Ġzabella qasimova, musa bayramov

Dəri  emalı  sexi.  Dərinin  emalında  üstünün  ayrılmnası,  yuyulma, 

mezdrləmə və eonların konservləşdirilməsinə su sərf olunur. Çirkab suların 

tərkibində  çirk,  peyin,  toxuma  qalıqları,  qan,  tük  və  külli  miqdarda  mikro-

orqanizmlər olur. Dərinin konservləşdirilməsi quru üsulla (duzla qarışıq) və 

duzluqlama  ilə  (tərkibnində  duzlu  qarışıq  olan  məhlul)  həyata  keçirilir. 

Dərinin duzluqla emalında su sərfi aşağıdakı kimidir (l/baş): İBM  üçün 100 

- 120, donuz - 15 - 30, XBH -  8 - 12. Çirkab suların tərkibində orta hesabla: 

asılı maddələr - 3219 mq/l, piy - 566 mq/l, ümumi azot - 637 mq/l,  OKT -  

9211 mq O

2

/l.   

Yarımfabrikat sexi: Yarımməhsulun emalı xammalın çirkdən yuyul-

ması, tük və selikli örtükdən azad edilməsindən ibarətdir. Bu əməliyyatlarda 

yaranan çirkləındirici maddələrin xarakteristikası cədvəl 4.14 də verilir. 

Cədvəl 4.14 

Yarımməhsul sexinin çirkab sularında çirkləndirici maddələrin  

qatılığı və su sərfi 

 

Texnoloji əməliyyatlar 

 

Su sərfi, 

l/baş 

Çirkləndirici maddələrin qatılığı, mq/l 

Asılı 

maddə 

Piylər 

Ümumi 

azot 

OKT,mq 

O

2

/l 

İBM tüklü  yarımməhsulları-

nın emalı  

 

36 

 

2193 

 

383 

 

425 

 

5542 

Donuzların  tüklü  yarımməh-

sullarının   emalı 

 

21 

 

2232 

 

1546 

 

417 

 

3691 

 

392 

 

Piy  sexi.  Yuma  suları,  dəzgahların  və  döşəmənin  yaxıntıları  qazan-

xana  və  durulaşdırıların  yaxantıalrı  tərkibində  yüksək  miqdarda  piy  olan 

çirkab sular yaradır (cədvəl 4.15) qazanxanalardan yaranan kondensatorlart 

isə axınlara xoşagəlməz iy verir.    

 

Cədvəl 4.15 

Piy sexinin çirkab sularında çirkləndirici maddələrin qatılığı və su sərfi 

 

 

Xammal 

 

Su sərfi, 

l/baş 

Çirkləndirici maddənin qatılığı, mq/l 

Asılı 

maddə 

Piylər 

Ümumi 

azot 

OKT, mq 

O

2

/l 

Mal əti 

8800 

1526 

1414 

398 

9050 

Donuzlarda qaynar su-

da aşılama  

9000 

19619 

23414 

347 

29922 

Qoyun əti  

- 

1573 

895 

251 

5622 

Sümük  

1000 

- 

- 

- 

- 

 

Ət emallı sexi. Məhsul hazırlanmasında (kolbas, polufabrikatlar, kuli-

nariya məmulatları) istifadə olunan sular yalnız toxuma mayesi, fraqmentlər, 

heyvan toxumalarının ekstratları ilə çirklənmir, həm də istehsalatda istifadə 

olunan  materiallar  və  birləşmələrlə  də  çirklənir:  südlə,  kraxmalla,  duzla, 

nitritlərlə,  fosfatlarla,  qlyutamatlarla,  askorbin  turşusu,  ədvalarla,  kolbasa 

örtüklıəri ilə və s. 1 t məhsula su sərfi (m

3

): hisdə qurudulan yarımfabrikat-

ların istehsalında (100 porsiya üçün) sardelkaya  – 16; düşbərələrə - 9; kot-

letə (1000 ədəd) – 8; farş – 17; konservlər (1000 ədəd) - 6,1; ətin soyudul-

masında - 0,016 bir cəmdəyə.  

