Zahriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

v
x
t
A
v
v
x
t
v
A
dx
y
d
v
x
t
A
dt
y
d






va (18) va (19) ni taqqoslab 
va uning Yechimi 
(20) 
bir o‘lchamli to‘lqin tenglamasini olamiz. (20) tenglama umumiy bo‘lib,
ixtiyoriy fizik kattalikning o‘zgarishi shu tenglamaga mos kelsa, bu hol shu 
fizikaviy kattalik v
tezlik bilan to‘lqin shaklida tarqaladi demakdir. 
Sirtiy tovush to‘lqinlari va ulardan foydalanish. 
Suyuqlik sirtida og‘irlik kuchi va inersiya ta‘sirida gravitasion yoki kapillyar 
sirtqi to‘lqin hosil bo‘ladi. Unda zarra harakati to‘lqin tarqalish Yunalishida
suyuqlik sirtiga tik tekislikda sodir bo‘lib, umumiy xolda, ellips bo‘yicha bo‘ladi. 
To‘lqin amplitudasi chuqurlik ortishi bilan kamayadi. 
Qattiq jismlarda elastik kuchlari va inersiya ta‘sirida suyuqlikdagi sirtqi 
to‘lqin kabi Reley to‘lqini hosil bo‘ladi. Reley to‘lqini tarqalish tezligi ko‘ndalang 
to‘lqin tezligidan kamroq bo‘ladi. Ularda dispersiya kuzatilmaydi. 
Qattiq jismlarda sof tangensial kuchlanishlar ta‘sirida sof sirtqi to‘lqinlar - 
Lyav to‘lqinlari hosil (V
sirt

V
S

0.9V
k
bo‘ladi. Ularning tarqalish tezligi to‘lqin 
uzunligiga 

bog‘liqdir-dispersiya kuzatiladi. Lyav to‘lqini tezligi Reley to‘lqini 
tezligidan kattaroqdir. 
;
dt
y
d
v
1
dx
y
d
2
2
2
2
2


v







2
k
kx)
-
t
Acos(
y

---

29 
Qattiq jismlardagi sirtqi to‘lqinlardan fan va texnikada keng foydalaniladi. 
Muhit sirti va sirtqi qatlamlarni o‘rganishda, radiokomponentalar
va EHM qismlari tayerlashda sirtqi to‘lqinlardan foydalaniladi.
Suyuqlikdagi va Yer sirtidagi sirtqi to‘lqinlar gidrometereologiyada qo‘llaniladi. 
Ultratovush va uning tibbiyotda qo‗llanilishi. 
Chastotalari 20 kGs dan ortiq bo‗lgan tebranishlar va to‗lqinlarga ultratovush 
(UT) deyiladi. 
Ultratovush chastotalarining yuqori chegarasini taxminan 10 
9
-10
10
Gs deb 
hisoblash mumkin. Bu chegara molekulalar orasidagi masofa orqali belgilangani 
sababli ultratovush tarqalayotgan moddaning agregat holatiga bog‗liq boladi. 
Ultratovushni generatsiyalashda nurlantirgichlar deb ataladigan qurilmalardan 
foydalaniladi. Teskari pyezoelektrik effektga asoslanib ishlaydigan 
elektromexanik nurlantirgichlar juda keng tarqalgan.Teskari pyezoeffekt — 
jismlarning elektr maydon ta‘sirida mexanik deformatsiyalanishidir. Bunday 
nurlantirgichning asosiy qismiga p‘ezoelektrik xossalari yaxshi namoyon 
bo‗ladigan moddalardan (kvars, signet tuzi, titanat bariy asosidagi keramik 
materiallardan) yasalgan plastina yoki sterjen 1 hisoblanadi. Plastinka sirtiga 
o‗tkazgich qatlam ko‗rinishidagi 2 elektrodlar yuritilgan. Agar elektrodlarga 
generator 3 dan o‗zgaruvchan elektr kuchlanishi berilsa, plastina teskari 
pyezoeffekt tufayli vibratsiyalanib, elektr maydonining o‗zgarish chastotasiga mos 
holdagi chastota bilan mexanik tebranishlar tarqatada.i 
Mexanik to‗lqinlarni eng katta nurlantirish effekti rezonans hosil bolish sharti
bajarilgan holdagina yuz beradi. Masalan, qalinl'gi 1 mm bo‗lgan kvars plastina 
uchun rezonans chastotasi 2,87 MGs, segnet tuzi uchun 1,5 MGs va titanat bariy 
uchun 2,75MGs. 
Pyezoeffekt asosida (to‗g‗ri pyezoeffekt) ultratovush priyomnigini yasash 
mumkin. Bunda mexanik to‗lqin (ultratovush to‗lqinlari) ta‘sirida kristall 
deformatsiyasi yuz berib, u esa pyezoeffekt tufayli o'zgaruvchan elektr maydonini 
generatsiyalaydi; bunga mos bo‗lgan o‗zgaruvchan kuchlanishni o‗lchash 

---

30 
mumkin. 
Ultratovushning meditsinada qo‗llanilishi uning tarqalishidagi va xarakteridagi 
o‗ziga xos xossalari bilan bog'liq. Bu masalani ko'rib o‗taylik. 
Fizik tabiatiga ko‗ra ultratovush tovush kabi mexanik (elastik) to‗lqindir. Biroq 
ultratovush to‗lqin uzunligi tovush to‗lqini uzunligidan aytarli darajada kichikdir. 
Masalan, suvda to‗lqin uzunligi 1,4 m ga teng (1 kGs, tovush), 1,4 mm (Mgts, Ut) 
va 1,4 mkm (lGGs, Ut). To‗lqinlar difraksiyasi (24.5- §ga qarang) to‗lqin 
uzunliklari nisbatiga va to'lqin difraksiyalanayotgan jismning o'lchamiga bog‗liq. 
,,NoshaffoP‗ 1 m o‗lchamlijism 1,4 m uzunlikdagi tovush to'lqini uchun to‗siq 
bo‗la olmaydi, lekin to'lqin uzunligi 1,4 mm bo‗lgan ultratovush uchun esa to‗siq 
bo‗la oladi, lekin jism orqasida „ultratovush soya― hosil bo‗ladi. Shuning uchun bu 
ayrim hollarda ultratovushning difraksiya hodisasini hisobga olmasdan, bu 
to‗lqinlarning tushishi va qaytish hodisasini tushuntirishdagi kabi bu to‗lqinlarni 
nur deb qarashimizga imkon beradi (yorug‗likning tushishi va qaytishini 
tushuntirishdagi kabi). 
Ultratovushning ikki muhit chegarasidan qaytishi shu muhitlaming to'lqin 
qarshiliklari nisbatiga bog‗liq. Masalan, ultratovush muskul suyak usti pardasida 
suyak chegarasidan, ichki organlar sirtlaridan va hokazolardan juda ham yaxshi 
qaytadi. Shu sababli bir jinsli bo‗lmagan jismlar (bezlar), bo‗shliqlar, ichki 
organlarinng va hokazolarning turgan o‗rni va oMchamlarini aniqlash mumkin 
(ultratovush lokatsiya usuli). Ultratovush lokatsiya usulida uzluksiz va impulsli 
nurlanishlar qo‗llaniladi. Birinchi holda ikki muhit chegarasidan qaytgan va 
tushuvchi to‗lqinlarning interferensiyasidan hosil bo‗lgan turg‗un to'lqinlar 
kuzatiladi. Ikkinchi holda qaytgan impuls kuzatilib, ultratovushning 
tekshirilayotgan obyektgacha va undan qaytib kelish vaqti o‗lchanadi. 
Ultratovushning tarqalish tezligini bilgan holda, obyektning qanday 
chuqurlikdajoylashganianiqlanadi. 
Biologik muhitlarning to‗lqin qarshiliklari havonikiga nisbatan 3000 marta 
katta. Shu sababli UT-nurlatgichlar odam tanasiga qo‗yilsa, ultratovush tana 
ichkarisiga o‗tmasdan nurlangich va odam tanasi orasida hosil bo‗lgan yupqa havo 

---

31 
ustunidan qaytadi. Havo qatlami hosil bo‗lmasligi uchun nurlangichning sirti 
yuzasiga yupqa moy qatlami surtiladi. 
Ultratovush to‗lqinlarining tarqalish tezligi va ularning yutilishi muhitning 
holatiga bog‘liq shunga asoslanib moddalarning molekular xossalarini o‗rganishda 
ultratovushdan foydalaniladi. Bu turdagi tadqiqotlar molekular akustika foniga 
taalluqlidir. 
Bundan ko‗rinib turibdiki, to‗lqinlar intensivligi doiraviy chastota kvadratiga 
to‗g‗ri proporsional, shunga asoslanib nisbatan kichik amplitudali to‗lqinlardan 
ham katta intensivliklarga ega bo‗lgan to‗lqinlarni hosil qilish mumkin. 
Ultratovush to'lqinlari ta‘siridagi zarrachalar tezlanishi juda katta bo‗lishi mumkin 
bu esa katta ta‘sir kuchlari paydo bo'lishini, biologik obyektlar ultratovush 
yordamida nurlantirilganda ularga ham zarrachalarga shunday kuchlar ta‘sir 
qilishini ko‗rsatadi. 
Ultratovush tarqalishida hosil bo‗ladigan zichlashish va siyraklashishlar 
suyuqliklar ichida uzilishlar hosil qiladi, bunga kavitatsiya deyiladi.Kavitatsiya 
uzoq vaqt ushlanib qolmay, tez yopiladi, bunda uncha katta bo'lmagan hajmda 
ko‗p miqdorda energiya ajralib chiqib, moddalarning isishi va shu bilan birga 
molekulalarning ionizatsiyasi va dissotsiatsiyasi yuz beradi. 
Biologik obyektlarda ultratovush ta‘siri bilan bog‗liq holda yuz beradigan fizik 
jarayonlaming asosiy effektlari quyidagilardan iborat: 
— 
hujayra va subhujayra darajasidagi mikrovibratsiyalar; 
—biomakromolekulalami parchalash; 
—biologik membranalarini jarohatlash va ulaming joylanishlarini o'zgartirish, 
membranalar o‗tuvchanligini o‗zgartirish; 
— 
issiqlik ta‘siri; 
—hujayra va mikroorganizmlaming buzilishi. Ultratovushning tibbiy-biologik 
qo‗llanishlarini asosan ikki yo‗nalishga ajratish mumkin: kuzatish va diagnostika 
usullari, ikkinchisi ta‘sir etish uslublari. 
Birinchi yo‗nalishdagi usullarga asosan impulsli nurlanishlardan foydalanuvchi 
lokatsion usullar kiradi. Bu exoensefalografiya — bosh miya o‗smalari va 

---

32 
shishlarini aniqlash (1- rasmda exoentsefalograf ,,Exo-12― ko‗rsatilgan); 
ultratovush kardiografiyasi — yurak oMchovlarini dinamikada o‗lchash; 
oftalmologiyada — ko‗z muhitlari kattaliklarini o‗lchash uchun ultratovush 
lokatsiyasi. Ultratovushning Dopler effektidan foydalanib yurak klapanlari 
harakatining xarakteri o‗rganiladi va qon oqish tezligi o'lchanadi. Diagnostika 
maqsadlari uchun ultratovush tezligiga asosan o‗sib chiqqan va jarohatlangan 
suyaklarning zichliklari hisoblab topiladi. Ikkinchi yo‗nalishga ultratovush 
fizioterapiy asi taalluqlidir. 2- rasmda shu maqsadlarda qollaniluvchi apparat 
UTM-3M ko‗rsatilgan. Ultratovush bilan bemorga ta‘sir etish apparatning maxsus 
nurlatgich kallagi yordamida bajariladi. Ko‗pincha terpapevtik maqsadlar uchun 
chastotasi 800 KGs, o‗rtacha intensivligi 1 Vtlsm
2
ga yaqin va undan uzoq bo'lgan 
ultratovushlardan foydalaniladi. 
Ultratovush terapiyasining birlamchi ta‘siri mexanizmi uning to‗qimaga 
ko‗rsatadigan mexanik va issiqlik ta‘siridir. 
1-rasm
2-rasm 
Operatsiyalarda ultratovush ham yumshoq, ham suyak to‗qimalarini kesishga 
qodir bo‗lgan „ultratovush skalpeli" sifatida foydalaniladi. Ultratovushni 
suyuqliklar ichidagi jismlarni parchalab, emulsiya hosil qilish qobiliyatidan 
farmatsevtika sanoatida dori tayyorlashda foydalaniladi. Ultratovush ishtirokida 
tayyorlangan turli xil dorivorlar emulsiyalari o‗pka kasali, yuqori nafas yo‗llari 
katari, bronxial astma kabi kasalliklarni davolashda qo‗llaniladi. 
Hozirgi paytda shikastlangan yoki transplantatsiyalanuvchi suyak to'qimalarini 
,,payvandlash‖ning yangi usuli (ultratovush osteosintezi) yaratilgan. 
Ultratovushning mikroorganizmlarga halokatli ta‘sir ko'rsatishidan moddalami 
sterilizatsiya qilishda foydalaniladi. 

