Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti olmon tili va adabiyoti kafedrasi
Yüklə 0,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
o’quvchilar chet tildagi nutqiy faoliyatining asosiy turlarini o‘zlashtiradilar.
Ta‘lim bosqichlari va o‘zlashtirish darajasi ta‘limning konkret sharoitiga qarab dars turlicha o‘z ifodasini topadi. Akademik litsey va kasb-hunar ko‘1lejlarida chet tili kursi o‘z xususiyatlariga ega. O‘quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab chet tili kursi ularning bilimga bo‘lgan intilishi va extiyojlarini to‘laroq qondiradi. O‘quvchilarning individual xususiyatlarini xisobga olgan xolda, ularga nisbatan farqlab yondashish amalga oshiriladi. o‘quvchilarni farqlash quyidagi yo‘na-lishlarda olib borilishi mumkin: —O‘quv topshiriqlari murakkabliga va ularni bajarilishi mudatatiga qarab farqlash; —bu borada o‘quvchilarga bajarilishi shart bo‘lgan topshiriq, bilan birgalikka, nisbatan murakkab, lekin ba‘zi o‘quvchilarning yuqori darajadagi imkoniyatlariga mos keladigan vazifalar ham tavsiya etiladi. O‘qitishni farqlashning boshqa yo‘nalishi — bilim va kasbiy munosabatlari masalasida ahamiyatli bo‘lgan o‘quv materiallarini tanlashda, o‘quvchilar manfaat va imkoniyatlarini xisobga olishga asoslanadi. Akademik litseylardagi chet tili ta‘limi o‘quvchilarning yuqori darajadagi mustahkamligi bilan farq. qilishi lozim. Shuning uchun bu erda adabiyot, vaqtli matbuot, O‘quv qo‘llanma kabilardan kerakli ma‘lumotlarni olish, turli xildagi axborotlarni tayyorlash, reja-konspektlar, referat, annotastiyalarni tuzish; zaruriy adabiyotlar ro‘yxatini tuzish kabilarga yo‘naltiriltan yakka, juft va guruh bo‘lib, auditoriyada, uyda, lingafon xonasida, kutubxonada mustaqil ish olib boriladi. Bunday ish ko‘pincha ijodiy va tanqidiy xarakterga ega bo‘ladi. Chet tili ta‘limi maktab O‘quvchilarida xosil qilingan bilim, ko‘nikma va malakalariga asoslanibgina qolmasdan, balki boshqa (adabiyot, tarix, matematika, fizika, kimyo, biologaya kabi) predmetlar o‘qitilishi jarayoiida olingan bilimlarga ham asoslanadi. Ta‘lim mazmuni Chet tili o‘quv predmeti mazmuning tarkibiy qismlarini til materiali, nutq, mavzulari, tilshunoslik va mamlakatshunoslik sohalaridagi bilimlar tashkil etadi. Chet til ta‘limi mazmuni tarkibiga ko‘nikma va malakalar ham kiradi. Ular uch guruxga ajratiladi: - o‘quv-intellektual ko‘nikma va malakalar, ya‘ni tinglash va o‘qish jarayonida til hodisalari va faktlari o‘rtasidagi sabab va oqibat aloqalarini o‘rnata olish, ushbu hodisa va faktlarni farqlash, umumlashma va xulosalar qila olish ushbu kurs o‘qitilishi jarayonida nixoyatda dolzarb masaladir; - o‘quv-axborot ko‘nikma va malakalar, ya‘ni axborotlarni asosiy va ikkinchi darajalilarini farqlay olish, turli manbalardan kerakli axborotni ajrata olish, ma‘lumotlardan foydalana olish, axborotlarning shartli belgilar va noverbal vositalarini — chizma, diagramma, qalamtasvir, matematik simvollarni tushuna olish; - o‘quv-kommunikativ ko‘nikma va malakalar, ya‘ni muammo muhokamasida qatnasha olish, og‘zaki ifoda etiladigan fikrlarni, o‘qilgan ma‘ruza tezislari, referat kabilarning rejasini tuzish, yoza olish va ҳ.k. Umumta‘lim maktablari dasturlariga kiritilgan gapirish, tinglab tushunish va o‘qishdan tashqari, maxsus o‘quv ko‘nikma va malakalarini shakllantirish tarjima qilish (chet tildan ona tiliga) hamda yozishni xam kiritilishini talab qiladi. Matnlarni o‘qish chet tili ta‘limining ushbu kursida nutqiy faoliyatining etakchi, ustuvor turi bo‘lib xisoblanadi. Matnlarni o‘qish axamiyatining bunday yuqori bo‘lishi mutaxassisning ish uslubi bilan boshqalar, chunki unga