Zamonaviy tabiiyot bilmilari konsepsiyalari Leksiyalar kursi mundarija

Kimyo fanining tabiiyot bilimlardagi o‘rni va roli
Tabiatning kimyoviy tavsifi, rivojlanish bosqichlari

Kimyo tabiiy fanlar qatoriga kiradi. Tarixan kimyo fani insonning hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan moddlarni olish yo‘lida paydo bo‘lgan. Moddalarning asosini kimyoviy elementlar tashkil etadilar.

Tabiatda ko‘p kimyoviy elementlar ikki yoki undan ko‘p izotoplardan tashkil topgan. Yer po‘stida tarqalgan tabiiy kimyoviy elementning izotop tarkibi o‘zgarmasdir, shuning uchun ularning eng muhim hisoblangan tavsifi – atom massasi deyarli o‘zgarmas bo‘ladi. Tabiiy kimyoviy elementlar, asosan, noradioaktiv bo‘lib, turli-tuman oddiy (kimyoviy jihatdan parchalanmaydigan) va murakkab (kimyoviy birikmalar) moddalarni tashkil etadi, , ,  - nurlanuvchi kimyoviy elementlar (uran, toriy, poloniy, radiy) radioaktiv elementlardir.

Elementlar tabiatdagi butun mavjudotning eng oddiy tarkibiy qismlari, degan tushuncha miloddan bir necha asr ilgari vujudga kelgan. Aristotelning fikricha, boshlang‘ich materiya 4 abstrakt “prinsip” (asos): issiqlik, sovuqlik, namlik va quruqlikdan tashkil topgan. Ularning juftlarida qismlar miqdori ma’lum bir sonni tashkil etgach, 4 asosiy element – olov, suv, havo va tuproq hosil bo‘larmish. Keyinchalik alkimyogarlar Aristotelning “prinsip” va “element”lariga eruvchanlik (tuz), yonuvchanlik (oltingugurt) va metallsimonlik (simob) degan tushunchalarni kiritdilar.

Sharq olimlaridan Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Kindiy va boshqa ko‘pgina olimlar elementlar haqida o‘z fikrlarini aytishgan. Masalan, Kindiyning fikriga ko‘ra, tabiatdagi barcha narsalar materiyadan tashkil topgan, materiya esa olov, suv, havo va tuproqdan iborat. Ilk bor kimyoviy elementlar ta’rifini 1661 yilda ingliz kimyogari Robert Boyl bergan, u oddiy moddalarni belgilash uchun kimyoga “element” degan terminni kiritgan, shu sababli “oddiy modda” va “element” degan tushunchalar uzoq vaqtgacha bir ma’noni anglatadi, deb hisoblab kelindi. 19-asrning 60-yillarida, oddiy modda bilan kimyoviy elementlar molekula bilan atomga o‘xshaydi, ya’ni oddiy modda ham, har qanday modda singari molekulalardan tuzilgan, kimyoviy elementlar esa atomlardan tuzilgan, deb hisoblanardi. 1869 yilda D.I.Mendeleev “bu tushunchalardagi farq har doim hisobga olinishi kerak” deb ta’kidlangan edi. So‘ngra kimyoviy elementlar atomga, ya’ni elementning molekulalarda bo‘ladigan va barcha xossalarini o‘zida mujassam etgan eng kichik zarrachaga tobora ko‘proq o‘xshaydigan bo‘ldi. Demak, har qanday atom kimyoviy elementdir, ammo atomlarning har qanday birikmasi element bo‘la olmaydi. Bir xil element atomlarining o‘zaro birikishi natijasida oddiy moddalar hosil bo‘ladi. Ko‘pchilik kimyoviy elementlar tuzilishi va xossalari turlicha bo‘lgan bir necha oddiy moddalar hosil qilishi mumkin. Bir xil elementdan hosil bo‘ladigan oddiy moddalarning o‘zi o‘sha elementning allotropik shakl o‘zgarishlari deb ataladi. Turli elementlar atomlarining birikishi natijasida esa yo oddiy moddalar aralashmasi yoki murakkab modda hosil bo‘ladi. Kimyoviy elementlar jarayonlarda o‘zgarmaydi, ammo yadro reaksiyalarida bir-biriga aylanishi mumkin. Hozirgi kunda 109 ta kimyoviy elementlar ma’lum, bulardan 21 tasi (Tc, Pm, At, Fr, Np, Pu va elementlar davriy sistemasining 95-dan 109-gacha 15 elementi) ilk bor sun’iy ravishda olingan, keyinchalik Tc, Pm, Fr, Np elementlari juda oz miqdorda uran rudalari tarkibida topilgan.