---

33 
Ultratovushning ko'rlar uchun qoMlanilishi qiziqarlidir. „Oriyentir‖ kichkina 
asbobi hosil qilgan ultratovush lokatsiyasi yordamida 10 m gacha uzoqlikdagi 
jismlarni bilib olish va ularning qanday xarakterda ekanligini aniqlash mumkin. 
Ultratovushning tibbiyot va biologiyada qo‗llanilishi borasida yuqorida 
keltirilgan misollar bu sohada qilingan barcha tadqiqotlami o‗z ichiga ololmaydi, 
chunki ultratovushning qollanish sohasi rang-barang va uni kengaytirish 
istiqbollari kattadir. Yana ultratovush golografiyasining (24-bobga qarang) 
tibbiyotga kirib kelishi va undan foydalanish yanada yangi diagnostika 
usullarining paydo bolishiga umid bog'laydi. 
Infratovush. 
Odam qulog'i qabul qilishi va eshitishi mumkin boMgan chastotadan (20 Gs 
dan) kichik chastotali mexanik (elastik) to‗!qinlarga infratovush deyiladi. 
Infratovush manbalariga tabiiy obyektlar (dengiz, yer qimirlashi, 
momaqaldiroq paytidagi razryadlar va boshqalar) bilan bir qatorda sun‘iy 
obyektlar (portlashlar, avtomashinalar, stanoklar va boshqalar) misol bo‗ladi. 
Infratovush deyarli ko‗pchilik hollarda eshitiluvchi shovqinlar bilan birgalikda, 
masalan, avtomashinada yuz berishi kuzatiladi. Shu sababli infratovush 
to‗lqinlarining xususiy tezligini aniqlashda qiyinchiliklar vujudga keladi. 
Infratovushning xarakterli xususiyatlaridan biri uning turli muhitlar tomonidan 
turlicha yutilishidir, shu sababli u ancha uzoq masofalarga tarqala oladi. Yer shari 
bo‗ylab infratovushning bunday tarqalishlari tufayli kuchli portiashlarni manbadan 
juda uzoq masofalarda turib ham bilish, o‗lchangan infraqizil to'lqinlarga ko‗ra 
sunami bo‗lishini oldindan bilish mumkin va hokazo. Infratovushning to'lqin 
uzunligi eshitiladigan tovushlarnikidan katta bo‗lgani sababli ular yaxshi 
difraksiyalanadi va to‗siqlarni aylanib o‗tib binolar ichiga kira oladi.Infratovush 
organizmning bir qator sistemalari funksional holatlariga yomon ta‘sir ko‗rsatadi: 
charchash, bosh og‗rig‗i, uyquchilik, jahl chiqishi va boshqaiar paydo bo'ladi. 
Infratovushinng organizmga birlamchi ta‘sir ko‗rsatish mexanizmi rezonansli 
xarakterga ega deb faraz qilinadi. Xususiy tebranishlar chastotasi bilan tebranishga 

---

34 
majbur etuvchi kuchlarning chastotasi bir-biriga yaqin bo‗lganda rezonans 
hodisasi yuz beradi . Odam gavdasining xususiy tebranishlar chastotasi, gavdaning 
yotgan holida (3-4 Gs), turgan holda (5-12 Gs), ko‗krak qafasining xususiy 
tebranishlar chastotasi (5-8 Gs), qorin bo‗shlig‗iniki (3-4 Gs) bo‗lib, bu 
infratovush chastotalariga mos keladi. 
Infratovush intensivligi darajasini yashash joylarida, ishlab chiqarish 
korxonalarida va transport vositalari turar joylarida kamaytirish gigiyenaning 
vazifalaridan biridir. 
Vibratsiyalar. 
Texnikada turlicha mexanizm va mashinalarning mexanik tebranishlari 
vibratsiya deb nom oldi. 
Vibratsiya odamga ham ta‘sir ko‗rsatadi, bu ta‘sir odam tanasini 
vibratsiyalanuvchi obyektga tegib turgan joyi orqali uzatiladi. Bu ta‘sir ham xavfli 
hamda zararli bo‗lishi va ma‘lum bir sharoitda vibratsiya kasalligini keltirib 
chiqarishi mumkin, foydali tomoni bo‗lishi, undan davolash maqsadlarida 
(vibroterapiya va vibromassajda) foydalanish mumkin. 
Vibratsiyalaning asosiy fizik xarakteristikalari jismlaming mexanik 
tebranishlari xarakteristikalari bilan mos keladi; ular quyidagilar: 
—tebranishlar chastotasi yoki angarmonik tebranishlarning garmonik spektri; 
— 
amplituda, tezlik amplitudasi va tezlanish amplitudasi; 
— 
energiya va tebranishlarning o'rtacha quvvati. 
Bundan tashqari, vibratsiyaning biologik obyektga ta‘sirini bilish uchun to‗lqin 
tebranishlarining jismda tarqalish va so‗nishini tasavvur qilish muhimdir. Bu 
masalani kuzatishda inersion massadan, elastik va qovushqoq elementlardan iborat 
modellar qo‗llaniladi. 
Vibratsiyalar eshitiluvchi tovushlar, ultratovushlar va infratovushlar manbaidir. 
Agar biror fizik kattalik mavhum qiymatlar qabul qilsa, bu biror hodisaning 
ajoyibligi, ,,ekstraordinarlikni― anglatadi. Qaralgan misolda ekstraordinarlik 
shundan iboratki, bunda jarayon davriy bo'lmay qoladi. 

---

35 
Yopiq jismlarda tovush to‘lqinlari. Rezonatorlar. 
Ma‘lum hajmga ega bo‘lgan gaz va suyuqlik, ma‘lum chiziqli o‘lchamga ega 
bo‘lgan qattiq jism uz xususiy tebranish chastotasiga ega bo‘ladi. 
Qattiq jism uzunligi 
l
tovushning shu jismda tarqalish tezligi U bo‘lganda, unda 
hosil bo‘lishi mumkin bo‘lgan tovush chastotalari 
l
2
u
)
1
n
(



(21) 
ifoda yordamida aniqlanadi. Bu Yerda n

1,2,...,n

0 dagi 
l
2
u
0


(22) 
jismning asosiy toni - xususiy chastotasidir. Bu jism 

0
chastotali tovush to‘lqini 
o‘tganda, rezonans xolati kuzatiladi va to‘lqin amplitudasi ortadi. Jism 

0
chastotali tovush uchun rezonatordir. 
Butilkaga havo qamalgan bo‘lsin. Havoda tovush tarqalish tezligi U bo‘lganda, 
butilka idishning hajmi V, idish tirqishi uzunligi l va ko‘ndalang kesimi S ga 
teng bo‘lsa, uning ichidagi havoning xususiy tebranish chastotasi
lV
S
2
u
0



(23) 
ifoda yordamida aniqlanadi. Demak, 

0
chastotali tovush uchun bu idish 
rezonatordir. 
d qalinlikdagi plastinka (membrana) lardagi tebranish chastotalari uchun 
d
2
u
)
1
n
2
(



(24) 
o‘rinli bo‘lib, xususiy chastota 
d
2
u
0


(25) 
formula bilan ifodalanadi. Membrana uchun bu rezonans chastotadir. 

---

36 
Rezonatorlar tovush manbai sifatida Yeki tovushni tarkibiy qismini o‘rganishda 
"analizator" sifatida foydalaniladi. 
Rezonatorlarning xususiy chastotalari (

0
) dan boshqa tebranish chastotalari (

i
) 
obertonlar deyiladi. 

---

37 
2.TOVUSHNI INSONGA TA‘SIRI, BIOAKUSTIKA. 
2.1.TOVUSHLARNING QABUL QILISH VA ULARNI AJRATISH. INSON 
QULOG‘INI TUZILISHI. ESHITISH PSIXOLOGIYASI. 
Eshitish — odam va hayvonlar organizmining tovush tebranishlarini qabul 
qilish xususiyati; mexanik, retseptor va nerv tuzilmalaridan tashkil topgan eshitish 
analizatorlari faoliyati tufayli roʻy beradi. Tovush taʼsirida odamda tovush 
signallari parametrini aks ettiruvchi eshitish sezgisi paydo boʻladi; buning 
natijasida tovush tebranishlari chastotasi tovush balandligi tarzida qabul qilinadi. 
Organizmlarning eshitish xususiyati ular evolyutsion rivojlanishi, yashash muhiti 
va tovush signallarining biologik ahamiyati bilan bogʻliq. Evolyutsiya jarayonida 
eshitish sistemasi dastlab hasharotlarda, keyinroq barcha umurtqalilarda paydo 
boʻlgan. Eshitish sut emizuvchilarda ayniqsa yaxshi rivojlangan. Tovush 
tebranishlari tashqi eshitish yoʻli (tashqi quloq) orqali oʻtib, nogʻora pardani 
tebratadi. Tebranishlar oʻrta quloqdagi suyakchalar orqali ichki quloq suyuqligi 
(perilimfa va endolimfa)ga oʻtadi. Paydo boʻlgan gidromexanik tebranishlar 
chigʻanoq toʻsigʻi (asosiy, yaʼni bazilyar membrana)ni va unda joylashgan 
retseptor apparat (Korti organi)ni tebratadi. Bazilyar membrananing mexanik 
xususiyati uning uzunligi boʻylab bir xil boʻlmaydi: yuqori chastotali tebranishlar 
bazilyar membrananing ichki quloq chigʻanogʻi asosida, past chastotali 
tebranishlar esa uning uchki qismida maksimal amplitudaga ega boʻlgan 
tebranishlarni paydo qiladi. Shunday qilib, Korti organida tovush tebranishlari 
mexanik energiyasi retseptorlarni qoʻzgʻatadi, qoʻzgʻalish retseptorlardan eshitish 
nervlari tolalariga beriladi. Nervlarda paydo boʻlgan bioelektr potensiallar eshitish 
sistemasi markazi boʻlimiga oʻtkaziladi. Eshitish signallari faqat havo orqali emas, 
balki kalla suyaklari orqali ham ichki quloqqa oʻtkazilishi mumkin. 
Eshitish sezgirligi eshitishning absolyut chegarasi orqali baholanadi. Bu 
chegara tovushning eshitish mumkin boʻlgan minimal intensivligi ditsibal (db) 
hisobida belgilanadi. Qabul qilinadigan tovush tebranishlari chastotasi diapazoni 
eshitish egri chizigʻi, gers yoki kilogers bilan ifodalanadi. Odam 10—20 gs dan 20 

---

38 
kgs gacha boʻlgan tovush tebranishlarini qabul qiladi, 10 gs dan past tebranishli 
tovushlar uzluksiz tovush tarzida qabul qilinmaydi. Odamda eshitishning eng quyi 
chegarasi 1—3 kgs chastotaga teng . Juda yuqori tebranishli tovush toʻlqinlari — 
shovqin (mas, 140 db ogʻriq paydo qiladi; 150 db tovushga odam chiday olmaydi). 
Har xil hayvonlar turli diapazondagi tovush toʻlqinlarini (mas, hasharotlar 0,2 kgs 
— 500 kgs, baliqlar 50—100 gs — 3—5 kgs, delfinlar 100 gs —200 kgs) qabul 
qiladi. Umurtqali hayvonlardan qushlarning eshitish sezgirligi sudralib 
yuruvchilarnikidan, sut emizuvchilarniki qushlar va sudralib yuruvchilarnikidan 
yuqori boʻladi. 
Tovushni farqlash imkoniyati differensial chegara, yaʼni eshitish mumkin 
boʻlgan tovush oʻzgarishining minimal chegarasi (intensivligi yoki chastotasi) 
bilan belgilanadi. Odamda tovushni farqlash differensial chegarasi (oʻrtacha 
diapazonda) intensivlik boʻyicha 0,3—0,7 db, chastota boʻyicha 2— 8 gs ga teng . 
Tovush signallari kuchayishi bilan tovushni farqlash ham kuchayadi, uning 
differensial chegarasi esa kamayib boradi. Bunday holat nutq signallari va musiqa 
ohanglarini qabul qilishda ham namoyon boʻladi. Odamni musiqa ohanglari 
absolyut balandligini aniqlay olish qobiliyati absolyut eshitish deyiladi. Boshqa 
begona tovushlar taʼsirida tovushni qabul qilish xususiyati yomonlashuvi, hatto 
butunlay yoʻqolishi mumkin (niqoblanish hodisasi). Kuchli tovushlar uzoq vaqt 
davomida taʼsir etganida eshitish sezgirligi pasayadi (fiziologik adaptatsiya). 
Eshitish sistemasi ikkala simmetrik joylashgan qismlarining oʻzaro taʼsiri tovush 
manbaini aniqlashga imkon beradi (binaural effekt). Bir qancha hayvonlar 
(koʻrshapalaklar, delfinlar, ayrim qushlar) obʼyektlarning fazoda joylashgan oʻrni, 
shakli, oʻlchamini aniqlashga imkon beradigan maxsus eshitish sistemasi — 
exolokatsiya xususiyatiga ega. Ular oʻzlari chiqargan va obʼyektdan qaytadigan 
signallarni qabul qilishadi. Eshitishning fiziologik mexanizmlari uzil kesil hal 
etilmagan 

---

39 
Eshitish analizatorining ahamiyati. 
Eshitishning ahamiyati shundan iboratki, odam hayotdagi ba‘zi voqealarni ko‘
rgandagiga nisbatan, ularning mazmuninieshitganida to‘liqroq tushuncha oladi. Ma
salan, odam biror spektaklni televizordan ovozsiz tomosha qilganda olgan tushunc
hasiganisbatan shu spektaklning mazmunini radio orqali eshitganida to‘liqroq tush
unchaga ega bo‘ladi. 
Binobarin, eshitish organining faoliyati normal bo‘lishi, awalo, har bir odamd
a bolaligidan boshlab nutq paydo bo‘lishi varivojlanishiga imkon beradi. Bolaning 
keyingi hayoti davrida eshitish va nutqning birgalikda rivojlanishi uning tarbiyalan
ishida, bilim olishi,hunar o‘rganishi, musiqa san‘atini tushunishi va barcha ruhiy fa
oliyatining shakllanishida muhim o‘rin tutadi. 
Eshitish organi —
quloqning tuzilishi. Eshitish organi bo‘lgan quloq bosh suyagining chakka qismid
a joylashgan. U uch qismdan:tashqi, o‘rta va ichki quloqdan iborat (1- rasm). 
Tashqi quloq —
quloq suprasi va tashqi eshitish yo ‗lidan iborat. Tashqi quloq yo‘lining oxirida bir
iktiruvchi to‘qimadan tashkiltopgan 0,1 mm qalinlikdagi nog‘ora parda bo‘lib, 
u tashqi quloq yo‘lini o‘rta quloq bo‘shlig‘idan ajratib turadi. 
O‘rta quloq bo‘shlig‘i Yevstaxiy naychasi yordamida burun-
halqumga tutashgan. O‘rta quloqda bir-biri bilan ketma-
ket birikkanuchta eshitish suyakchalari (bolg‘acha, sandon, uzangi) tovush to‘lqinl
ari ta‘sirida nog‘ora pardada hosil bo‘lgan tebranishni ichkiquloqqa o‘tkazadi. 
Ichki quloq —
bo‘shliq va yarim doira kanalchalar sistemasidan, ya‘ni suyak labirintdan iborat. S
uyak labirintning ichida parda labirintjoylashgan, ular orasidagi torgina bo‘shliqda 
perilimfa suyuqligi bo‘ladi. Parda labirintning ichida esa endolimfa suyuqligi bo‘la
di. Suyaklabirintda chig‘anoq bo‘lib, uning ichida tovushni sezuvchi hujayralar, ya
‘ni eshitish retseptorlari joylashgan. 