Ən qatı çirkab suları yarımməhsulların və gözlərin bulyonunun süzül-

məsindən,  sümük  piyinin  seperatordan  keçirilməsindən  və  bulyonların  piy-

sizlədirilməsindən yaranır (cədvəl 4.16).  

    

Cədvəl 4.16 

Ət məhsulları sexinin çirkab sularında çirkləndirici maddələrin qatılığı 

 

Texnoloji əməliyyatlar 

Çirkləndirici maddələrin qatılığı, mq/l 

Asılı 

maddə 

Piylər 

Ümumi 

azot 

OKT, 

mqO

2

/l 

Mal cəmdəklərinin təmizlənməsi və yuyulması 

1756 

591 

799 

5247 

Həmçinin donuzlarda 

1593 

1086 

729 

3480 

Bişirmək üçün ocaqxanadan süzmə:    gözlərin 

4358 

4047 

827 

130667 

            yarımməhsulların 

29943 

4672 

7441 

73500 

Piyin seperasiyasında 

25775 

27138 

533 

41634 

     

393 

 

Texniki  fabrikatlar  sexi:  Sexin  əsas  məhsulu  yem  unu  və  texniki 

piydir. İstehsal üçün xammal zay ət məhsulları (konsifikatlar) və qeyri-ərzaq 

tullantılarıdır (tük, buynuiz, dırnaq, piytutucularından piy kütləsi, embrion-

lar  və.s).  Su  konfiskatların  yuyulmasına,  piyin  təmizlənməsinə,  şirə  buxar-

larının kondensasiyasına, buynuz-dırnaq xammalının qaynar suda bişirilmə-

sinə, sümüklərin qaynadılmasına sərf olunur. Sexin çirkab sularının xüsusi-

liyi  ondan  ibarətdir  ki,  burada  xəstəlik  törədən  mikroorqanizmlər  ola  bilər.  

Sexin çirkab sularının  xarakteristikası cədvəl 4.17-də verilir.  

Cədvəl 4.17 

Texniki fabrikatlar sexinin çirkab sularının xarakteristikası 

                  Göstəricilər  

Ölçü vahidi 

Göstəricinin qiyməti  

Su sərfi:              İBM 

    l/saat 

            371 

                         Donuzlar  

       ― 

             114 

                          XBH 

       ―  

              94 

                            p H 

-

 

   

             7,1- 8 

     Asılı maddələr 

   mq/l 

          1111 – 7300 

   Qarışıqların ümumi miqdarı 

    mq/l 

         3440 – 4561 

                          OKT 

   mq O

2

/l 

          4007 – 5029

 

               Ümumi azot 

     mq/l 

          202 – 220 

                Xloridlər 

      ― 

          536 – 898 

                Piylər 

       ― 

        2355 – 5440 

                CO

2 azad 

       ― 

                844 

                 P

2

O

5 

        ― 

            0,66 – 420 

 

Heyvanların  kəsilməsi,  bağırsaq, dəri emalı,  yarımməhsullar - piy,  ət 

məhsulları və texniki fabrikatlar sexləri üçün çirklındirici maddələrin kütləsi 

(M

m

, t/il) aşağıdakı   

 

ki

il

c

k

i

c

o

o

i

i

n

i

m

C

T

S

n

g

N

g

M













































1

2

1

1

/

)

(

 

       (4.4)  

 