faoliyati jarayonida kasbi uchun muxim bo‘lgan axborotni turli manbalardan, jumladan, chet tilda chop etilgan manbalardan ahtarish, ularni o‘zgartirish, ishlata bilishga to‘g‘ri keladi. Undan tashqari, o‘qish nutqiy faoliyatning shunday turiki, uni talab darajasida o‘zlashtira olish mumkin va pirovardida u nutqiy malakalarning boshqa turlarini shakllantirilishiga ijobiy ta‘sir ko‘rsatishi mumkin. O‘qitish jarayonida axborotni to‘liq o‘zlashtirish (o‘rganish o‘qish), asosiy axborotni bilib olish (tanishuv o‘qish), axborotni qisman o‘zlashtirish maqsadida va turli manbalarni tushuna olish va darxol kerakli materiallarni tanlay olish (kuzatuv o‘qish) kabi funksional o‘qish qobiliyatini rivojlantirilishi ko‘zlanadi. Bu borada birinchi kursda maktabda o‘zlashtirilgan matnlar o‘qishining umumiy mexanizmlari, o‘rganuv o‘qish va tanishuv o‘qish kabi uning ikki keng tarqalgan turlarini takomillashtirilishi, II va III kurslarda esa keltirilgan ta‘limning ikki turiga kuzatuv o‘qish ko‘shiladi. Kuzatuv o‘qishning yakuniy sifatida og‘zaki axborot berish yoki referat tuzilishi ko‘zda to‘tiladi.
Nutqiy malakalar: O‘qish Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilarida, tarkibida 7 foizgacha notanish so‘zlari bo‘lgan chet tilidagi matnlarning tushuna olish malakalari xosil qilinadi: - O‘quvchilarning umumiy saviyasini ko‘tarish, bilimga bo‘lgan extiyojlarini qondirish va ularning adabiy ta‘lim olishlari uchun xizmat o‘quvchi badiiy matnlarning asl nusxalarkni o‘qish; - o‘quvchilarning ma‘naviy mayafaatlarini qondirish, ularning umumiy bilimdonligani oshirish uchun xizmat qiluvchi ilmiy-ommabop xarakterga ega bo‘lgan matenlarni o’qish (masalan, ilmiy kashfiyotlar tarixi, Mukammal EO‘M imkoniyatlari kabi matnlarni o‘qish); -shu kunning yangiliklarini, olimlar va yoshlarning xalqaro aloqalarini aks ettiruvchi, yangi ixtirolar va texnologiyalar, ekologik masalalardagi ma‘lumotlarni beruvchi ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega bo‘lgan matnlarni o‘qish; - o‘z sohasi bo‘yicha etarli ma‘lumotlarga ega bo‘lgan o‘quvchiga mo‘ljallangan, uning mavjud bilimlarini chuqurlashtirishga qaratilgan, bo‘lajak ixtisosligining keng miqyosi bilan boshqa bo‘lgan matnlarni (masalari, matematika, fizika, biologiya bo‘cha) o‘qish; - aniq bir gurux ixtisosliklar uchun mo‘ljallangan ilmiy texnik axborotlar va asosiy fanlardan o‘quvchilarni ko‘zatuv qiziqturuvchi bo‘limlariga, amaliyotni tegishli soxalariga oid bo‘lgan ma‘lumotlarni kirituvchi maxsuslashtirilgan (jumladan, aloqa, transport, mashinasozlik, elektron-xisoblash texnikasi, moliya, savdoga oid) matnlarni o‘qish; - o‘quvchilarning bilimga bo‘lgan extiyojlarini nisbatan to‘laroq qondiruvchi ilmiy-fantastik xarakterga ega bo‘lgan matnlarni o‘qish. Yuqorida keltirilgan matnlarning so‘nggi ikki turi, bilimlar darajasi yuqori va kasbiy intilishlari aniq bo‘lgan II va III kurs o‘quvchilariga mo‘ljallangan. Tarjima Tarjima adabiy, ijtimoiy - ommabop va ijtimoiy-siyosiy xarakterga ega bo‘lgan matnlar asosida nutqdosh faoliyat turi sifatida o‘zlashtiriladi. I va III kurslarda bo‘lajak ixtisoslikning tor va keng tomonlariga oid bo‘lgan moslashtirilgan yoki asl nusxasini qisqartirib moslashtirilgan matnlar tarjima qilinadi. Tarjima oldiga qo‘yiladigan talablar quyidagi maxsus xususiy ko‘nikma va malakalar shakllantirilishini talab qiladi: - chet til — ona tili lug‘atlaridan so‘zlarni tez topa olish; - iboralarning leksik va grammatik formal belgilarini aniqlay olish; - til va jumla mazmunidan kelib chiqqan holda, gap mazmuni xaqida faraz qilish; -tegishli mazmunni ona tilinin adabiy vositalarni orqali yetkazish.