---

40 
Suyak labirintning dahliz va yarimdoira kanalchalar deb ataluvchiqismidagi x
altasimon tuzilmalarda odam tanasining fazodagi muvozanatinita‘minlovchi vestib
ular analizator retseptorlari joylashgan. 
Eshitish organining funksiyasi. Yuqorida aytilgan tashqi, o‘rta va ichkiquloqni
ng har biri o‘ziga xos funksiyani bajaradi. Quloq suprasi tovushto‘lqinlarini to‘plas
h va uni quloqning tashqi yo‘liga yo‘naltirish vazifasinio‘taydi. 
Tashqi quloq yoii tovush to‘lqinlarini nog‘ora parda tomon o‘tkazadi.Tovush 
nog‘ora pardani tebrantiradi, uning tebranishi eshitish suyakchalariorqali ichki qul
oqning chig‘anog‘i hamda yarim doira kanalchalardagi perilimfava endolimfa suyu
qliklarini to‘lqinlantiradi. Ularning to‘lqinlanishi chig‘anoqichidagi eshitish retsept
orlarini qo‘zg‘atadi. 
Retseptorlarning qo‘zg‘alishi eshitish nervi tolasi orqali miya ko‘prigi,o‘rta
miyada joylashgan po‘stloqosti eshitish markaziga, undan esa bosh miyayarimsharl
ari po‘stlog‘ining chakka qismida joylashgan oliy eshitish markazigaborib, uni
qo‘zg‘atadi.

---

41 
Bu markazda joylashgan nerv hujayralarida tovushta‘siri analiz va sintez qilini
b, uning mazmuni aniqlanadi. 
1- rasm. Quloqning tuzilishi: 
I. 1 - quloq suprasi; 2 -
tashqi quloq yo‘li; 3 -
nog‘ora parda; 4 -
nog‘orabo‘shlig‘i; 5 -
o‘rta quloq bilan halqumni
tutashtiruvchi kanal; 6 -
ichkiquloqning chig‘anoq qismi (b
unda eshitish retseptorlari
joylashgan); 7 -
ichkiquloqning dahliz va yarimayl
ana kanalchali qismi (bularning ich
ida vestibular apparatning retseptor
lari joylashgan); II. 1 -
chig‘anoq, uning ichida eshitish
retseptorlari joylashgan; 2 - eshitish nervi; 3 - 
bosh miya yarimsharlari po‘stlog‘ining chakkaqismida joylashgan 
eshitish markazi. 
Eshitish organi gigiyenasi. Odam eshitish organining yaxshi rivojlanishi, sog‘l
om bo‘lishi uchun quyidagi gigiyena
qoidalariga rioya qilishi zarur: 

yashash, o‘qish, ishlash va jamoat joylarida tinchlikni saqlash; 

ikki-uch qavat bint, yupqa sochiq uchini namlab tashqi quloq
yoyini har 2—3 kunda artib tozalash; 
tashqi quloq, burun, og‘iz, tomoqni shamollashdan ehtiyot qilish. 

---

42 
2.2.MUSIQA TOVUSHLARI, HARAKATERISTIKALARI, NUTQ 
SIGNALLARINI IDROK ETISH 
Bizni har xil shovqinlar va tovushlar qurshab olgan. Tovush to‘linlari 
kenglikda tarqalib, beton devorlarda aks — sado beradi, yupqa to‘siqlardan sizib 
o‘tadi, ulardan polda zirillash paydo bo‘ladi. Akustika — tovushlar haqidagi 
fandir.Tovushlarning xususiyatlarini o‘rganish hayotimizga halaqit beradigan 
shovqinlarga qarshi muvofiqlashtirilgan kurash olib borish, ularni bartaraf etish 
imkoniyatini beradi. 
Tovushlarni kuchaytirish va pasaytirish — akustikaviy tadqiotlarning ikki 
amaliy tomonidir. Masalan, tomosha zallarida tovushni kuchaytirish o‘z-o‘zidan 
talab qilinadi, Musiqqa yoki aktyorning nutqi har qanday joyga yaxshi eshitilishi 
kerak. Zalda «o‘lik nuqtalar» va, albatta, aks — sado bo‘lmasligi lozim. Tovushni 
pasaytirish muammosi esa uylar va ishlab chiqarishdagi ishchi o‘rinlarini 
loyiqalashtirishda hisobga olinadi. 
Xadersfild universitetining akustika va musiqa texnologiyalari bo‗yicha
eksperti professor R.Till olib borgan tadqiqotlar natijasi ko‗rsatishicha, 
Stounxenjdagi tosh megalitlar tovushni a‘lo darajada qaytarar va kuchaytirar ekan. 
Ularning doirasimon joylashtirilgani esa, hayratga soladigan darajada akustika 
hosil qiladi. Dastlab olim hamkasbi B.Fazenda bilan birgalikda kompyuterda 
inshootning asl shaklini virtual tarzda yaratib, bunga ishonch hosil qilishdi. So‗ng 
ular Stounxenjning Vashington shtatidagi Merixill shahri atrofida aynan o‗zidek 
yaratilgan nusxasini borib ko‗rishdi va o‗zlari ilgari surgan g‗oyani shu joyda 
amalda sinab ko‗rishdi. Ayon bo‗lishicha, xalqa shaklida o‗rnatilgan toshlar doirasi 
markazidan chiqayotgan tovushlar inshootning istalgan nuqtasida juda aniq-tiniq 
eshitilarkan. 
Tovushning fizik asosi 
Tovush - biron-bir egiluvchan jismning tebranishi natijasida hosil bo'ladigan 
fizik hodisadir. Biron-birmahkam tortilgan torga kamon yoki maxsus bolg'achalar 
yordamida ta‘sirqilsak, bu tor tebrana boshlaydi. Bu tebranish havoda tovush 

---

43 
to'lqinlarini hosilqiladi. Havodagi tovush to'lqinlari quloqqa etib kelgach, quloq 
pardasini tebranishiga olibkeladi. O'z navbatida quloq pardasining tebranishi 
ichkiquloqqa etib, eshitish nervlarini bezovta qiladi va tovush eshitish sezgisini 
uyg'otadi. Shunday qilib, eshitish nervlari orqali havo harakatining tovush 
tebranishlari etkazila boshlagan paytdan tovush bizning ongimizda idrok qilina 
boshlaydi. 
Tabiatdagi barcha mavjud tovushlar musiqiy va shovqinli tovushlarga 
bo'linadilar. Musiqiy tovushlar deb, mutloq aniqlik bilan farq qilinadigan, ya‘ni 
aniq balandlikka ega bo'lgan tovushlarga aytiladi. Har qanday musiqiy tovushni 
ovoz yoki biron-bir musiqa asbobi yordamida takrorlab berish mumkin. Shovqinli
tovushlar deb balandligi aniq bo'lmagan tovushlarga aytiladi. Shovqinli tovushni u 
yoki bu darajada baland yoki past ekanligini eshitish yoki sezish mumkin , ammo 
uning balandligini aniqlab bo'lmaydi. 
Shu bilan birga musiqada shovqinli tovushlar ahamiyatini to'la inkor etib 
bo'lmaydi. Turli xalqlar ning folklore musiqalarida urma asboblar katta ahamiyatga 
ega bolib, bu asboblarda ritmning hayratlanarli darajadagi boyligi va turli- 
tumanligiga ega bo'lgan musiqalar ijro qilinishini kuzatish mumkin. Musiqiy 
tovushning xususiyatlari va ularning ifodaviy ahamiyati Musiqiy tovushlar 
balandlik, kuch va tembr kabi xususiyatlarga ega. Bundan tashqari har bir musiqiy 
tovush ma‘lum bir chozimga ham egabo'ladi. 
Tovushning balandligi (jismning tebranish tezligi) 
Musiqada balandlik jihatdan turli tovushlar uchraydi. Ulardan ba‘zilari 
yengil, yorqin, yorug' sezilsa, ayrimlari og'ir, quyuq bo'lib eshitiladilar. Yengil, 
yorqin tovushlar - baland, og'ir, quyuq tovushlar esa – past tovushlar deyiladi. 
Musiqaning xarakteri tovush balandligiga juda ham bog' liqdir. Bunga biron- 
bir kuyni fortepiano klaviaturasining chap yoki o' ng tomonlarida chalib ko'rib, 
ishonch hosil qilish mumkin. Klaviaturaning o'ng tomonida, ya‘ni, baland 
tovushlar joylashgan joyda chalingan kuy yengil va yorqin eshitilib, qushlar yoki 
cho'pon nayi ovozini eslatsa, klaviaturaning chap tomonida chalingan xuddi o'sha 

---

44 
kuy juda og'ir eshitilib, mutlaqo boshqacha taassurot qoldiradi. Klaviaturaning 
o'rtasida chalingan o'sha kuy inson tovushi balandligiga yaqin bo'lib, ―issiqroq‖ 
eshitiladi. Musiqada uchraydigan barcha tovushlarni balandligi bo'yicha shartli 
ravishda guruhlarga bo'lish mumkin. Bu guruhlarning har biri u yoki bu darajada 
tovush jarangining umumiy xarakteriga ega bo'lib, ularga registrlar deyiladi. 
Barcha musiqiy tovushlar 3 xil registrga: past, o'rta va yuqori registrga bo'linadilar. 
Registrlar orasidagi aniq chegarani ko'rsatish qiyin, ammo ularni bir-biridan farq 
qilish juda muhim, chunki registrlar musiqaning muhim ifoda vositalaridan biri 
hisoblanadi. Kompozitor musiqa asari yaratar ekan, o' zi o' ylagan obrazga yaqin 
keladigan registrni tanlaydi. Fizikaning tovush haqidagi ta‘limotni bayon etuvchi 
akustika bo'limi qonunlari bo'yicha tovushning balandligi tebranish tezligiga, ya‘ni 
jismning sekundiga qancha marta tebranishiga bog'liq. 
Tebranish tezligi qancha kam va og'ir bo'lsa, tovush shuncha past; aksincha, 
tebranish tezligi qanchalik tez yoki ko'p bo'lsa tovush shuncha baland eshitiladi.
Inson eshitish qobiliyati sekundiga 16 martadan tortib - 20.000 martagacha 
tebranish natijasida hosil bo'ladigan tovushlarni farq qilish qobiliyatiga ega. 
Shulardan, musiqada faqat sekundiga 16 martadan 4.200 gacha tebranish 
natijasida hosil bo'ladigan tovushlar qo'llaniladi. 
Past registrga taxminan 16 dan - 200 gacha tebranish, o 'rta registrga 200 dan - 
800 gacha tebranish va yuqori registrga 800 dan 4200 gacha tebranish natijasida 
hosil bo 'ladigan tovushlar muvofiq keladi. 
Inson eshitish organlari tomonidan qabul qilinmaydigan, sekundiga 16 dan 
past tebranish tezligidagi tovushlarga - infratovushlar (infra so'zi lotincha - past 
ma‘nosini beradi), sekundiga 20 000 martadan ortiq tebranish tezligidagi 
tovushlarga esa - ultratovushlar (ultra so'zi lotincha - chegaradan tashqari, yuqori - 
ma‘nolarini beradi) deyiladi. 
Tovushning kuchi (jismning tebranish kengligi, ya‘ni amplitudasi) 
T ovushning kuchi tebranayotgan jismining tebranish kengligi, ya‘ni 
―amplitudasi‖ ga bog'liq, bu esa jismga ta‘sir qilayotgan kuchning darajasiga 