Burada,  ϑ-göstəricilərin ölçülərini korrektə edən parametr; g

1

 - bir iş 

növbəsində  1  adama  lazım  olan  su  norması  m

3

;  N

i 

-  i  növbəsində  işləyən 

işçiləruin sayı;  g

2i 

 - i texnoloji əməliyyatına su sərfi, l/baş; n

o

– dəzgahın is-

tehsal gücü (iş növbəsində emal olunan heyvanların sayı); η

o

- bir iş növbə-

sində dəzgahın iş vaxtı, saat; η

c 

-  növbənin müddəti, saat;  s

s

- sutkada növ-

bələri sayı; T

il 

– il ərzində iş günlərinin sayı; ε - su təchizatı sistemindən asılı 

olan çirkab su əmsalı:  ε = 0,81-1 (düzaxan), ε= 0,51 - 0,8 (ardıcıl); ε = 0,3 - 

0,5 (dövri, qapalı); C

mi

 – axınlarda i çirkləndirici maddəsinin qatılığı, mq/l;  

n- işçi qrupların sayı;  k - dəzgah qruplarının sayı.   

(4.4) formuluna əsasən alınan nəticələr eyni adlı maddələr üçün  

 cəmlənir.  

394 

 

Misal.  Ildə  9300  baş  İBM  emal  olunan  ət  kombinatında  yaranan 

çirkləndirici maddələrin kütləsini hesablamaq tələb olunur.  

Ilkin məlumatlar. ət kombinatı ildə 300 gün bir növbədə işləyir. Növ-

bədə  işləyənlərin  sayı  -  93  adam,  o  cümlədən  sexlər  üzrə:  heyvanın  kəsil-

məsi  və  cəmdəyin  bölünməsi  –  25 adam,  bağrsaq  –  20,  yarımməhsul  –  13, 

dərinin emalı – 7, piy emalı – 10, ət məhsulları – 11, texniki fabrikatlar – 19 

adam.    İş  növbəsində  31  heyvan  emal  olunur.  Iş  növbəsinin  müddəti  –  8 

saat;  iş  növbəsində  dəzgahın  işləmə  müddəti  –  7  saat.  Iş  növbəsində  bir 

adamın  təsərrüfat-məişət  ehtiyaclarını  ödəməyə  sərf  olunan  su  –  25  l. 

Texnoloji  əməliyyatlara  su  sərfi  və  çirkab  sularda  çirkləndirici  maddələrin 

qatılığı 4.12 – 4.17 cədvəllərində verilmişdir. Su təchizatı sistemi – düzünə 

axan  (ε = 0,9). Parametr  ϑ  = 10

-9

.     

Həlli.  Kəsimə  və  cəmdəyin  bölünmsəsi,  bağırsaq,  yarımməhsul,  dəri 

emalı, piy, ət məhsulları, texniki fabrikatlar sexləri üçün çirkləndirici mad-

dələrin kütləsinin hesablanması (4.4) formulu ilə həyata keçirilir.  

Kəsmə və cəmdəyin bölünməsi sexi: asılı maddələr – 3,25 t/il; piylər – 

4,89  t/il;  ümumi  azot  –  1,35  t/il.  Bağırsaq  sexi:  asılı  maddələr  –  1,09  t/il; 

piylər– 2,61 t/il; ümumi azot – 0,68 t/il. Yarımməhsullar sexi: asılı maddələr 

–  0,77  t/il;  piylər–  0,13  t/il;  ümumi  azot–  0,15  t/il.  Dəri  emalı  sexi:  asılı 

maddələr – 2,98 t/il;  piylər–  0,52 t/il;  ümumi  azot–  0,59 t/il.  Piy sexi: asılı 

maddələr – 98,4 t/il;  piylər–  91,2 t/il;  ümumi  azot–  25,7 t/il.  Ət məhsulları 

sexi (ətin soyudulması): asılı maddələr – 0,34 t/il; piylər – 0,11 t/il; ümumi 

azot–  0,15  t/il.  Texniki  fabrikatlar  sexi:  asılı  maddələr–  0,92  t/il;  piylər  – 

1,95 t/il; ümumi azot– 0,17 t/il.  

Eyni adlı çirkləndirici maddələrin toplanması göstərir ki, ət kombinatı  

9300 baş İBM emal edərkən çirkab sularla: asılı maddələr – 108 t/il, piy – 

101 t/il, ümumi azot – 28,8 t/il atır. Bu zaman OKT 638 t O

2

/il təşkil edir.        