Nutqiy faoliyatning bu turi matnlarni undoshni o‘rgatish faoliyati bilan uzviy bog‘liq Chet tili- ona tili lug‘atlaridan foydalana bilish ko‘p jixatdan tarjima amali unumdorligini oshiradi Kerakli sozlarni lugatdan axtarish jarayoni oqilayotgan matn mazmunini tushunishga erishishning yana bir qoshimcha vositasi bolib xizmat qiladi Ikki tillik lugatlardan foydalanishni orgatish mashiqlarida quyidagi topshiriqlar beriladi: - So‘zlarni alifbo tartibdagi ketma –ketlikka yozish; - Belgilangan so‘zlar so‘z turkumlarining qaysi birlariga tegishli ekanini aniqlash; - So‘zlarni dastlabki lug‘aviy shaklida yozish; - Ushbu gapda keltirilgan faol so‘z lug‘atda qaysi ma‘noda kelishni aniqlash va h.k Bir birlar bilan bog‘liq bo‘lgan matnlarni tarjima qildirishdan avval ushbu jarayonda uchraydigon qiyinchiliklarning oldini olishga qaratilgan, jumladan, tushuncha, grammatik shakl kabilar bilan bog‘liq, bo‘lgan leksik va grammatik shakl kabilar bilan bog‘liq, bo‘lgan leksik va grammatik mashqlar o‘tkaziladi. Matn avval butunligicha o‘qib chiqiladi,so‘ng abzalva gaplarga ajratib tarjima qilinadi. Birinchi kursda o‘quvchilar notanish bo‘lgan so‘zlar ma‘nosini so‘z yasash belgilari asosida va gapning umumiy mazmunidan kelib chiqqan holda aniqlashni o‘rganadilar. Ikkinchi kursda tillar o‘zlashtirilishining yuqori darajasiga erishgan o‘quvchilar uchun texnik tarjima usuli tavsiya etiladi, uchinchi kursda bu usul ularning faoliyatilarida keng o‘rin egallaydi. Texnik tarjima jarayonida o‘quvchilarning kasbiy yo‘nalishi, ularning manfaat va kasbiy intilishlari, fan va texnikaning so‘ngga yutuqlari bilan bog‗liq bo‘lgan matnlardan foydalaniladi. Texnik tarjima qo‘llanilishi jarayonida o‘quvchilar ilmiy-texnik axborot turlari bilan — oynoma va ro‘znoma maqolalari, reklama materiallari, ko‘rsatma, katalog, ma‘lumotnoma kabilar bilan tanishadilar. Ta‘limning asosiy vazifasi — o‘qish jarayonida matn elementlarining mantiqan va ma‘nosi jihatidan o‘zaro bog‘likligini aniqlashga yo‘naltirilgan izlanish va ta‘lmiy faoliyat olib borish usullari bilan o‘quvchilarni qurollantirishdan iboratdir. Ushbu vazifaning bajarilishi uchun o‘qish jarayonida xam umumiy, xam maxsus ko‘nikma va malakalarni shakllantirishga mo‘ljallangan mashqlardan foydalanish mumkin. Ushbu mashqlar o‘z navbatida matnning mazmunini va mantiqiga oid tarkibini tushunishni o‘rgatadi. Bu jarayon asosida esa o‘xshatish bilan bog‗liq bo‘lgan harakat qilish, solishtirish, aniq bir turkum tarkibidan kerakli iborani tanlab olish, axborotni o‘zgartirish, matn ichidan ma‘nodor elementlarni ajrata olish, alohida faktlarni bir biri bilan taqaoslash qobiliyatlarini shakllantirishga qaratilgan. Ushbu ko‘nikma va malakalar topshiriqlar bajarish jarayonida shakllanadi. Topshiriqlar: - muxim so‘z, gap, so‘zlar birikmasining tagini chizish; —matn g‘oyasini tasdiqlovchi yoki inkor qiluvchi faktni topish; —abzast, matn tarkibidagi faktlar sonini aniqlash; —matnda keltirilgan faktlarni axamiyatiga qarab taqsimlash; -qisqartirish