---

45 
bog'liq. Jismga qanchalik kuchli ta‘ sir qilinsa, tebranish amplitudasi shuncha keng 
bo'lib, tovush ancha kuchli eshitiladi yoki aksincha, ta‘ sir kuchi qancha yumshoq 
bo'lsa, tebranish kengligi tor bo'lib, tovush ancha past eshitiladi. 
Agar jismga boshqa ta‘sir qilinmasa tebranish kengligi brogan sari torayib, 
oxiri tovush so'nadi.Tovushning kuchi, uning balandligi kabi shubhasiz, aniq ifoda 
ahamiyatiga ega. Turlicha emotsional holatlarni va musiqiy obrazlarni yaratish 
uchun turli darajadagi tovush kuchlari talab qilinadi. Qahramonlik obrazlari kuchli 
tovush jarangini talab etsa, lirik obrazlar - mayin, yumshoq tovush eshitilishini 
taqozo etadi. 
Tembr (tovushning rangi) 
T embr deb, har birinsonning va har bir musiqa asbobining o'ziga xos tovush 
rangi tushuniladi. T ovush tembrlarining mavjudligi tufayligina biz bir odamni 
boshqa odamdan (shuni ta‘kidlash lozimki, har bir odam faqat uning o'zigagina xos 
bo'lgan ovoz tembriga egadir), musiqa asboblarini ham bir-biridan farqlay olamiz. 
Tovushning tembri, uning balandligi va kuchi kabi musiqaning muhim ifoda 
vositalaridan biri hisoblanadi. To'g'ri, aniq topilgan tembr musiqi obrazni yanada 
yorqin ochib berilishiga ko' maklashadi. Masalan, orkestrda lirik mavzular 
ko'pincha torli asboblarga; harbiy xarakterdagi fan fara mavzulari esa mis-puflama 
asboblarga topshiriladi va h. k.
Tovush cho'zimi (jismning tebranish davomiyligi) 
Tovush cho'zimi – tebranayotgan jismga ta‘sir qilinayotgan kuchning qancha 
davom etishiga bog'liq. Masalan, kamonchali asboblarda kamonchaning qancha 
uzoq harakatiga, puflama asboblarda ijrochi nafasining davomiyligiga bog'liq. 
Tovush cho'zimi ritm bilan birgalikdagina ifoda ahamiyatiga ega bo'lishi mumkin. 
Yarim ton va butun ton. Al'teratsiya belgilari Musiqiy tovush qator va uning 
asosiy pog'onalari . Yuqorilama va pastlama tartibda ketma- ket joylashgan barcha 
musiqiy tovushlar musiqiy tovush qatorni hosil qiladi. 

---

46 
T ovush qator tovushlarini o'zaro taqqoslar ekanmiz, ma‘lum bir masofadan 
yuqorida va pastda ularning har biriga qo'shilib eshitiladigan tovushlar muvofiq 
kelishiga ishonch hosil qilish mumkin. Qoshilib eshitiladigan tovushlar bir xil 
nomga egadirlar. Yaqin masofadagi qo'shilib eshitiladigan bir xil nomdagi 
tovushlar oralig'iga oktava deyiladi (oktava - lotincha oktava – sakkizinchi degan 
ma‘noni bildiradi). 
Hozirgi zamon musiqasida oktava bir-biridan bir xil masofada joylashgan 12 
ta turli tovushlar bilan toldiriladi. Shu 12ta tovushdan faqat yettitasi mustaqil 
nomga ega: do, re, mi, fa, sol, lya, si yoki c, d, e, f, g, a, h. Bu tovushlar tovush 
qatorning asosiy tovushlari yoki asosiy pog'onalari hisoblanadi. 
Tovush nomlarining kelib chiqishi juda qadimiydir; ular oktava yettita tovush 
bilan to'ldirilgan davrda paydo bo'lgan. Sakkizinchi tovush birinchi tovushning 
yuqoridagi yoki pastdagi takroridan iborat bo'lib, shuning uchun ham ular 
orasidagi masofa oktava nomini olgan. 

---

47 
XI – asrgacha tovushlar ning faqat harf li ishoralari qabul qilingan edi: a, b, c, 
d, e, f, g. Bunda a - lya tovushining bo'g'in nomiga, s esa do tovushining bo'g'in 
nomiga to'g'ri keladi. 
XI – asrda qo'shiqchilik amaliyotiga Italiyalik musiqa nazariyotchisi Gvido 
d‘Aretstso tomonidan tovushlarning yangi bo'g'in nomlari kiritilgan: ut, re, mi, fa, 
sol, lyAkustika Bu nomlar cherkov xonandalarining qadimiy gimn matnidan 
olingan. 
Bu gimnda xonandalar muqaddas loanna xudosidan o'z ovozlarini tiniq va 
toza saqlashni iltijo qilganlar. Qo'shiq matnidagi har bir misraning kuyi 
avvalgisidan bir pog'ona baland tovushdan boshlangan, har bir yangi misraning 
boshlang'ich bo'g'ini unga mos tovushga berkitilgan va shu tovush nomiga 
aylangan. Bu yangilik – xonandalarga tovushlar oraliqlarini yodda saqlashga 
yengillik tug'dirgani uchun juda katta amaliy ahamiyatga ega bo' lgan. O'rta asr 

---

48 
musiqa nazariyasi olti tovushli tovush qatorga, ya‘ni geksaxord ga asoslangani 
uchun tovushlarning oltita bo'g'in nomi bilan cheklangan. 
Keyinchalik olti tovushli tovush qatorga qo'shilgan ettinchi tovush uchun (X. 
Vilranttomonidan 1574 yilda) gimn matnidagi oxirgi ikki so'zni birinchi harflari 
olinib, si bo'g'in nomi kiritilgan. Talaffuz uchun noqulay bo'lgan ut bo'g'ini 
keyinchalik (italiyalik nazariyotchi Dj. Doni tomonidan 1540 yillar arafasida) 
«j0»bo'g'ini bilan almashtirilgan. 
C, d, e, f, g, a, h kabi harfiy ishoralarga do, re, mi, fa, sol, lya, si kabi tovushlarning 
bo'g'in nomlari muvofiq keladi. 
Bizning davrimizda tovushlarning bo'g'in nomlari ham, harfiy ishoralari ham 
qo'llanilmoqda. 
Oktavalar 
Do, re, mi, fa, sol, lya, si tovushlari tovush qatorda bir necha marotaba 
takrorlanib keladi.Turlicha balandlikda joylashgan bir xil nomdagi tovushlarni bir 
– biridan farqlash uchun har birisining boshlanishini do tovushidan hisoblab, 
tovush qatorni bir qator oktavalarga bo'lish qabul qilingan. Oktava deb, musiqiy 
tovush qatorning bir xil nomdagi tovushlar oralig'Iga aytiladi. 
Eng past oktavadan yuqorilama tartibda ular quyidagi nomlarga ega: subkontr 
oktava, kontr oktava, katta oktava, kichik oktava, birinchi oktava, ikkinchi oktava, 
uchinchi oktava, to'rtinchi oktava va beshinchi oktavalar. 

---

49 
Musiqaviy tovush qatorda mavjud bo'lgan to'qqizta oktavaning barcha 
tovushlarini harfiy ishoralar bilan belgilab chiqish mumkin. Buning uchun 
quyidagi jadvalni o'rganib chiqish zarur. 
Tovushlarning nomlari, oktavalar va ularning harfiy tizim bo'yicha 
belgilanishi 
Tr 
oktavalar 
do 
re 
mi 
fa 
Sol 
lya si 
1. 
subkontroktava - 
- 
- 
- 
- 
A2 H2 
2. 
kontroktava 
C1 
D1 E1 
F1 G1 
A1 H1 
3. 
kattaoktava 
C 
D 
Е 
F 
G 
A 
H 
4. 
kichikoktava 
c 
d 
e 
f 
g 
a 
h 
5. 
birinchioktava c
1
d
1
e
1
f
1
g
1
a
1
h
1
6. 
ikkinchioktava c
2
d
2
e
2
f
2
g
2
a
2
h
2
7. 
uchinchioktava c
3
d
3
e
3
f
3
g
3
a
3
h
3
8. 
to' rtinchi 
oktava 
c
4
d
4
e
4
f
4
g
4
a
4
h
4
9. 
beshinchioktav
a 
c
5
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Yarim ton va butun ton.
Bir tekis temperatsiya qilingan soz bo'yicha oktava oraliqlari balandlik 
bo'yicha bir-biriga teng bo' lgan 12 ta tovushga bo'linadi. Bu masofa tovushlarning 
eng yaqin oralig'i bo'lib, unga yarim ton deyiladi. 
Asosiy pog'onalardan iborat tovush qatorda yarim tonlar m – fa va si – do 
tovushlari orasida hosil bo'ladi. Boshqa yonma-yon joylashgan pog' onalar orasi 
butun tonni tashkil qiladi, chunki do-re, re-mi, fa-sol, sol-lya va lya-si tovushlari 
orasida masofalari yarim tondan iborat bo'lgan oraliq tovushlar bor. Bu oraliq 
tovushlar yonma- yon joylashgan asosiy pog'onalarning nomlaridan kelib 
chiqadigan fo si la nomlarga ega. 

---

50 
Masalan, do-re tovushlari orasida do dan yarim tonga baland bo'lgan va bir 
vaqtning o'zida re dan yarim tonga past bo'lgan oraliq tovush bor. Bu tovush 
ko'tarilgan do yoki pasaytirilgan re sifatidagi hosila nomga ega bo'ladi. 
Alteratsiya belgilari va ularning nomlari Tovushlar ko'tarilishini yoki 
pasayishini belgilash uchun alteratszya belgilari deb ataladigan maxsus belgilar 
ishlatiladi. (Alteratsiya – lotincha o'zgartish ma‘nosini beradi).Tovushni yarim 
tonga ko'tarish uchun diez (#), yarim tonga pasaytirish uchun bemol (¨) deb 
ataladigan belgilar ishlatiladi. Shunday qilib, do-re tovushlari orasida joylashgan 
tovush do-diez yoki re- bemol debataladi. Tovush qatorning asosiy pog'onalari 
orasida joylashgan boshqa tovushlar ham shunday tartibda o'z nomlariga ega 
bo'ladilar. Re-mi tovushlari orasidagi tovush re-diez yoki mi-bemol, fa-sol 
tovushlari orasidagi tovush fa-diez yoki sol-bemol,sol-lya tovushlari orasidagi 
tovush sol-diez yoki lya-bemol,lya-si tovushlari orasidagi tovush lya-diez yoki si-
bemol deb ataladi. 
Har bir tovushni yarim tonga ko'tarish yoki pasaytirishdan tashqari ularni 
butun ton ga, ya‘ni 2ta yarim tonga ko'tarish yoki pasaytirish mumkin.Tovushni 
butun tonga ko'tarish uchun juft diez, ya‘ni dubl-diez (x) va pasaytirish uchun juft 
bemol, ya‘ni dubl-bemol (») belgilari ishlatiladi. Oddiy yoki juft ko'tarish yoki 
pasaytirishdan keyin asosiy tovushga qaytish uchun rad qilish belgisi - bekar (
a
) 
ishlatiladi. 
Nota yozuvidan tashqaridagi oddiy yozuvda alteratsiya belgilari tovush 
nomidan keyin, masalan, si" yoki fa# tarzida; nota yozuvi da esa notalar oldidan 
yoziladi. 
Alteratsiya belgilarini harfiy ishoralar bilan yozishda yarim tonga ko'tarish 
uchun # o'rniga - is (masalan, cis - do#, dis - re#, eis - mi#), yarim tonga 
pasaytirish uchun "o'rniga - es (masalan, ces- do", des - re"), butun tonga ko'tarish 
uchun x o'rniga - isis (cisis - dox, disis - rex), butun tonga pasaytirish uchun 
""o'rniga -eses (ceses - do", deses - re"") qo'shimchalari ishlatiladi. 
Pasaytirilgan lya va mi tovushlarining nomlarini yozishda yozuv va talaffuzni 
qulaylashtirish uchun es qo'shimchasidagi e harfi olib tashlanadi (masalan, mi" – 

---

51 
ees tarzida emas, balki es shaklida; lya" - aes tarzida emas, balki as shaklida 
yoziladi. 
Istisno tariqasidasi tovush ini (h) yarim tonga pasaytirish uchun b harfi 
ishlatiladi. 
Si tovushi qadimdan lotin alifbosining b harfi bilan belgilangan. Ammo XI - 
asrdan boshlab iste‘molga ikki xil ―si‖ tovushi: ―qattiq‖si va―yumshoq‖ si kirib 
keldi. Shuning uchun ham u b harfinig ikki xil yozilish usuli bilan belgilandi; 
―yumshoq‖si yumaloq shakldagi b harfi bilan (lotincha b -mollum) va ―qattiq‖si 
kvadrat shakldagi L harfi bilan (lotincha Lkuadratum yoki tcarrum) belgilandi. 
Bekar belgisi ham shundan kelib chiqqan.Asta – sekin ―yumshoq‖ si ―qattiq‖ si ga 
qaraganda ko'proq qo'llanila boshlandi va b harfi si-bemol tovushi uchun berkitildi. 
―Qattiq‖ si o' z nomini yo' qotib, uning uchun lotin alifbosining sakkizinchi harfi 
(h) kiritildi. 
Alteratsiya belgilarining harfiy tizimi 
belgining 
nomi 
yozilishi 
harfiy 
ishorasi 
do 
re 
mi 
fa 
sol 
lya 
si 
Diez 
© 
is 
ci
s 
di
s 
e
is 
fi
s 
gi
s 
ai
s 
hi
s 
Bemol 
es 
ce
s 
de
s 
e
s 
fe
s 
ge
s 
a
es 
b 
dubl-
diez 
x 
isis 
ci
sis 
di
sis 
e
isis 
fi
sis 
gi
sis 
ai
sis 
hi 
sis 
dubl-
bemol 
» 
eses 
ce
ses 
de
ses 
e
ses 
fe
ses 
ge
ses 
a
eses 
be
s 
Tovush cho'zimini erkin (shartli) ravishda bo'linishi 
Musiqada tovush cho' zimlari 2 ga bo'linishdan tashqari istalgan teng toq 
qismlarga bo'linishi mumkin. Bunday bo'linishlarga erkin yoki shartli bo'linish 
deyiladi. Buning natijasida ritmik shakllarning quyidagi turlari hosil bo'ladi. 
Triol asosiy cho'zimni ikki qism o'rniga uch qismga bo'linishidan hosil bo'ladi:
Triollar bo'linayotgan asosiy cho' zimdan marta kichik cho'zimga teng bo'lgan 
notalar bilan yoziladi. 