  

4.4. Süd- konserv kombinatında çıxan çirkləndirici maddələrin və çirkab 

suların qiymətləndirilməsi 

Süd kombinatı suyun ən böyük istehlakçısıdır. 1 ton südün emalına su 

sərfi norması cədvəl 4.18 də verilib. 

Süd kombinatı müəssisələrində texniki su istifadə olunmur. Onu dövrü 

su  təchizatı  sistemində  maşınların  üz  tərəfinin  yuyulmasında  və  ərazinin 

suvarılmasında istifadə edirlər. Bu təmiz suya sərf olunan vəsaitini 15% - ni 

təşkil  edir.  Təmiz  suya  vəsait  sərfini  azaltmaq  məqsədilə  su  təchizatının 

düzünəaxan və dövri sistemindən istifadə olunur. Xammalın hər tonuna orta 

hesabla  20  -  25  m

3

  su  sərf  olunur  ki,  bu  da  suya  olan  tələbatın  80%  -  dən 

çoxunu təşkil edir.  

 

395 

 

Cədvəl 4.18 

1t emal olunan südə su sərfi və çirkab suların miqdarının 

norması  (Kuroçkin A.A., 2006) 

Müəssisə 

Orta illik su sərfi, m

3

/saat 

Çirkab  suların 

orta 

illik 

qiym, m

3

/saat 

Dövri,təkrar 

istifad 

Təmiz 

içməli 

Süd  qəbul  edən  məntəqə  və  seperator 

şıbəsi 

0 

2,3 

2 

Süd zavodları, istehsal gücü (t/gün): 

                        50  qədər       

 

30 

 

7 

 

5,6 

                        51 – 200 

30,5 

6,5 

5,2 

                      201  - 400  

31 

6 

4,8 

                      401 və daha çox  

32 

4,5 

4,6 

Qatılaşdırılmış süd məhsulları zavodu  

25 

5,5 

4,4 

Quru  sqd  məhsulları  zavodu,  yağ  hazır-

lama zavodu, istehsal gücü (t/gün):  

                                      300-ə qədər 

                                      301 və daha çox    

 

 

20 

20,5 

 

 

5,5 

4,5 

 

 

4 

3,5 

Uşaq qidasının süd-konserv kombinatı  

20 

3,5 

3 

Yağ  hazırlama  zavodu,  istehsal  gücü 

(t/gün): 

               50 -ə qədər  

               51 – 200 

               201 və daha çox  

 

 

21 

21,5 

22 

 

 

2,6 

2,5 

2 

 

 

2,4 

2,1 

1,7 

Yağ-pendir zavodu, stehsal gücü (t/gün): 

               50-ə qədər 

               51 – 200 

               201 və daha çox 

 

20 

20,5 

21 

 

5 

4,5 

4 

 

4,3 

3,8 

3,4 

Pendir zavodu, istehsal gücü (t/gün):  

                 50-ə qədər  

                 51 – 200 

                 201 və daha çox  

 

19,1 

19,5 

20 

 

7 

6 

5 

 

6 

5 

4,8 

Qeyd: su təchizatı -  təkrar istifadə olunmaqla düzünə axan və dövri. 

 

Su  sərfini  azaltmaq  üçün  müəssisənin  ―quru‖  təmizlənməsi  praktika-

sından  istifadə  etmək  tövsiyə  olunur.  Təkrar  istifadəyə  yarayan  şərti  təmiz 

suyun  əsas  mənbəyi  soyutma seksiyasında müntəzəm  işləyən lövhəli istilik 

mübadilə  qurğularından  çıxan  sudur.  Bu  sular  80

0

  C  qızdırıldıqdan  sonra 

dəzgahların, süd saxlanan qabların, vannaların, sisternlərin, süd bitonlarının, 

müəssisənin təmizlənməsində, işçi geyimlərinin yuyulmasında istifadə oluna 

bilər.  Təkrar  istifadə  üçün  şərti  təmiz  suyun  böyük  həcmdə  miqdarı  südün 

ikinci buxarlanmasında yaranan kondensatın toplanmasından alınır.  