Kimyoviy elementlarning yana bir muhim tavsifi ularning Yer po‘stida tarqalganligidir. Rus olimi akademik A.P.Vinogradov tuzgan Yer po‘stining o‘rtacha kimyoviy tarkibi jadvaliga ko‘ra, eng ko‘p tarqalgan element – kislorod massa jihatdan 47,2 %ni tashkil etadi, so‘ngra kremniy – 27,6 %, alyuminiy – 8,8 %, temir – 5,10 %, kalsiy – 3,6 %, natriy – 2,64 %, kaliy – 2,6 %, magniy – 2,10 %, vodorod – 0,15 %, bu elementlar Yer po‘sti massasining 99,79 %ini, qolgan barcha kimyoviy elementlar faqat 0,21 %ni tashkil etadi.

Tabiatda atom massasi kichik elementlar eng ko‘p tarqalgan, organizmlarda esa nisbatan yengil elementlar (H, C, N, O) ko‘p bo‘ladi. Koinotda ham eng yengil elementlar – vodorod bilan geliy juda ko‘p tarqalgan. Uglerod, kislorod, vodorod, azot, oltingugurt, fosfor, xlor, kremniy, kaliy, magniy, kalsiy va temir elementlari o‘simlik va hayvonlar hayotida muhim rol o‘ynaydi.

Ba’zi elementlarning Yer po‘stidagi umumiy miqdori kam bo‘lsa-da, yer yuzida to‘planib qatlamlar hosil qiladi, bu qatlamlardan ularni qazib olish mumkin. Kimyoviy elementlar ba’zi tug‘ma (yombi) holda ham uchraydi (oltin, simob, platina va boshqalar). Bu elementlarni qazib olish bir muncha oson bo‘lib, ular insoniyatga qadimdan ma’lum. Ba’zi elementlar Yer po‘stining qazib chiqarish mumkin bo‘lgan qatlamida juda tarqoq holda bo‘ladi, ular nodir elementlar deb ataladi.

Kishilarning amaliy faoliyatida moddalarni bir turdan ikkinchi turga aylantirish, ularga turli-tuman yangi sifatlar berish zarur bo‘lgan. Buning uchun chuqur tahlil va mantiqiy fikrlar zanjiri taqozo etiladi. Bu esa nazariy kimyo fanining yaratilishiga olib keldi.

Shunday qilib, kimyo fani moddalarning tarkibi, tuzilishi, xossalari va o‘zgarishlarni, shuningdek, bu o‘zgarishlarda sodir bo‘ladigan hodisalarni o‘rganadi. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini hosil qilish va turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida ro‘yobga chiqdi. Odamlar qadimda rudalardan metallarni ajratib olish, turli xil qotishmalar tayyorlash va qo‘llash, jumladan, shisha tayyorlash va undan turli maqsadlarda foydalanishni bilganlar. Qadimgi Misrda kimyoviy jarayonlarga asoslangan hunarmandchilik rivojlanganligi ma’lum. Pishiq charm tayyorlash, uni bo‘yash, rangli shisha olish, o‘simliklardan dori-darmon va xushbo‘y hidli moddalar tayyorlash, sopol buyumlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. O‘sha davrlarda kimyoviy mahsulotlar Hindiston, Xitoy va O‘rta Osiyoda ham ishlab chiqarilgan. O‘zbekistondan o‘tgan Buyuk ipak yo‘li orqali miloddan avval 1-ming yillikning 2-yarmidan boshlab, mamlakatga savdo-sotiq bilan birga hunarmandchilik ham kirib keldi. Topilgan juda ko‘p tarixiy buyum va yodgorliklar O‘zbekiston hududida yashagan aholining kimyo hunaridan qadimdan boxabar ekanligidan darak beradi. Buxoro yaqinidagi Paykend manzilgohidan 8-asrga taalluqli kimyo laboratoriya topilgan. Laboratoriya jihozlari ichida turli idishlar, shisha asboblar, bolalar sumagi uchraydi.

Kimyoning fan sifatida shakllanishini tadqiqotchilar Misr bilan bog‘lashadi. Nil bo‘yidagi Iskandariya shahrida 1-asrda yozilgan traktatlarda ko‘pgina kimyoviy ma’lumotlar, jumladan, kimyoviy jihozlarning ko‘rinishlari, kuydirish, pishirsh, toblash, quruq haydash, eritish, kristallanish, ajratish va boshqa usullar haqida ma’lumotlar keltiriladi. Iskandariya traktatlari ma’lumotlaridan foydalangan arab olimlari tez orada bir nechta yangi moddalar, jumladan, nitrat kislota, tuzlar va boshqalarni olishni kashf qildilar. Misrlik olimlar tilidagi kimyoga arablar “al” qo‘shimchasini qo‘shib mashhur “Alkimyo”ga asos soldilar. Natijada ko‘pgina ilmiy asarlar, kitoblar, maqolalar va tajribalar ifodalari paydo bo‘ldi.