---

52 
Kvintol-asosiy cho'zimni to'rt qism o'rniga besh qismga bo'linishidan hosil bo'ladi: 
Kvintollar bo'linayotgan asosiy cho' zimdan 4 marta kichik cho'zimga teng bo'lgan 
notalar bilan yoziladi. 
Septol- asosiy cho'zimni to'rt qism o'rniga etti qismga bo'linishidan hosil bo' ladi:
Septollar xuddi kvintollar kabi bo'linayotgan asosiy 
cho'zimdan 
4 marta kichik cho'zimga teng bo'lgan notalar bilan yoziladi. 
Novemolvaundetsimollar – xuddi shu tamoyil asosida ya‘ni, asosiy cho'zimni 8 
qism o'rniga 9, 11 va hokazo qismlarga bo'lish mumkin. Bunday ritmik shakllar 
bo'linayotgan asosiy cho'zimdan 8 marta kichik cho'zimga teng bo'lgan notalar 
bilan yoziladi. 

---

53 
Murakkabtriol – agarda oddiy triolning cho'zimlari o'z navbatida yana ham 
maydaroq bo' laklarga bo' linsa, bir- biri bilan qo'shilib ketsa yoki boshqa biron-
bir ritmik
o'zgarishlarga duch kelsa - murakkab 
triollar hosil bo'ladi, masalan: 
bu 
shaklga sekstol deb atalib, u juftlangan triol 
yoki har bir cho'zimi ikkiga bo'lingan oddiy trioldan iboratdir, masalan: 
Cho' zimlarning erkin (shartli) bo'linishida ritmik shakldagi notalarning aniq 
cho'zimi yozilgan notalardan doimo kichik bo'ladi. Erkin (shartli) bo'linishdagi 
tovush cho'zimlari shartli ravishda ifodalanganligi uchun ham cho'zimlar ning 
erkin (shartli) bo'linishi deyiladi. 
Duol va kvartollar1)Duol – bitta nuqtali tovush cho'zimini 3 qism o'rniga 2 
qismga bo'linishidan hosil bo'ladi, masalan: 
Kvartol – bitta nuqtali tovush cho'zimini 6 qism o'rniga 4 qismga bo'linishidan 
hosil bo'ladi, masalan: 

---

54 
Musiqada asarni ijro qilish sur‘atiga, ijroning tezlik darajasiga temp deyiladi. 
Musiqa asarini xarakterik ko'pincha uning tempi bilan aniqlanadi. T emplarning 
uchta asosiy turi bir-biridan farq qilinadi: vazmin, o'rtacha va tez templar. Temp 
musiqa asarini boshida yoki temp o'zgarishlari ro'y beradigan joylarga yoziladigan 
og'zaki atamalar bilan ifodalanadi. 
XlX asrning boshida templarni aniq belgilash va o'lchash uchun 
qo'llaniladigan maxsus asbob –metronom kashf qilinadi. Metronom – Venalik 
mexanik usta Meltsel tomonidan 1816 yilda takomillashtirilgan; shuning uchun 
ham u Meltselmetro nomi deb ataladi va yozuvda M.M., harflari bilan belgilanadi,
masalan, M. M., q = 80. Bunda bir daqiqa davomida 80 ta choraktalik hisobiga 
to'g'ri keladigan tovush cho'zimlarini chalish ko'zda tutiladi. Bu asbob hozirgi 
davrda ancha eskirib qolganligi tufayli deyarli qo'lanilmaydi. Metronomning 
zamonaviy kompyuterdagi ko'rinishi quyidagichadir: 
Odatda vazmin templarga metronome mayatnigining 40 dan 120 martagacha 
bo'lgan urishi, o'rtacha templarga 120 dan 160 gacha bo'lgan, tez templarga esa 
160 dan 200 gacha bo'lgan urishi muvofiq keladi. 
T emp ko'rsatkichlarining og'zaki atamalarini asosan italyan tilida yozish qabul 
qilingan bo'lishiga qaramasdan, hozirda uning har xil: ruscha, o'zbekcha atamalari 
ham keng qo'llanilib kelinmoqda. Ulardan eng muhimlari quyida keltiriladi.
Templarning uchta asosiy guruhi 

---

55 
Vazmin templar: 
1. Larqo - keng 
2.Lento - cho'zib 
3.Adaqio - og'ir 
4.Crave - juda og'ir 
O' rtacha templar: 
1. 
Andante - osoyishta, shoshmasdan. 
2. 
Andantino- andantedan saltezlatib 
3. 
Moderato - o'rtacha 
4. 
Sostenuto - salobatli 
5. 
Alleqretto - jonlanib. 
6. 
Alleqro moderato - o'rtachatez 
Tez templar: 
1. 
Allerqo - tez 
2. 
Vivo - jonliroq 
3. 
Vivace - jadal. 
4. 
Presto - tez, oshiqib 
5. 
Prestissimo- judatez 
Bu atamalarga ko'pincha quyidagi aniqlovchi tushunchalar qo'shiladi: molto – 
juda assai - nihoyat con moto – harakat bilan sommodo - erkin non troppo – 
haddan tashqari emas non tanto – u qadar sekin emas sempre - doimo 
meno mosso – kamroq harakat bilan piu mosso - ko'proq harakat bilan 
Masalan: Allegro ma non troppo (Allegro manontroppo) - Tez, ammo haddan 
tashqari emas; yoki Lento assai (Lento assai) – Nihoyat cho'zib va h.k. 
Bir asarning o'zida temp bir necha marotaba o'zgarishi mumkin, shuningdek temp 
tezlashishi va sekinlashishi mumkin. 
Templarni sekin-asta susaytirish uchun quyidagi iboralar qo'llaniladi: 
ritenuto- saqlanibroq 

---

56 
ritardando - kechikibroq 
allarqando - kengaytirib 
rallentando- sekinlatib 
Sekin-asta tezlatish uchun esa: accelerando – yanada tezlatib animando - 
ruhlantirib strinqendo - jadalroq 
stretto – ixchamlantirib kabi iboralar qo'llaniladi. Dastlabki tempga qaytish: 
a tempo - o'z tempida 
tempo primo – dastlabki sur‘atda 
tempo I - o'sha sur‘atda kabi so'zlar bilan ifodalanadi. 
Agogika 
Shuni ta‘kidlash lozimki, metronome musiqa asarining dastlabki, 
boshlang'ich tempini aniqlash uchun xizmat qiladi , xolos. Biroq, musiqa asarini 
boshidan oxirigacha ―metronome bo'yicha‖ ijro etish hech qachon tavsiya 
etilmaydi; chunki musiqa san‘ati yuzaki tarzdagi, aniq metric bir maromlilikni 
o'ziga singdirolmaydi. Musiqa odam nutqiga yaqinlashib, ifodali tarzda 
jaranglashi uchun ijrochilar undagi davomli tovushlarni yana ham cho'zibroq, 
nisbatan maydaroq tovushlarni yanada tezroq ijro qiladilar, nota matnida 
ko'rsatilmagan bo' lishiga qaramasdan, frazalar yoki motivlar orasida ―havo 
pauzalari‖ qiladilar. 
Qat‘iy temp ko'rsatkichlaridan bunday tarzdagi agogik chetlashuvlar odatda, 
keyingi ijrodagi qarama –qarshi chetlashuvlar bilan tekislanadi, masalan, 
tezlashuvdan keying sekinlashuv va aksinchAkustika Muallif tomonidan ko' 
rsatilgan qat‘iy temp ko'rsatkichlaridan yuqoridagi kabi che tlashuvlarga – agogika 
deyiladi. Agogika - (yunoncha agogike) – olib ketish, chetlashish kabi manoni 
beradi. 
Agogik chetlashuvlar musiqa xarakteri va uslubiga bog' liq ravishda turli 
darajalarda qo' llaniladi. XVIII asr mumtoz musiqasida eng kam darajadagi agogik 
chetlashuvlar qilish mumkin bo'lsa, XIX asr romantic kompozitorlarining 
musiqasida agogika keng qo'llanilishi, rubato (italyancha - yashirincha, o'g'irlab 

---

57 
kabi ma‘nolarni beradi) – deb ataladigan erkin ritmik ijroga yo'l qo'yish mumkin 
bo'ladi. 
Dinamik tuslar 
Templar bilan bir qatorda tovush eshitilishining o'zgarishi ham muhim 
musiqiy ifoda vositalaridan hisoblanadi. 
Tovush eshitilishining turlicha darajalari dinamik tuslar deyiladi va ular maxsus 
atamalar yoki belgilar bilan belgilanadi. 
Eng ko'p qo'llaniladigan dinamik tuslarga quyidagilar kiradi: 
1.Muttasil kuchlilik darajasi fortissimo - ff – juda kuchli forte - f - kuchli mezzo-
forte - mf -o'rtacha kuchli pianissimo - pp – juda past piano - p - past 
mezzo piano -mp - o'rtacha past. 
2.Muttasil o'zgaruvchan kuchlilik 
crescendo -kuchaytirishbelgisi. 
poco apococrescendo - sekin-astakuchaytirish. 
diminuendo - pasayaborishbelgisi 
poco a pocodiminuendo - sekin-astapasayish 
smorzando - tinaboshlash 
morendo - tinaboshlash 
3. Kuchlilik darajasini o'zgartirish uchun piu forte – yana kuchli meno forte – sal 
kuchli 
sforzando - sf - ayrimtovushlarningkeskinzarbi. 
Artikulyatsiya 
Ijro xarakterini belgilovchi atamalar Artikulatsiya — (lotincha «articulatio» 
so'zidan olinib, «bo'laman», «qismlarga bo'lib talaffuz qilaman» ma‘nolarini 
anglatadi) tovushlarni bir- biriga bog'lab yoki ayrim-ayrim ijro qilish bilan 
belgilanadigan tovush hosil qilish usullaridir. Artikulyatsiya belgilariga quyidagilar 
kiradi: 

---

58 
1.Legato- (italyancha «legare» so'zidan olinib, «bog'lamoq» ma‘nosini beradi) 
tovushlarni bir-biriga bog'lab, qo'shib ijro qilish. 
P. Chaykovskiy «Qadimiy frantsuz qo'shig'i»
2.Stakkato - (italyancha «staccare» so'zidan olinib, «uzish», «bo'lish» 
ma
,
nolariniberadi)tovushlarniuzib-uzib, qisqaijro qilish. 
Masalan: 
3. Markato- (italyancha «markare» so'zidan olinib, «ta‘kidlash», «ajratish» 
ma‘nolarini beradi) har bir tovushni alohida ta‘kidlab ijro qilish. 
4. Portamento-(italyancha «portare» so'zidan olinib, «ko'tarish», «ko'tarib olish» 
ma‘nolarini beradi) fortepiano musiqasida qo'llaniladigan ―cho'ziq stakkato‖ning 
alohida turi. 

---

59 
5.Spikkato- (italyancha ―spiccare‖ so'zidan olinib, ―yaqqol ajratish, ta‘kidlash‖ 
ma‘nolarini beradi) torli asboblar musiqasida uchraydigan ―o'tkir stakkato‖ning 
alohida turi. 
Ijro xarakterlarini yanada aniq belgilash uchun ko'pdan ko'p atamalar 
qo'llanilib, 
Ulardan eng ko'p qo'llaniladiganlari quyidagilardir. 
Ijro xarakterini belgilash uchun qo'llaniladigan atamalar 
Atamalarning 
Italyancha 
nomi 
talaffuzi 
ruschama‘nosi 
o'zbekch
ama‘nosi 
abbandona
mento 
abbandonam
ente 
нeпринуждeннo 
erkin, 
bemalol 
accarezzev
ole 
akkaretstsev
ole 
ласкoвo 
Erkalab 
affettuozo 
affettuzo 
сeрдeчнo 
Yurakdan 
agitato 
adjitato 
вoзбуждeннo 
to'lqinlanib 
alla marcia 
allyamarchy
a 
в дуxe марша 
Marshruhida 
amabile 
amabile 
ласкoвo 
Erkalab 
amoroso 
amorozo 
любoвнo 
Mehrbilan 
animato 
animato 
вooдушeвлeннo, 
zavq-
shavqbilan 
appasionato 
appassyonat
o 
crpacTHo 
Ehtirosbilan 
ardente 
ardente 
с жарoм 
Haroratbilan 
brillante 
brillyante 
блeстящe 
o'rinlatib, 
do'ndirib 
buffo 
buffo 
кoмичeски 
Kulgili 
cantabile 
kantabile 
пeвучe 
ohangdor, 
yoqimli 
capriccioso 
kaprichchoz
o 
капризнo 
injiqlikbilan 
con amore 
konamore 
с любoвю 
mehr-
muhabbatbila
n 
con anima 
konanima 
с вooдушeвлeнийeм, с 
чувствoм 
zavq-shavq, 
his-tuyg'u 
bilan 
con bravura 
konbravura 
блeстящe 
qoyil-maqom 
con brio 
konbrio 
с жарoм 
haroratbilan 