mumkin bo‘lgan ikkinchi darajali faktlarni ko‘rsatish . Quydagi topshiriqni mashqlar o‘quvchilarning umumlashtirish, alohida faktlarni birlashtirish ko‘nikma va malakalarini shakllantiradi: -abzastni nomlash; - bir necha sarlavhadan qaysi biri abzast yoki matn mazmuniga ko‘proq mos kelishini aniqlash; - matnning bir parchasini o‘qib, uning davomini o‘ylab topish; O‘qishning barcha turlari o‘zaga hos hususiyatlariga egadir. O‘rganuv o‘qish- matnni ,jumladan, tilning ifodaviy vositalarini tahlil qilishi bilan farq, qiladi. O‘qishning bu turi o‘zlashtirilgan axboratni to‘liq tushunilishini va keyinchalik uni qaytadan
tiklanishini ( aytib berish, referat, annotatsiya kabilar orqali) taqoza etadi. Mashqlarga qo‘yilgan tahminiy topshiriqlar: - matnda belgilangan gap yo abzastlarni tarjima qilish; - matn mazmunini tahlil qilish; - o‘qib chiqilgan maqola mazmuniga mavjud annotatsiyalardan qaysi biri ko‘proq mos kelishini aniqlaydi; - muhim bo‘lmagan tafsilotlarni chiqarib tashlash yo‘li bilan matnni qisqartirish. Tanishuv o‘qish – o‘qib chiqilgan matnning umumiy mazmunini tushunib olishni nazarda tutadi, o‘zlashtirilgan axborotning tafsilotlariga berilmay, uni keyinchalik ishlatilishini nazarda tutmagan o‘qish turidir. O‗qishning bunday turida matndagi ahborotning 75 foizidan kam bo‘lmagan qismi tushunarli bo‘lishi lozim. Mashqlarga qo‘yilgan taxminiy topshiriqlar: —matnning asosiy mazmunini bayon etish; —matnning muxim so‘zlarini aniqlash; —muallif xulosalari uchun asos bo‘lib xizmat qilgan faktlarni sanab berish; —matnda aks ettirilgan hodisalarning ketma-ketligini belgilash maqsadida gaplar oldiga raqamlar qo‘yib chiqish; —keltirilgan fikrlarning qaysilari asosiy, qaysilari ikkinchi darajali ekanini aniqlash; —keltirilgan gaplarning qaysilari matn parchalari uchun sarlavxa vazifasini bajarishi mumkin; —tavsiya etalgan reja asosida matnni qismlarga bo‘lish. Kuzatuv o‘qish -matn mazmuni haqida eng umumiy tasavvur hosil qilishga, syujet mavzusiga (o‘qishning bunday turi qo‘llanilganida axborotning 10—15 foizdan kam bo‘lmagan qismi tushunarli bo‘lishi lozim) qaratilgandir; o‘qishning bunday shakli oldindan ma‘lum bo‘lgan,aniq bir ma‘lumotlarni ( raqamlar, stitata va boshqa shu kabilarni) axtarish maqsadida ishlatiladi. Mashqlarning taxminiy topshiriqlari: — matida nima haqida so‘z borayotganini aniqlash; —matnda quyidagi savollar yoritilayotganini aniqlash; —matnda (matn oldida) ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarni ko‘rib chiqib, ularda gap nima haqida borayotganini aytib berish; —masalalarni ko‘rib chiqib, ularning qaysi birlari muammosiga tegishli ekanini aytib berish; —oynomaning bir sonini ko‘rib chiqib, unda qanday mavzu aniqlanganligini aytib berish. Kuzatuv o‘qish matn materialidan qo‘yilgan savolga javob topish, o‘qish jarayonida o‘zlashtirilgan axborotni keyinchalik albatta ishlatilishi lozim ekanini tushunilishiga asoslangan o‘qishdir. Yüklə 0,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|