Alkimyo asoschisi Jobir ibn Xayyom metallarning paydo bo‘lishidagi oltingugurt-simob nazariyasini olg‘a surgan, ya’ni yer qa’rida quruq bog‘lanishdan oltingugurt (“metallar otasi”), nam bug‘lanishdan esa simob (“metallar onasi”) paydo bo‘ladi degan fikrni aytadi. Ularning turli xil nisbatlarda birikishidan oltin, kumush, mis, temir, qalay, qo‘rg‘oshin, shisha hosil bo‘ladi. Shu asnoda oddiy metallarni nodir metallarga o‘tkazish haqida ma’lumotlar beriladi. “Element” tushunchasiga ko‘ra, oltingugurt – yonuvchanlik, simob –uchuvchanlik, tuz esa eruvchanlikni bildiradi. Olimning izdoshlaridan bo‘lgan Abu Nosir Farobiy o‘zining “Ustodi Soniy” asarida alkimyo ilmining yo‘nalishini ma’qullaydi. Sharq allomalaridan Abu Abdullo al-Xorazmiyning “Bilimlar kaliti” kitobida kimyoga alohida bo‘lim ajratilib, unda turli moddalar, asboblar, tajribalar to‘g‘risida mukammal ma’lumotlar keltirilgan. Abu Ali ibn Sino “Al-qonun” kitobida o‘simlik, hayvonot, minerallar, tuzlar, kislotalar, ishqorlar, metallar, oksidlar va boshqa birikmalarning 750 dan ortiq turini yozdi. Ularning nomi, xossalari, ishlatishini to‘la ifodaladi. Ibn Sino Jobirdan farqli ravishda metallarning xususiyatini chuqur va mukammal o‘rgandi, uning xatolarini tuzatdi. Ibn Sino nafaqat Jobirning, balki barcha alkimyogarlarning xatolarini ilmiy jihatdan asoslab berdi. U oddiy metallardan nodir metallar, jumladan, oltin olib bo‘lmasligini birinchi bo‘lib amalda isbot etdi. Fransuz olimi M.Bertlo, rus olimi B.Menshutkin, akad. O.Sodiqovlarning fikricha, Abu Ali ibn Sino asarlarida hozirgi zamon anorganik kimyo fanining ilk kurtaklari namoyon bo‘lgan. Abu Rayhon Beruniyning “Minerologiya” asarida moddalarning moddalik xususiyatlari o‘z aksini topgan. O‘zbekiston FA Sharqshunoslik instituti fondida minerologiyaga oid 18 ta, kimyoga oid 31 ta qo‘lyozma mavjud. Bular arab, fors, eski o‘zbek (turk) tillarida bitilgan “Hunarlar javohiri” kitobidagi marvarid, bo‘yoqlar, sir, zaharga qarshi ishlatiladigan dorilar, upa-elik tayyorlash usullarini o‘z ichiga olgan manbalardir. 8-asrdan 17-asr o‘rtalarigacha davom etgan alkimyo bir tomondan fanni rivojlantirgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan uning tez qadamlar bilan o‘sishiga to‘sqinlik qildi.

Ingliz kimyogari R.Boyl kimyoni o‘rganishda yangicha yondashish va faqat tajribalar yordamida olingan ma’lumotlarga ishonishga undadi. Uning fikricha, kimyoning maqsadi jismlar tuzilishini aniqlash, shundan so‘ng, uni elementlarga ajratib, tahlilga o‘tishdan iborat bo‘lishi kerak. Nemis kimyogari G.E.Shtal flogiston nazariyasiga qarshi o‘laroq M.V.Lomonosov 1756 yilda yonish, ya’ni oksidlanish-oksidlovchi moddaning havo bilan birikishidan iborat ekanligini miqdoriy tajribalar asosida ko‘rsatib berdi.

19-asr kimyo fani tarixida nazariy asoslarni ishlab chiqish davri bo‘ldi. Natijada atom-molekulyar ta’limot maydonga keldi va uni ingliz olimi J.Dalton tadbiq etdi.

Analitik kimyo - moddalar takibini aniqlash usullari haqidagi fan. U sifat analizi va miqdoriy analizga bo‘linadi. Analitik kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi turli ishlab chiqarish sohalarining paydo bo‘lishi va taraqqiy etishi bilan bog‘liq. Miqdoriy analiz rudalar va tayyor mahsulotlar tarkibidagi oltin, kumush va boshqa metallarning miqdorini aniqlashdan iborat bo‘lgan edi, keyinroq borib, u ilmiy asosda yo‘lga qo‘yildi. Hozirgi zamon kimyosining tuhilishi davri 17-asr o‘rtasi 18-asr oxirida analitik kimyo moddalarning kimyoviy tarkibini o‘rganadigan fan deb hisoblanardi.