---

60 
con dolore 
kondolore 
с грустю 
g'amginlik 
con 
dolcezza 
kondolchetst
sa 
нeжнo, мягкo 
mayin, 
yumshoq 
con 
espressione 
konespressy
one 
с выражeнийeм 
ifodali 
con forza 
konfortsa 
с силoй 
kuchbilan 
con fuoko 
konfuoko 
с orHeM 
o'tbilan 
Muallif tomonidan to'g'ri topilgan va ijrochiga tushunarli bo'lgan turlicha 
belgilar katta ahamiyatga ega bo' lib, musiqa asarining g' oyaviy-emotsional 
mazmunini chuqur ochib berishga xizmat qiladi.
Xulosa o‘rnida akustika xar xil tovush va kuylar bilan o‘zoro jambarchas 
Akustika (yun. akustikos — eshitaman) — fizikaning tovush hodisalarini, ya‘ni 
jismda mexanik to‗lqinlarning paydo bo‗lishi, tarqalishi va ularni qabul qilish 
jarayonlarini, tovush hodisasi bilan boshqa fizik hodisalar orasidagi bog‗lanishni 
o‗rganadigan bo‗limi. Tovushning tarqalish va qaytish qonunlari Yevklid 
zamonida aniqlangan edi. 17-asrga kelib, tonning yuksakligi va tebranishlar soni 
orasida bog‗lanish borligi aniqlandi. Galiley va fransuz fizigi Mersenn (1588—
1648) tovush to‗lqinining havoda tarqalishini ilmiy tushuntirdilar va tovush 
tezligini o‗lchadilar. Torrichelli vakuumda (havosiz joyda) tovush tarqalmasligini 
isbot qildi. Reley Akustikaning nazariy asoschisi bo‗ldi; uning "Tovush nazariyasi" 
(1877) kitobi bosilib chiqdi. Akustika quyidagi sohalarga bo‗linadi: 
• 
umumiy akustika, 
• 
fiziologik akustika, 
• 
elektr akustika, 
• 
me‘moriy akustika 
• 
qurilish akustika, 
• 
musiqa akustikasi, 
• 
gidroakustika, 
• 
atmosfera akustika si 
• 
harbiy akustika 

---

61 
Umumiy akustika tovushning paydo bo‗lishi va tarqalishini hamda akustik 
o‗lchash usullarini o‗rganadi. Tovush qisqa vaqt davom etadigan hodisa, uni 
energiya bilan ta‘minlab turibgina uzoq davom ettirish mumkin. Tovush hosil 
bo‗lishi uchun tebranish davom etishi kerak (avtotebranish). Tebranish tebranish 
amplitudasi, soni, davri, tebranish shakli b-n, tovush to‗lqini to‗lqin uzunligi, 
to‗lqinlar 282 tarqalish tezligi, to‗lqin energiyasi bilan ifodalanadi. Fiziologik 
akustika tovushning eshitilishi, organizmga ta‘siri va h.k. bilan shug‗ullanadi. 
Bunday akustika ning asosiy tushunchalarini Om va Gelmgols yaratgan. Elektr 
akustika tovush energiyasining elektr energiyasiga, elektr energiyasi-ning tovush 
energiyasiga aylanishi, tovush yozib olish, bino akustika si va ultratovush texnikasi 
bilan shug‗ullanadi. Nemis ixtirochisi F. Reys telefon (1861) va ingliz ixtirochisi 
akustika G. Bell (1876) mikrofon ixtiro qilganlaridan so‗ng telegraf aloqasi amalga 
oshirildi. 1900 y. tovushli kino vujudga keldi.1925 y.dan tovush yozib olishning 
elektr akustika usuli joriy qilindi.Elektron lampalar ixtiro qilingandan so‗ng elektr 
akustika tez taraqqiy etdi. Me‘moriy akustika va qurilish akustika si binoning 
hamma joyida tovush va musiqaning yaxshi eshitilishini ta‘minlash, tashqi 
shovqinni kamaytirish masalalari bilan shug‗ullanadi. Qurilish akustika sida 
reverberatsiyani amerikalik olim U. Sebin (Sabine) tadqiq qilgan va qurilish 
materiallarining tovush o‗tkazish parametrlarini aniqlagan. Musiqa akustika si 
musiqa hodisalari (tovush, tovushqator, hamohanglik, musiqa tizimlari va b.)ning 
ob‘ektiv fizik qonuniyatlarini o‗rganib, ularga musiqani idrok etish jarayoni nuqtai 
nazaridan yondashadi. Atmosfera akustika si va gidroakustika tovushning bir jinsli 
bo‗lmagan va qatlamli muhitlarda tarqalishini o‗rganadi. Dengiz bir jinsli 
bo‗lmagan muhit, unda tovush to‗lqinlari buriladi, yutiladi va sochi-ladi, bu uzoq, 
masofadagi kemaning tur-gan joyini aniqlashni qiyinlashtiradi. Bu hodisalar 
atmos-feraga ham tegishlidir. Harbiy akustika tovush tezligini bilgan holda 
dushman turgan joyni aniqlash, tovush qaytishi yerdamida samolyotlar-ning uchish 
yo‗nalishini, kuzatish pun-ktidan uzoqligini va h.k.ni aniqlash bilan 
shug‗ullanadi.Tovush tutish — radio-lokatsiya, tovush eshitish — pelengatsiya 

---

62 
harbiy ishda keng tatbiq qilinadi. Suv osti kemalari, samolyotlar, akustik mi-nalar 
ultratovush bilan boshqariladi. 
Tovushlarni kuchaytirish va pasaytirish — akustikaviy tadqiotlarning ikki 
amaliy tomonidir. Masalan, tomosha zallarida tovushni kuchaytirish o‘z-o‘zidan 
talab qilinadi, Musiqqa yoki aktyorning nutqi har qanday joyga yaxshi eshitilishi 
kerak. Zalda «o‘lik nuqtalar» va, albatta, aks — sado bo‘lmasligi lozim. Tovushni 
pasaytirish muammosi esa uylar va ishlab chiqarishdagi ishchi o‘rinlarini 
loyiqalashtirishda hisobga olinadi.
Musiqaning inson hayotidagi o‘rni. 
Musiqa madanyati kishilik jamiyati manaviy hayotida muhim 
o‘rintutadi. Chunki, musiqa inson qalbida go‘zal tuyg‘ularni uyg‘otadi, uni yaxshi 
amallarni bajarishga chorlaydi. Shu bilan birga, musiqa, ayniqsa, ―yoqimli ovoz 
yuksak ta‘sir kuchiga egabo‘lib, uni eshitish bilan inson ichki alamlardan xoli 
bo‘ladi. Kishi har qanday qiyin chilikni, hatto ochlik, tashnalikni esidan chiqaradi. 
Musiqa og‘ir mehnatdan keyin damolishning eng yaxshi vositasidir, musiqaning 
ta‘sir ko‘chini hatto shundan ham bilsa bo‘ladiki, yig‘lab turgan bola ona allasini 
eshitib, tinchlanadi va uxlab qoladi‖. 
Musiqa madanyatining ildizlari qadim davrlarda shakillangan xalq 
musiqa ijodiga borib taqaladi. 
Har bir xalqning uzoq asrlardan kelayotgan ajdodlardan avlodlarga 
bebaho ma‘naviy metos bo‘lib qolayotgan kuy va qo‘shiqlari, lapar va yallalari, 
ashula va allalari bor. Goha bu ma‘naviy merosni bir ibora bilan ―milliy musiqa‖ 
ham deyishadi. Chunki, bu musiqa milliy o‘zlikni anglashda, millionlab kishilar 
o‘larini bir tan –u bir jondek his qilishlarida katta ahamiyat kasb etadi. 
Ayni paytda, kospiy bastakor va kompazitorlar ham o‘zlari ijod 
qilayotgan doston, maqom, suvora, katta ashula yaki simfoniya va opera kabi 
asarlarida xalq musiqasiga tayanadilar. Chunki, mazkur janrlarda yaratilgan 
xalqchil musiqa asarlarining tinglovchiga badiiy- hissiy ta‘sir ko‘chiham yuqori 
bo‘ladi. 

---

63 
Musiqaning odamlarning ma‘naviy boyligini shakillantirishdagi va 
ularnitarbialashdagi ahamyati inobatga olinib, qariib har bir mamlakarda ushbu 
san‘atni yash avlodga urgatishga muljallangan maxsus uquv maskamlari ochilgan. 
Shunigdek, taniqli san‘atkorlar ijrosida magnit tasmalari va CD ga yozib olingan 
asarlar omma orasida targ‘ib qilinavi. Musiqachilarning turli xil konsert zallari va 
radio-televideniye dasturlari orqali ―chiqishlari‖ham hozirda odatiy bo‘lib qolgan. 
Bo‘larning barchasi hozirgi davr musiqa madanyatini tashkil qiladi.
Sharq allomalari, shayxulmashoyixlar musiqa san‘atiga yuqori baho berib, 
uning inson ruhiga ma‘naviy quvvat bo‘lib hizmat qilishini alohida ta‘kidlaganlar. 
Xususan, Hazrat Abu Bakr Buxoriy- Kalobodiy (vaf.994-y.) musiqa tovulari- 
nag‘malarni ta‘riflab, ularni ―jon quvvati va ruh ozig‘iturur. Agar jon 
nag‘madanquvvat topsa, o‘zmaqomi sari ishraf aylaydi, ul maqom ila mashg‘ul 
bo‘ladi‖, deb yozadi. 
Demak, musiqa insonga ma‘naviy oziqa bo‘lishi bilan birga uni 
tarbiyalashda ham ahamyatli ekan. Chunki, ruhi tetik va barkamol kishi o‘zida 
yaxshi inasoniy fazilatlarni mujassam eta oladi. 
Vatavdoshimiz Abu Nasir Forobiyning (873- 950) bu hususidagi fikri 
ham e‘tiborlidir: ‖Musiqa ilmi shu ma‘noda foydaliki, u o‘z muvozanatini 
yo‘qotgan odamlar hulqini tartibga keltiradi, mukammallikka yetmagan xulqni 
mukamml qiladi va muvazanatda bo‘lgan odamlar xulqining muvozanatini saqlab 
turadi .Bu ilm tananing salomatiligi uchun foydalidir. Chunki tana kasal bo‘lsa, ruh 
so‘ladi, tana to‘siqqa uchrasa, ruh ham to‘suqqa uchraydi. Shuning uchun 
ovozlarning ta‘siri bilan ruhni sog‘aytirish yodamida tana sog‘aytiriladi…‖ 
Alloma Abu Ali Ibin Sinoning (980-1037) musiqaning katta tarbiyaviy 
ahamiyti haqidagi quyidagi so‘zlari ham chuqur ma‘noga ega: ‖Bolaning 
mijozini lo‘chaytirmoq uchun unga ikki narsani qullamoq kerak.Biri, bolaniasta
—sekin tebratish, ikkinchisi esa, uni uxlatish uchun aytish odat bo‘lib qolgan 
musiqa va allalashdir. Shu ikkisiga qabul qilish miqdoriga qarab bolaning tanasi 
bilan badan-tarbiyaga va ruhi bilan musiqaga bo‘lgan iste‘dodi hosil qilinadi‖. 

---

64 
Sharq mutafakkirlari musiqaning pok va go‘zal muhabbat tuyg‘ularini 
ifodalovchi ajoyib xususiyatlari haqida ham hikmatli so‘zlarni bizlarga ma‘naviy 
meros qoldirganlar.Bu o‘rinda hazrat Alisher Navoiyning (1441-1501) so‘zlari 
bag‘oyat ta‘sirlidir: 
―Otashin yuzluk mug‘anniyki, xilqidin 
muloyim surud chiqorg‘ay, 
Hol ahlining kuygan bag‘ridin dud Chiqorg‘ay‖. 
Ya‘ni, ovoz chiroyli xonandaning yoqimli ashulasi muhabbat ahlining 
qalbini yondiradi, kuydiradi. 
Xalqimizning milliy ma‘naviyati va marifati rivojlanayotgan bir davrda, 
musiqa merosimizni o‘rganish va san‘atni sevgan xalqimizga yetkazish 
muhim,dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Biz o‘tmishda yashab ijod qilib 
o‘tgan buyuk allomalarimizning tarixiy asarlarigagina murojaat qilib qolmay balki, 
bunday san‘atkorlar qoldirib kelgan durdonalarni chuqurroq o‘rganishga harakat 
qilamiz. 
Buyuk sharq allomalari Abu Ali Ibn Sino, Muhammad Al-Xorazmiy, 
Abu Nasr Forobiy, Pahlovon Mahmud, Umar Xayyom, Mirzo Ulug‘bek, Alisher 
Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Abdurahmon Jomiy, Darvish Ali Changiy 
va boshqa ko‘plab, ulug‘ bobokalonlarimiz o‘zlarining risolalarida ijrochilik 
san‘atkorlik qonun qoidalariga oid qimmatli ma‘lumot va mulohazalri bayon etib 
ketganlar. 
Mashhur qomusiy asar ―Qobusnoma‖ da ham san‘atchilik qoidalariga 
bag‘ishlangan alohida boblar mavjud sharx xalqlarining musiqiy merosi 
bo‘lmish maqom, mug‘om, dastgoh, navba, raga, kuyi kabi ijrochilikning 
murakkab turkumlari. avloddan-avlodga og‘zaki ravishda, o‘tib kelgan bizga 
qadimdan ma‘lumki, chunki u davrlarda yozma xolda yozish bo‘lmagan, 
ya‘ni bastakorlik san‘ati bo‘lmagan, keyinchalik XV-XVIII asrlarga kelib 
asta sekinlik bilan xalqlar bir-biriga birlashib uyishib yashashi oqibatida 
ularning turlicha madaniy turmush tarzi ham rivojlanib boradi. Natijada 
keyingi asrlarga kelib Buxoroning ―Shashmaqon‖ (Oltimaqon), ―Buzruk‖, 