Çirkab  sularında  üzvi  maddələrin  qatılığı  texnoloji  proseslərdə  xam-

malın  və  süd  məhsullarının  itirilməsindən  asılıdır.  Dəzgahlar  və  binanın 

396 

 

yuyulmasından  sonra  onun  tərkibində  üzvi  çirkləndiricilərin  miqdarı  xeyli 

artır  (cədvəl  4.19)  və  mütləq  təmizlənməyə  ehtiyacı  olan  istehsalat  çirkab 

sularına çevrilir.  1m

3

 çirkab suyun atılmasından 40-60 m

3

 təbii su çirklənir.  

 

Cədvəl 4.19 

Çirkab suların xarakteristikası 

Göstəricilər 

Göstəricinin qiyməti 

Göstəricilər 

Göstəricinin qiyməti 

Asılı maddələr, 

mq/l 

350 

Xloridlər,  mq/l 

150 

Ümumi azot, mq/l 

50 

OBT

20

,  mq/l 

1000 

Fosfor,  mq/l 

7 

Turşuluq, pH 

6,8 -7,4 

Yağlar, mq/l 

100-ə qədər 

-- 

-- 

  

Texnoloji  dəzgahların  yuyulmasından  sonra  alınan  yaxantılar  (birinci 

yuyulma  suyu)  özlüyündə  bir  tullantı  növüdür,  hansı  ki,  hal-hazırda  utili-

zasiya olunmur və  ya qismən istifadə olunur. Yaxantı – tərkibində 1 - 4 % 

quru maddə, o cümlədən 1 % - ə qədər piy və zülal olan su - süd qarışığıdır. 

Yaxantıların  toplanması  və  utilizasiyası  iqtisadi  cəhətdən  əlverişlidir.  Ən 

mühüm nəticə - süd qalıqları və süd məhsullarının çirkab sulara qatılmasının 

qarşısını  almaqdır.  Bu  onların  təmizlənməsinə  sərf  olunan  vəsaitə  xeyli 

qənaət  etməkdir. Xarici  ölkələrdə  yaxantıları  vakkum-buxarlanma aparatla-

rında qatılaşdırılır (50 %-ə qədər quru maddə) və yem istehsalına göndərilir. 

Çirkab su axınlarının zülal və piylərdən təmizlənməsinin böyük əhəmiyyəti 

var,  belə  ki,  müvafiq  emaldan  sonra  onları  yem  əlavəsi  kimi,  sabun  isteh-

salında,  texniki  sürtgü  materiallarının  hazırlanmasında  istifadə  etmək  olar. 

Yaxantıları  turşulğu  pH  –  4,5  və  temperaturu  323

0

  K  olan  koaqulyatorda 

koaqulyasiya  ilə  emal  edir  və  sentrafuqadan  keçirirlər.  Çirkab  suyun  ilkin 

emalından sonra alınan çöküntü yemlərə əlavə kimi istifadə olunur.  

Çirkab sularla xammalın itkisinin qiymətləri cədvəl 4.20 - də verilir.  

Süd  məhsullarının  istehsalı  prosesində  yaranan  çirkab  suyun  həcmi 

(W).     

Çirkab su axınlarının zülal və yağlardan təmizlənməsi böyük əhəmiy-

yəti var, belə ki, uyğun emaldan sonra onları yem əlavələri kimi sabun isteh-

salında texniki səviyyədə istifadə etmək olar. 

Çirkab suları ilə xammal itkisinin 4.20 cədvəldə verilmişdir. 

Süd  məhsulları  istehsalı  prosesində  yaranan  çirkab  suların  həcmi  

(Wcв, m3/il) (4.2) formuluna, çirkab sularla atılan çirkləndirici maddələrin 

miqdarı  (Miçm, t/il) isə  (4.3) formuluna  əsasən təyin olunur.  

