

168 

 

qəbul  edən  insan  həm  də  daxili  şüalanmaya  məruz  qalır.  Müxtəlif 

radioekoloji  hadisələrdən  məhz  daxili  şüalanma  insana  ciddi  zərər  vurur. 

Belə ki, 1986-cı ildə Çernobl AES-kı qəzadan sonra 

137

Cs-lə şualanma qalan 

digər  şualanmanın  70-80%-ni  təşkil  edirdi.  İnsanın  daxili  şualanmadan 

çəkdiyi  zərəri  təyin  etmək  üçün  kənd  təsərrüfatı  radioekologiyasının  təd-

qiqatlarına böyük ehtiyac olduğu aydındır. 

Radioaktiv şualanmanın biosferə təsirini öyrənən elm sahəsi radioeko-

logiya  adlanır.  Bu  elmin  baniləri  V.Ç.Rentgen  (1885)  A.Bekkerel  (1886), 

M.Şkandinavskaya-Küri və P.Küri (1898) olmuşdur. Süni nüvə partlayışları 

zamanı atmosferə 100-dən artıq izotoplar daxil olur. Bunlardan ən zəhərlisi 

Zn,  Ba,  N,  Xe  (ksenon)  olmaqla  100  km-lə  məsafəyə  yayılır.  Təbii  yolla 

yaranan  radioaktivlik  əsasən  rodon  (-Rn,  toron-Tn,  aktion-  An

219

)  izotop-

larının atmosferə daxil oluması nəticəsində baş verir. İndiyədək elmə 40-dan 

artıq təbii və 200-dən çox süni parçalanma nüvələri məlumdur. Radioaktiv 

şualanmanın  üç  növü  var:  α-(+)  yüklü  hissəciklər  nəsilindən  ibarət  olan 

şualar β-(-) şüalar və qısa dalğalı elektromaqnit şüalarıdır. α -2000 km/san β 

- 200000 km/san: γ- 300000 km/san sürətlə yayılır (şəkil  2.17) .

 

 

 

ġəkil. 2.17  Radioaktiv şüaların maneələrdən keçməsi 

 

Ərazinin şüalanma dərəcəsi radioaktivliyi ölçən dozimetrik cihazlarla 

təyin  olunur.  İnsanın  radioaktivliyə  davamlığı  14-18  mikrorentgen/san. 

169 

 

1973-cü  ildə  dünyada  nüvə  sınaqlarının  keçirilməsi  nəticəsində  radioaktiv 

çirklənmə  165  küri,  dünya  okeanında  radioaktiv  çirklənmə  nəticəsində  5 

meqaküri olmuşdur. Buna görə də 1978-ci ildən dünya üzrə atmosferdə kos-

mosda və su altında nüvə silahlarının sınağı qadağan olundu. 

Atom  partlayışı  zamanı  əmələ  gələn  ayrı-ayrı  izotopların  yarımpar-

çalanması müxtəlif dövrlərdə davam edir. Bu baxımdan 2 izotop-stronsium-

90 25 il ərzində parçalanma gedir,  yerə düşərkən yemləmə nəticəsində inə-

yin südünə keçir, sezium-137 yarımparçalanması 33 il il davam edir. Dün-

yada  2000-dən  artıq  nüvə  silahı  sınaqdan  keçirilib  (onlardan  500-ü  atmos-

ferdə). Bu partlayışlar zamanı ətaraf milyon kürilərlə Sz

137

, St

90

 və digər ele-

mentlər daxil olur. 

Atom elektirik stansiyalarında nüvə reaksiyaları zamanı sadəcə olaraq 

0,5-1,5 % nüvə yanacağı istilik enerjisinə çevrilir, qalan 98,5-99,5% hissəsi 

isə  atom  reaktorlarında  tullantı  şəklində  toplanır.  AES-dan  alınan  tullantı-

ların tərkibində radioaktiv maddələr- 

238

U, 

239

Pu, 

137

Sz, 

90

Sr  stronsium  və.s 

olur. Reaktorların 180t nüvə yanacağı saxladığını nəzərə alsaq, o zaman nü-

və yanacağı qalıqlarının utilizasiyası və basdırılmasının nə qədər çətin oldu-

ğunu  təsəvvür  etmək  olar.  Atom  elektrik  stansiyalarında  elektrik  enerjisi 

alındıqda ildə 20000m

3

 aşağı aktivlikli radioaktiv tullantı, 10000m

3

 miqdar-

da isə yüksək aktivliyə malik radioaktiv tullantı alınır. Radioaktiv tullantılar 

maye  və  bərk  halda  olur.  Onların  aqreqat  halından  asılı  olaraq  basdırılma 

şərtləri dəyişir.  

                      

2.6.3. Aqrosferdə radionuklidlərin mənbələri 

Mənbədə radionuklidlərin miqdarı onun aktivliyi ilə müəyyən olunur, 

ölçü vahidi bekkerel (1 Bk=1c

-1

), kənd təsərrüfatı radioekologiyasında Küri 

geniş  istifadə  olunur.  Kürinin  qiyməti  1Kü=3,7*10

10 

Bk.  Kənd  təsərrüfatı 

sferasında  olan  radionuklidlərin  2  qrupa-  təbii  və  süni  kateqoriyalara  bö-

lürlər. Təbii radionuklidlər təbii radiasiya fonu  yaradır və  yer planeti yara-

nandan mövcuddur, onların yarımparçalanma dövrü uzunmüddətli məs. 

40

K, 

238

U, 

232

Th,  eləcə  də  onların  parçalanma  məhsulları  və.s.  Bundan  başqa 

biogen əhəmiyyətli təbii radionuklidlər Yer kürəsinə havadan daxil olur (

3

H, 

14

C  və  s.).  Bəzi  təbii  radionuklidlər  (

40

K,

226

Ra  və.s)  kənd  təsərrüfatı 

zəncirlərində  miqrasiyada  mühüm  rol  oynayırlar.  Süni  radionuklidlər 

texnogen mənşəlidir. Kənd təsərrüfatında çox əhəmiyyətli radionuklidlərdən 

uran  və  plutonun  parçalanma  məhsulları 

90

Sr, 

131

İ, 

137

Cs  və  başqaları  eləcə 

də  nuklidlərdən 

54

Mn, 

55,59

Fe, 

60

Co, 

65

Zn  və.b  və  transuran  radionuklidləri 

239

Pu, 

241

Am və.s. (cədvəl 2.40)  

170