---

65 
―Rost‖, ―Navo‖, ―Dugox‖, ―Seygox‖, ―Iroq‖ maqomlari o‘zining nasr va 
mushkulot qismlari bilan rivojlangan bo‘lsa. Farg‘onaning ‖Chormaqom ‖ (to‘rt 
maqom),―Dugoh-Husayn‖ning yetti yo‘li, ―Chorgoh‖ning oltita ijrochilik yo‘li, 
―Gulyori Shaxnoz‖ning oltita ijrochilik yo‘li hamda ―Bayot‖ yo‘llari bilan jilolanib 
o‘z yo‘lini topib borgan va ijro etilgan. 
2.5.SHOVQINLAR VA ULARNI SOG‘LIKKA ZARARI 
Shovqin darajalari 
Inson tinchligini buzadigan har qanday tovushga so‗zlashuv tilida shovqin 
deyiladi. Xoh uyda, xoh ishxonada bo‗lsin tovush zarbalariga duch kelamiz. Temir 
yo‗l, havo yo‗li va avtomobil yo‗li transportlari, zavod va fabrika uskunalari, 
musiqa va boshqa vositalar shovqin keltirib chiqaruvchi omillar sirasiga kiradi. O'q 
ovozi, bolg‗a zarbasi kabilar impulsi kuchliligidan xavfli shovqinga sabab bo‗lishi 
mumkin. Bunday tovushlar 500 millisoniyadan ozroq vaqt ichida birdaniga 40 
detsibelga ko‗tarilib ketadi. Misol uchun o‗q otilgan payt shovqin kuchi 1 
millisoniyada 165-170 detsibelgacha ko‗tariladi. 
Eng shovqin-suronli shaharlar 
Shaharning shovqinlik darajasi aholi va transport soni, ishlab chiqarish 
korxonalari ko‗pligi hamda aeroport va vokzallarning joylashgan o‗rni bilan 
baholanadi. Yaqin yillargacha 35 million aholiga ega Tokio shahri dunyodagi eng 
shovqinli shahar sifatida e'tirof qilingan. Kechki Tokio shovqin-suroni Parijnikidan 
o‗n marta, Nyu-Yorknikidan to‗rt marta kuchli sanaladi. Biroq, yaqinda 
Butunjahon sog‗liqni saqlash tashkiloti Argentina poytaxti Buenos-Ayresni bu 
borada Yaponiya poytaxtidan ham o‗tib ketganini qayd etdi. 
Birlik yuzadan o‗tgan tovush energiyasi bilan o‗lchanadigan tovush 
intensivligi tovush balandligini belgilab beruvchi kattalik hisoblanadi. Biroq bu 
intensivlik miqdori oralig‗i (eshitish bo‗sag‗asidan og‗riq sezgi bo‗sag‗asigacha) 
bir trillionni (1 000 000 000 000) tashkil qilgani sababli, oson ifodalash uchun 

---

66 
amalda uning logarifmlangan ko‗rinishi, ya'ni nisbiy intensivlik qo‗llaniladi. 
Tovush nisbiy intensivligining birligi telefon ixtirochisi Aleksandr Graxam Bell 
sharafiga bel deb atalgan. Lekin ko‗pincha uning bir tartib kichik birligi detsibel 
ishlatiladi. 
Shovqin va ruhiyat 
Urbanlashgan shaharlarda shovqin-suron juda ko‗p asab kasalliklarini keltirib 
chiqaradi. Yaponiya milliy hisoboti dalillariga ko‗ra, mamlakat aholisini eng ko‗p 
bezovta qiladigan unsur, shovqin ekan. Angliyadagi shifokorlarning hisob-kitobiga 
ko‗ra, erkaklarning to‗rtdan bir va ayollarning uchdan biri shovqin oqibatida asab 
kasalliklariga uchrar ekan. Frantsuz ruhshunoslarining bildirishicha, ruhiy 
kasalliklar shifoxonasida davolanayotgan bemorlarning har beshtasidan bittasi 
shovqin tufayli aqlidan ajragan ekan. Shovqinning asab tizimiga salbiy ta'siri ish 
jarayonidagi o‗ta asabiylashish bilan bir xil ekani tadqiqotlarda isbotlangan. 
Yuqori darajadagi shovqin homilaga ham o‗ta salbiy ta'sir ko‗rsatishi aniqlangan 
bo‗lib, tug‗ilajak chaqaloqlarda turli nuqson va tugma kasalliklarni keltirib 
chiqarar ekan. 
Iqtisodiy zarar 
Butunjahon sog‗liqni saqlash tashkilotining qaydnomasida ko‗rsatilishicha, 
AQSh shovqin-surondan yiliga 4 milliard dollar zarar ko‗rar ekan. O'z navbatida 
olimlar zavod va fabrikalarning bu boradagi ziyoni 1 detsibelga kamaytirilsa, 
mehnat unumdorligi 0,3-1 foizga oshishini aniqlagan. 
Diskoteka, rok, jaz ... 
Diskotekalar hamda rok, pop va jaz musiqasi kontsertlarida shovqin og‗riq 
beradigan darajagacha ko‗tariladi. Natijada, u yerdagi kishilar gangib, sal qolsa es-
hushidan ajragudek bo‗lishadi. Shovqindan quloq pardasi yirtilib ketgudek holga 
keladi, quloq ichida zirillash, guvillash kuzatiladi. Uzoq muddat bunday shovqin 
ostida vaqt o‗tkazgan inson ruhiyati ziyon ko‗rishi aniq. Bu kabi maskanlardan 

---

67 
chiqqan kishilar biron-bir yaqin joyda o‗zlariga kelishga ehtiyoj sezadilar. Dam 
olayotgan paytlarida xalaqit qilinishidan qattiq g‗azablanishadi. Hatto ayrimlari 
xalaqit bergan kishini o‗ldirishga ham tayyor holga kelishlari so‗rovnomalarda 
qayd qilingan. Uzoq yillar davom etgan faoliyatidan so‗ng g‗arbdagi ko‗pgina rok 
yulduzlarining eshitish qobiliyatlari shovqin oqibatida juda pasayib ketgani 
aniqlangan. 
«Gullarga baqirmang!» 
Olimlar 12 xil gullarning shovqin va sokinlik sharoitida o‗sish jarayonini 
tekshirib ko‗rishdi. Aniqlanishicha, shovqin gullar o‗sishini 47 foizga kamaytirar 
ekan. Boshqa bir tajribada, gulni poezd yo‗li yaqiniga ekishganida 100 detsibel 
shovqin ostida qolgan gul o‗n kun o‗tgach so‗lib qolgan. Demak, bog‗ va 
parklardaga «uzmang» va «bosmang» yozuvlari yoniga «baqirmang» yoki 
«shovqin qilmang» degan taxtacha ham o‗rnatish foydadan holi emas. Kuchli 
shovqin nafaqat o‗simliklarga, balki har qanday tirik organizmga salbiy ta'sir 
ko‗rsatadi. Buenos-Ayresdagi laboratoriyalardan birida o‗tkazilgan tajribada 
kalamushlar baland ovoz chiqaruvchi radiokarnaylar o‗rnatilgan yerto‗laga qo‗yib 
yuborilgan. Bir necha daqiqadan keyin kalamushlar falaj bo‗lib qolishgan. Olti 
soatdan keyin esa jon berishgan. Parrandalarda pat to‗kilishi, sigirlardan sut 
qochishiga ham ko‗pincha shovqin sabab bo‗ladi. Shuningdek, suv kristallariga 
eng ko‗p salbiy ta'sir ko‗rsatadigan omillar qatorida shovqin-suron ham borligi 
qayd qilingan. 
Shovqinning quloqqa ta'siri 
Shovqin ta'sirida ichki quloq nerv hujayralari tuzatib bo‗lmaydigan darajada 
jarohatlanishi mumkin. Kuchli ovoz ta'sirida quloq pardasi yirtilishi, quloq 
bo‗g‗imlari orasidagi bog‗lanishlar uzilishi kuzatilgan. O'ta yuqori energiyaga ega 
tovushning salbiy ta'siri ichki quloqqacha yetib boradi va ovoz chastotasiga ko‗ra 
zararlanadi. Natijada, o‗sha chastotadagi tovushlarni eshitish qobiliyati pasayadi. 
Bu holat takrorlanaversa eshitish qobiliyati butunlay yo‗qolishi ham ehtimoldan 

---

68 
holi emas. Yoki kishining qulog‗ida hayoti davomida bezovta qiladigan shovqin va 
g‗uvillash paydo bo‗ladi. Bunga akustik travma deyiladi. Akustik travma asosan 
4000 Gerts chastotali tovushlarda sodir bo‗ladi. Tovush kuchi qanchalik yuqori va 
ta'sir qilish muddati qanchalik uzun bo‗lsa, quloqni ham shuncha uzoqroq vaqt 
dam oldirish kerak. 
Misol uchun 100 detsibelli shovqin ostida 2 soat davomida tinglagan quloq 16 
soat istirohat qilishi lozim. Aks holda ichki quloqdagi mayda hujayralar o‗zlarini 
o‗nglay olmay, ishga yaroqsiz holga kelib qoladilar. 
50 detsibeldan yuqori shovqin o‗zaro so‗zlashuvda xalaqit beradi. 70 
detsibeldan baland bo‗lgan shovqinda esa suhbat jarayoni qiyinlashadi. 90 detsibel 
shovqin ostida 10 yil ishlagan odamning eshitish qobiliyatini yo‗qotish ehtimoli 10 
foiz, 100 detsibelda - 29, 110 detsibedda - 55 foizga teng. 
Eshitishdagi tabiiy pasayishni bunga qo‗shadigan bo‗lsak, hayotini ko‗pincha 
shovqinli muhitda o‗tkazgan inson qarigach kar bo‗lib qolishi yoki ovozni 
kuchaytirib beradigan apparatlarga ehtiyoj sezish foydalanish ehtimoli yuqori. 
Shuningdek, sanoat va texnikadagi shovqin turli xildagi halokatlarga ham sabab 
bo‗ladi. Tinch muhitda ishlaydigan insonlarga qaraganda, shovqinli joylarda 
ishlaydigan odamlarda ish jarayonidagi baxtsiz hodisalar 3-4 marta ko‗proq 
kuzatilgan. 
Boshqa a'zolarga ta'siri 
Shovqinning organizmga ta'siri murakkab jarayon bo‗lib, kam o‗rganilgan 
sohalar sirasiga kiradi. 90 detsibel shovqinli sharoitda ishlashning eshitish 
qobiliyatini susaytirishidan tashqari, oshqozon shilliq qavati yallig‗lanishi va ichak 
yarasi kabi kasalliklarni keltirib chiqarishi ham aniqlangan. 120 detsibellik shovqin 
to‗qimalarda mexanik tebranishlarni vujudga keltiradi va nerv hujayralarining 
buzilishiga olib keladi. 130 detsibellik shovqin kishini kasalga chalintirishi 
muqarrar shovqin o‗z navbatida jismoniy sog‗liqqa va ruhiy muvozanatga ham 
ta'sir etadi. Eshitish markazi bilan boshqa markazlar orasidagi bog‗lar susayadi. 
Hayajon ziyodalashadi va natijada neyroendokrin tizim faoliyati me'yordan 
chiqadi. Boshqa fiziologik funktsiyalarga ham putur yetadi. Boshda og‗riq va 

---

69 
g‗uvillash, tana holatini o‗zgartirganda bosh aylanish, tez toliqish, diqqat-
e'tiborning pasayishi, terlash, uyqu buzilishi kabi holatlar shovqinning salbiy 
asoratlari hisoblanadi. Shovqin natijasida chaqaloqning erta tug‗ilishi ham 
kuzatilgan. Shovqin ta'siridagi bezovtalanishdan qon tarkibida va ba'zi 
garmonlarda o‗zgarishlar qayd qilingan. Albatta, bu o‗zgarishlar butun tanaga ta'sir 
o‗tkazmay qolmaydi. Shuningdek, sershovqin joylarda ishlaydigan insonlarda qon 
bosimi ortishi nisbatan ko‗p uchraydi. 
Saqlanish choralari 
Albatta, yuqorida sanab o‗tilgan zararli ta'sirlardan saqlanishning iloji bor. 
Bular sirasiga shovqin izolyatsiyasiga e'tibor berish, ishxonada shovqinsiz ish 
qurollari va usullaridan foydalanishni yo‗lga qo‗yish, yuk avtomobillari 
yo‗nalishini shahar chekkasidan o‗tkazish, aeroport, vokzallarni iloji boricha 
shahardan uzoqroq joylarda barpo etish kabilar kiradi. Atrofdagilarni bezovta 
qilmaslik uchun radio, magnitofon va televizor ovozlarini pastroq qilib qo‗yish 
lozim. Undan tashqari shovqin-suronli muhitda maxsus quloq niqobi kapsulalardan 
foydalanish kerak. Sershovqin joyda uzoq vaqt qolishga to‗g‗ri kelsa, keyin biror 
muddat tinch muhitda dam olish zarur. Ko‗kalamzorlashtirish ham shovqinlarni 
yutishda yaxshi natija beradi. Birgina daraxtlarning o‗zi 10 dan to 20 detsibelgacha 
shovqinni pasaytirishi qayd etilgan. Dunyodagi ko‗pgina universitet 
kampuslarining shahar chekkasiga ko‗chirilayotgani ham shovqindan va 
shaharning gavjum muhitidan uzoq bo‗lish maqsadida ko‗rilayotgan choralardan 
sanaladi. So‗nggi paytda keng qo‗llanilayotgan plastik romlar ham shovqin 
izolyatsiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Hozirda shovqinga qarshi kurashish 
borasida turli ilmiy izlanishlar va ixtirolar amalga oshirilmoqda. Masalan, Tubigen 
shahridan (Germaniya) Kostor Vasilevich ichi bo‗sh kub parchalardan tashkil 
topgan tovush yutadigan rezonans devor ishlab chiqdi. Unga urilgan tovush 
energiyasining ko‗p qismi devorning ichki qismida yutiladi. Qaytgan tovush 
to‗lqinlarining bir qismi esa faza o‗zgarishi sababli kelayotgan yangi tovushlarni 
devorga yetib kelmasidan so‗ndiradi. Shahar shovqinining 80 foizini transport 