397 

 

Cədvəl 4.20 

Çirkab sularla xammal itkisi 

      Texnoloji proseslər  

Xammal 

itkisi, 

OBT

5

 

kqO

2

/m

3 

Südün  qəbulu,  flyaqların  yuyulması,  qəbul  şöbəsinin 

təchizatı 

0,26 

Çiy  südün  soyudulması,  saxlanması,  süd  saxlanan 

həcmin və boru xəttinin yuyulması 

0,19 

Süd daşıyan maşınların yuyulması  

 0,25 

Südün 

seperasiyası, 

yağsızlaşdırılmış 

südün 

saxlanması, qaymaq, qaymağın pasterizə olunması 

 0,86 

Südün pasterizə olunması və saxlanması 

 0,29 

Südün buxarlandırılması və toz halında qurudulması 

 0,74 

Vallı (barabanlı) quruducularda südün qurudulması  

 0,53 

Təzə  zərdabın  qatılaşdırılması  (quru  maddənin  ən  az 

miqdarına qədər)  

 0,25 

Kondensat  

 0,25 

Dəzgahların yuyulması  

  0,75 

                           

Misal.  Südün  emalı  prosesində  yaranan  çirkab  suyun  həcmi  və 

çirkləndirici maddənin kütləsini təyin etmək tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Quru  süd  məhsulları  zavodu.  Sutəchizatı  sistemi  - 

ardıcıl (e = 0,7). 1 ton emal olunan südə sərf olunan suyun orta ilik sərfi 5 

m

3

.  Zavod  bir  növbəli  iş  qrafikində  330  gün  (bir  ildə)  işləməklə,  hər  iş 

növbəsində 76 t süd emal edir. İş növbəsinin müddəti -  8 saat,  dəzgahın bir 

iş növbəsində işləmə müddəti –7 saatdır. İş növbəsindəki işçilərin sayı - 85 

adam. İş növbəsində 1 adama təsərrüfat -məişət ehtiyaclarını ödəmək üçün 

lazım  olan  suyun  həcmi  -25  l.  Çirkab  suyun  tərkibində:  asılı  maddə  -350 

mq/l; ümumi azot -45 mq/l; fosfor - 6 mq/l; yağ - 78 mq/l;  xloridlər -120 

mq/l. Parametr  ϑ =15

-6

.   

Həlli. (4.3) formuluna görə çirkləndirici maddənin kütləsini tapırıq: 

 

W

cв 

 = [0,025 . 85 + (5. 76 .7) / 8] .1 . 330 . 0,7 = 77 298 m

3

/il. 

 

(4.3) formuluna əsasən çirkab sularla atılan çirkləndirici maddələrin miqda-

rını Tapiriq: asılı maddə -  10

-6

  . 77 298 . 350 = 27 t/ il; ümumi azot -  10

-6

 . 

77 298 .45 = 3,48 t/ il;  fosfor - 10

-6

  . 77 298 . 6 = 0,46 t/il;  yağlar -  10

-6

  . 

77298 . 78 = 6,03 t/ il;  xloridlər -  10

-6

  . 77298 .120 = 9,28 t/il. 

 

398 

 

4.5. Ferma biogesenozlarından peyin və çirkab suların çıxımının  

hesablanması 

 

 

4.5.1.Təbii ətraf mühitə heyvandarlıq tullantılarının mənfi təsiri   

Heyvandarlığın sənaye əsasına keçirilməsində peyin axınlarının və dö-

şənəksiz  peyinin  utilizasiyası  problemi  yarandı.  Sənaye  tipli  heyvandarlıq 

kompleksləri  və  fermalarının  yaxınlığında  peyinin  toplanması  ətraf  mühit 

üçün  xüsusi  təhlükə  yaradır,  eləcə  də  torpaq,  fitosenozlar,  səthi  və  qrunt 

suları  nitrat  və  mikrob  çirklənmələrinə  məruz  qalır.  Məsələn,  sənaye  tipli 

südçülük fermalarında  illik peyin çıxımı bir baş qara mal üçün orta hesabla 

25, 55 ton  təşkil edir. 