---

70 
vositalaridan chiqadigan dvigatel tovushlari tashkil qilgani uchun motorni tovush 
yutgich material bilan g‗iloflash borasida ham izlanishlar qilinmoqda. Muhandis 
X.Atbert tebranishlarni so‗ndiruvchi akustik material ishlab chiqishga erishdi. Bu 
material sintetik g‗ilof ichiga joylashtirilgan maxsus shaklga ega metall 
plastinkadan iborat. Bir necha ana shunday plastik g‗iloflar bilan motorning tashqi 
qismi o‗ralganda shovqin ma'lum darajada pasayishi qayd etilgan. G'ilofni baland 
tovush chiqaradigan uskunalar va poezd vagonlarida ham qo‗llash mumkin. 
Quloq va eshitish 
Quloq tashqi, o‗rta va ichki o‗laroq uch qismdan iborat a'zodir. Quloq suprasi 
havo oqimi tebranishini tutib olish xususiyatiga ega. O'rta quloq bolg‗acha, 
sandoncha va uzangicha deb ataluvchi suyakchalardan iborat. Bolg‗acha sopi 
nog‗ora pardasiga, old tomoni esa sandonchaga tegadi. Uzunligi 35 mm. bo‗lgan 
spiralsimon tuzilishga ega ichi maxsus suyuqlik bilan to‗lgan chig‗anoq esa ichki 
quloqni tashkil etadi. 
Havo tebranishi avval nog‗ora pardaga uriladi. Keyin navbat bilan bolg‗acha, 
sandoncha va uzangichadan o‗tib, chig‗anoqning oval oynasini oldinga va orqaga 
harakatlantiradi. Natijada chig‗anoq ichidagi suyuqlik to‗lqinlanib kiprikchalarni 
harakatga keltiradi. Ya'ni miyadagi eshitish markaziga nerv impulslari boradi. 
Shunda biz tovush sezgisini qabul qilamiz. Ma'lum diapazondagi to‗lqinlarni (16 
Gts dan 20 kGts gacha) eshita oladigan inson qulog‗i tovush kuchi borasida ham 
chegaralangan. Eshitish analizatorining eng yuqori sezgirlik diapazoni 10003000 
Gerts (suhbat sohasi). So‗nggi yillardagi tadqiqotlar natijasida 7 yoshdan kichik 
bolalar 25-34 kGn chastotadagi (katta yoshdagilar eshita olmaydigan) tovushlarni 
eshita olishi ma'lum bo‗ldi. 
Shovqinga qarshi kurash 
O‘zbekistonda shovqinga qarshi kurashishga davlat miqyosidagi muammo 
sifatida qaralmoqda. Odam organizmiga shovqin ta‘sir etishining oldini olish 
uchun qator tashkiliy, texnik va meditsina tadbirlari ko‘riladi. Texnologik 

---

71 
uskunalar va turli xil transportlarning shovqinini pasaytirish tadbirlari 
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda, ishlab chiqarish sharoitini sog‘lomlashtirish 
va kishilarning ayniqsa tungi paytlarda normal dam olishini ta‘minlash bo‘yicha 
kompleks injener-texnik va tashkiliy choralar ishlab chiqilmoqda. 
Shovqinga qarshi kurashish masalalarini hal qilishda sanitariya-
epidemiologiya xizmatining ahamiyati katta. Sanitariya-epidemiologiya xizmati 
turar-joylar, jamoat va sanoat binolarini loyihalash, qurish va ishlatish ustidan 
profilaktik va joriy nazorat olib boradi. 
Shovqin uni keltirib chiqaruvchi sabablarga qarab turli usul va vositalar 
yordamida pasaytiriladi. Ishlab chiqarishdagi shovqin maxsus shovqin yutuvchi 
vositalar, chunonchi: poydevorlarga amortizatsiyalovchi, tovush o‘tkazmaydigan 
va tovush yutuvchi qurilish materiallari ishlatish, tovushni izolyatsiyalovchi 
to‘siqlar va yopmalar qo‘llanish, qurilish materiallarini to‘g‘ri tanlab foydalanish, 
mashinalarni izolyatsiyalash (ularni germetiklash) va boshqalar yordamida 
birmuncha kamaytiriladi. Shovqinga qarshi individual himoya vositalaridan 
foydalanishning ahamiyati ham muhim. 
Ko‘cha shovqiniga qarshi kurashishda: 

aholi ko‘p yashaydigan rayonlarni sershovqin transport turi (tramvay, yuk 
avtomashinalari va boshqalar) dan holi qilish; 

tramvay o‘rniga trolleybus va avtomabillar ishlatish; 

transport signalini ta‘qiqlash; 

yo‘l qoplamalarini to‘g‘ri qurish; 

ko‘chalarni to‘g‘ri planirovkalash; 

sanoat korxonalari, aeroportlar va temir yo‘l liniyalarini shahar tashqarisiga 
qurish; 

binolarni tovush o‘tkazmaydigan qilib ishlashning hal qiluvchi ahamiyati 
bor. 

---

72 
XULOSA 
Xulosa o‘rnida akustika xar xil tovush va kuylar bilan o‘zoro jambarchas 
bog‘liqdir. Akustika (yun. akustikos — eshitaman) — fizikaning tovush 
hodisalarini, ya‘ni jismda mexanik to‗lqinlarning paydo bo‗lishi, tarqalishi va 
ularni qabul qilish jarayonlarini, tovush hodisasi bilan boshqa fizik hodisalar 
orasidagi bog‗lanishni o‗rganadigan bo‗limi. Tovushning tarqalish va qaytish 
qonunlari Yevklid zamonida aniqlangan edi. 17-asrga kelib, tonning yuksakligi va 
tebranishlar soni orasida bog‗lanish borligi aniqlandi. Galiley va fransuz fizigi 
Mersenn (1588—1648) tovush to‗lqinining havoda tarqalishini ilmiy tushuntirdilar 
va tovush tezligini o‗lchadilar. Torrichelli vakuumda (havosiz joyda) tovush 
tarqalmasligini isbot qildi. Reley Akustikaning nazariy asoschisi bo‗ldi; uning 
"Tovush nazariyasi" (1877) kitobi bosilib chiqdi. Akustika quyidagi sohalarga 
bo‗linadi: 
• 
umumiy akustika, 
• 
fiziologik akustika, 
• 
elektr akustika, 
• 
me‘moriy akustika 
• 
qurilish akustika, 
• 
musiqa akustikasi, 
• 
gidroakustika, 
• 
atmosfera akustika si 
• 
harbiy akustika 
Umumiy akustika tovushning paydo bo‗lishi va tarqalishini hamda akustik 
o‗lchash usullarini o‗rganadi. Tovush qisqa vaqt davom etadigan hodisa, uni 
energiya bilan ta‘minlab turibgina uzoq davom ettirish mumkin. Tovush hosil 
bo‗lishi uchun tebranish davom etishi kerak (avtotebranish). Tebranish tebranish 
amplitudasi, soni, davri, tebranish shakli b-n, tovush to‗lqini to‗lqin uzunligi, 
to‗lqinlar 282 tarqalish tezligi, to‗lqin energiyasi bilan ifodalanadi. Fiziologik 
akustika tovushning eshitilishi, organizmga ta‘siri va h.k. bilan shug‗ullanadi. 

---

73 
Bunday akustika ning asosiy tushunchalarini Om va Gelmgols yaratgan. Elektr 
akustika tovush energiyasining elektr energiyasiga, elektr energiyasining tovush 
energiyasiga aylanishi, tovush yozib olish, bino akustika si va ultratovush texnikasi 
bilan shug‗ullanadi. Nemis ixtirochisi F. Reys telefon (1861) va ingliz ixtirochisi 
akustika G. Bell (1876) mikrofon ixtiro qilganlaridan so‗ng telegraf aloqasi amalga 
oshirildi. 1900 y. tovushli kino vujudga keldi.1925 y.dan tovush yozib olishning 
elektr akustika usuli joriy qilindi.Elektron lampalar ixtiro qilingandan so‗ng elektr 
akustika tez taraqqiy etdi. Me‘moriy akustika va qurilish akustika si binoning 
hamma joyida tovush va musiqaning yaxshi eshitilishini ta‘minlash, tashqi 
shovqinni kamaytirish masalalari bilan shug‗ullanadi. Qurilish akustika sida 
reverberatsiyani amerikalik olim U. Sebin (Sabine) tadqiq qilgan va qurilish 
materiallarining tovush o‗tkazish parametrlarini aniqlagan. Musiqa akustika si 
musiqa hodisalari (tovush, tovushqator, hamohanglik, musiqa tizimlari va b.)ning 
ob‘ektiv fizik qonuniyatlarini o‗rganib, ularga musiqani idrok etish jarayoni nuqtai 
nazaridan yondashadi. Atmosfera akustika si va gidroakustika tovushning bir jinsli 
bo‗lmagan va qatlamli muhitlarda tarqalishini o‗rganadi. Dengiz bir jinsli 
bo‗lmagan muhit, unda tovush to‗lqinlari buriladi, yutiladi va sochi-ladi, bu uzoq, 
masofadagi kemaning tur-gan joyini aniqlashni qiyinlashtiradi. Bu hodisalar 
atmos-feraga ham tegishlidir. Harbiy akustika tovush tezligini bilgan holda 
dushman turgan joyni aniqlash, tovush qaytishi yerdamida samolyotlar-ning uchish 
yo‗nalishini, kuzatish pun-ktidan uzoqligini va h.k.ni aniqlash bilan 
shug‗ullanadi.Tovush tutish — radio-lokatsiya, tovush eshitish — pelengatsiya 
harbiy ishda keng tatbiq qilinadi. Suv osti kemalari, samolyotlar, akustik mi-nalar 
ultratovush bilan boshqariladi.
Tovushlarni kuchaytirish va pasaytirish — akustikaviy tadqiotlarning ikki 
amaliy tomonidir. Masalan, tomosha zallarida tovushni kuchaytirish o‘z-o‘zidan 
talab qilinadi, Musiqqa yoki aktyorning nutqi har qanday joyga yaxshi eshitilishi 
kerak. Zalda «o‘lik nuqtalar» va, albatta, aks — sado bo‘lmasligi lozim. Tovushni 
pasaytirish muammosi esa uylar va ishlab chiqarishdagi ishchi o‘rinlarini 
loyiqalashtirishda hisobga olinadi.

---

74 
Ushbu ishda quyidagi xulosaga kelindi: 
1. Mehanik tebranish va to‘lqinlar. Akustik tebranish manbalari o‘rganildi va 
uning sanoatda kengroq qo‘llanishi haqida taxlil qilindi.
2. Tovush to‘lqinlari xarakteristikasi. Tebranish sistemalari o‘rganildi va taxlil 
qilindi.
3. Inson qulog‘ining tuzilishi. Nutqni idrok qilish va uni inson psixologiyasiga 
ta‘sirlari o‘rganildi. 
4. Musiqa tovushlari, shovqin va uni sog‘likka zarari o‘rganildi va uni insonga 
ta‘sirini kamaytirish yo‘llari izlab topildi. 

---

75 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 
1. Гершензон Е.М. и др. Курс общей физики. Механика. М., «Просвещение». 
1987. 
2. Савельев И.В. Умумий физика курси. 1 том. Тошкент, ―Ўқитувчи‖, 1973. 
3. Ахмаджонов О. Физика курси. Механика ва молекуляр физика. Тошкент, 
―Ўқитувчи‖, 1985
4. Л. В. Тарасов ФИЗИКА в ПРИРОДЕ МОСКВА «ПРОСВЕЩЕНИЕ» 1988 
5. Малоҳат Назарова Рукн: Маънавият ва маърифат 2014 йил 25 февраль 
6. 
http://www.ziyouz.com/
Ibrohim Xudayberganov "Irmoq" jurnali arxividan 
7. Isakovich M. A, Obshaya akustika, M., 1973;
8.Xayasaka Tetsuo, Elektroakustika, per.s yapon. I. I.Ivanchika, M., 1982 
9.Pavlovskaya V. I. i dr., Akustika i elek-troakusticheskaya apparatura, M., 1986 
10.
Sviker E., Feldkeller R., Uxo kak priyomnik informatsii, per, s nem., M., 1971; 
11.Fiziologiya sensornmx sistem, ch. 2, L., 1972; 
12.Almatov K.T., Allomuradov Sh ., Umumiyfiziologiya,T., 2004.