Buna  görə  də  heyvandarlıq  komplekslərinin  yerləşdirilməsi  üçün  yer 

seçiləndə  peyin  və  istehsal  çirkab  sularının,  təbiəti  mühafizə  tələbatlarını 

nəzərə  almaqla,  utilizasiya  imkanları  əsaslandırılmalıdır.  Bu  zaman  oro-

qrafik  (geomorfoloji),  edafik,  meteoroloji,  hidroloji  və  hidrogeoloji  faktor-

lar,  meşə  bitkilərinin,  kənd  təsərrüfatı  yerlərinin  (peyinin  gübrə  kimi  utili-

zasiyası üçün)  və seliteb ərazinin  olması və vəziyyəti nəzərə alınır.  

Mühitin  biogen  elementlər  və  mikroorqanizmlərlə  çirklənməsini 

V.M.İvanov  və  N.M.Makarov  (1993)  Don  Aqrar  Universitetinin  ―Dons-

koye‖  tədris–təcrübə  təsərrüfatında  öyrənmişlər.  Burada  biogenlərin  

qoyunçuluq,  donuzçuluq  fermaları,  südçülük  kompleksləri  və  digər  mən-

bələri yerləşdirilmişdir.  

Alınmış nəticələr, məsələn, ABŞ-ın heyvandarlıq rayonlarında aparıl-

mış  anoloji  tədqiqatların  nəticələrinə  uyğun  gəlir.  Burada  qrunt  sularında 

nitratların  miqdarı  76  mq/l  çatır.  Şvetsariyada  müayinə  olunan  82  su  höv-

zələrinin 40%-də nitratların miqdarı 30 mq/l - dən artıq, 20% - dən çoxunda 

isə  50  mq/l  -  dən  çox  olmuşdur.  Bu  məlumatları  analiz  edərək,  V.Q.Mine-

yev və E.X.Rempe (1990) belə qərara gəldilər ki, heyvandarlıq kompleksləri 

onlarda  nəhəng miqdarda döşənəksiz peyin və peyin axınlarının toplanması 

nəticəsində  ətraf  mühitə  neqativ  təsirlərin  güclü  faktoru    ola  bilərlər.    Onu 

demək  kifayətdir  ki,  belə  komplekslərin  yerləşdiyi  rayonlarda  mikrob  və 

ümumi çirklənmə torpaq və qar örtüyünün təbii çirklənmə fonundan 8 - 10 

dəfə çoxdur.  

Heyvandarlıq kompleksləri və fermaları ilə həmsərhəd olan torpağın, 

suyun  və  qar  örtüyünün  biogen  elementlərlə  çirklənməsi  kənd  təsərrüfatı 

yerlərindəki  bitkilərin  fitokütləsinin  keyfiyyət  göstəricilərinin  dəyişməsinə 

səbəb olur.  

Belə  ki,  çoxillik  taxıl  otlarının  yaşıl  kütləsinin  biokimyəvi  tərkibinin 

dinamikası  (edifikator  –  sürünən  ayrıq  otu),  ―Xarula‖  qobusunun  donuz-

çuluq  və  qoyunçuluq  fermaları  ilə  qonşu  olan  yamac  sahələrində  (maillik 

399 

 

0,06...0,28),  analiz  üçün  nümunə  seçilməsinin  yerinin  vəziyyəti  ilə  təyin 

olunur.   

Donuzçuluq  ferması  ilə  həmsərhəd  olan  yamac  sahəsində  -  torpaq 

qruntunun  delyuval  şleyf  və  peyin  axınlarının  yarandığı  yerlərdə  bitən  ot-

ların  tərkibində  nitratların  maksimal  miqdarı  müəyyən  olunmuşdur.  Qo-

yunçuluq fermaları ilə həmsərhəd olan sahələrdə bitən otlarda nitratların çox 

böyük miqdarı (3575...7915 mq/kq) ölmüş heyvanların və peyinin basdırıl-

dığı  yerlərdə  təyin  olunmuşdur.  Heyvanların  belə  otlarla  yemləndirilməsi 

onların  zəhərlənməsinə  səbəb ola bilər.  Silos quyularından olan axınlar da 

ətraf mühit üçün təhlükə yarada bilər.   

Bir qayda olaraq, qobuların dibində müxtəlif nohurlar və meşə əkinləri 

yerləşdirilir  ki,  bunlar  da  biogen  axınları  və  patogen  mikroorqanizmləri 

tənzimləyir. Belə ki, ―Xarula‖ qobusunun qurğusunun kaskadı nohurun pla-

tinasıdır – durulaşmış axınları toplayan, eləcə də iki bufer nohurun platina-

ları,  hansı  ki,  aralarında  ağcaqayın  və  göyrüş  ağaclarının  əkinləri  yerləş-

dirilmişdir. Bundan başqa, iydə ağaclarının əkinləri  yuxarı bufer nohurunun 

üst axınlarının qarşısında yaradılmışdır . 

Qobunun  dibinin  müxtəlif  pozisiyalarda  bakterial  kontaminasiyasının 

müqayisəli  analizi  göstərdi  ki,  patogen  mikroorqanizmlərin  ən  çox  miqdarı 

durulaşdırılmış  axınların  toplandığı  nohurda  tapılmışdır.  Toplayıcı  nohur 

dolub - daşandan sonra çirkab sular iydə  əkinlərinə daxil olur, bundan sonra 

suyun  bakterial  kantominasiyası  kəskin  azalır.  Yuxarı  bufer  nohurundan  və 

ağcaqayın  və  göyrüşdən  olan  meşə  əkinlərindən  keçən  su,  seliteb  ərazidən 

daxil olan çirkab suların hesabına yenidən patogen orqanizmlərlə zənginləşir.  

Bütövlükdə  biogenlərin  axınlarının  və  patogen  mikroorqanizmlərin 

miqdarının  tənzimlənməsi  üçün    qobunun  dibində  nohurların  kaskadını 

(durulaşdırılmış və bufer axınlarının toplayıcıları) və digər  qurğuları, eləcə 

də ağac əkinlərini yaratmaq lazımdır.   

Aşağıdakı sxemdə heyvandarlıq fermalarının ərazisindən peyin axınla-

rının  qobunun  dibinə  daxil  olmasının  qarşısını  alan  üsul  göstərilmişdir. 

Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, fermadan aşağıda yamaca köndələn olan 

istiqamətdə birinci xəndəyi qazırlar. Ondan çıxarılan torpaq qruntu yamacın 

ikinci hissəsində toplanır. Peyin axınları ilk xəndəyə düşəndən sonra torpaq 

qruntu tərəfindən sorulur və orada peyinin bərk fazası qalır. Birinci xəndək 

peyinin  bərk  fazası  ilə  dolandan  sonra  onun  üstü,  birinci  xədəyə  paralel 

olaraq ondan yuxarıda qazılmış, ikinci xəndəkdən çıxarılan torpaq qruntu ilə 

örtülür. Birinci xəndəyin üstündə isə ağac bitkilərindən meşə əkinləri salınır.   

Bu  zaman  ikinci  xəndək  meşə  əkinlərini  fermanın  ərazisindən  gələn 

peyin axınlarından qoruyacaq, birinci xəndəkdəki peyin isə kompostlaşacaq 

və ağac bitkilərinin böyüməsi və inkişafı üçün faydalı olacaq.  

400 

 

Zaman keçdikcə ikinci xəndək dolduqdan sonra həmin proses yenidən 

təkrarlanır.  Paralel  xəndəklərin  qazılması,  eləcə  də  meşə  əkinlərinin  yara-

dılması fermanın yerləşdiyi ərazinin lap yaxınlığınadək davam etdirilə bilər 

(şəkil 4.1).