Anorganik kimyo – kimyoviy elementlar va ulardan hosil bo‘lgan birikmalar haqidagi fan. Anorganik moddalar, xususan og‘ir metallar – oltin, kumush, mis, temir, qo‘rg‘oshin, simob va qalay, metallmaslardan uglerod va oltingugurt qadim zamonlardan ma’lum. Milodning boshlarida kimyo Misrda taraqqiy etib, xlorid, sulfat, nitrat kislotlalar, erkin holda margimush, surma, fosfor, shuningdek bir qancha ishqor va tuzlar hosil qilingan. Turkistonda ham kimyoning qadimdan mavjudligini arxeologik qazishlar natijasida topilgan moddiy – madaniy yodgorliklar tasdiqlaydi. Anorganik moddalar haqidagi ma’lumotlarni alohida o‘rganish g‘oyasini fransuz kimyogari N.Lemeri ilgari surgan. U 1675 yilda kimyo fani o‘rganadigan moddalarni kelib chiqishiga ko‘ra mineral moddalarga, o‘simliklar va hayvonlardan hosil bo‘ladigan moddalarga bo‘lgan edi. 19-asr oxirida fizika va boshqa fan sohalaridagi katta kashfiyotlar – 1869 yilda D.I.Mendeleev davriy qonunni kashf etilishi analitik kimyo taraqqiyotida muhim rol o‘ynaydi. Bu davrda davriy sistema to‘ldirildi va transuran elementlar kashf etildi.

Anorganik birikmalarning ko‘p va turli-tumanligi ularni nomlashda ma’lum tizimga asoslanadi. Elementlarning kislorod bilan hosil qilgan birikmalari oksidlar va peroksidlar deb ataladi. Oksidlar tuz hosil qiluvchi va tuz hosil qilmaydigan oksidlarga bo‘linadi. Tuz hosil qiluvchi oksidlar o‘z navbatida asosli, nordon va amfoter oksidlarga ajratiladi. Metall va gidroksil guruhdan tashkil topgan birikmalar asoslar deb ataladi. NaOH – natiriy gidroksidi, Cu(OH)₂ – mis gidroksidi bularga misol bo‘ladi. Vodorod va kislota qoldig‘idan tashkil topgan moddalar kislotalar sifatida qaraladi. Kislotalarning asosiy xususiyati asoslar bilan tuz hosil qilishidir. Masalan, HNO₂ – nitrit kislota, HNO₃ – nitrat kislota, H₂SO₄ – sulfat kislota. Ularning tuzlari tegishlicha nitritlar, nitratlar, sulfatlar deyiladi.

Tabiiy oksidlar tabiiy kimyoviy birikmalari, minerallar sinfi, 300 tacha mineralni o‘z ichiga oladi. Tabiatda eng ko‘p uchraydigan oksidlardan biri – suv (vodorod oksidi). Silikat angidrit (SiO₂) ko‘pgina tog‘ jinslari tarkibiga kiradi. Eng keng tarqlagan oksidlar hosil qiluvchi: kremniy, temir, magniy, alyuminiy, kamroq miqdorida – mis, uran. Oksidlar elementlarning kislorod bilan bevosita birikishidan, elementlarning gidroksidlari karbonat, nitrat, sulfat va boshqa kislorodli kislotalar tuzlarining ajralishidan hosil bo‘ldi.

Moddani bir kimyoviy element atomlaridan iborat oddiy va kimyoviy birikmalardan tuzilgan murakkab moddalarga bo‘lishi qabul qilingan.

Bir turdagi kimyoviy moddalarning tarkibi va xossalari jihatdan farq qiladigan ikkinchi turdagi moddalarga aylanish jarayoni kimyoviy reaksiyalar tufayli ro‘y beradi. Kimyoviy reaksiyalarda atomlar o‘zgarmaydi, bir birikmadan ikkinchisiga o‘tadi, xolos.

Kimyoviy reaksiyalar: to‘g‘ri (qaytmas), qaytar reaksiya, oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi bo‘ladilar. Murakkab reaksiyalar, parallel reaksiyalar, endotermik reaksiyalar, endotermik reaksiyalar, ekzotermik reaksiyalar, qattiq fazali reaksiyalar ham mavjud.

Elektronlarning atomlardan atomlarga butunlay yoki qisman o‘tishi bilan bog‘liq kimyoviy reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deyiladi. Elektronlar chiqarilishi oksidlanish, elektronlar biriktirib olinishi qaytarilish deyiladi. Har qanday oksidlanish qaytarilishsiz bo‘la olmaydi, chunki kimyoviy reaksiyada atomlar oksidlanish darajasining yig‘indisi doimiydir.

Oksidlanish-qaytarilish jarayoni keng tarqalgan kimyoviy reaksiyalar jumlasiga kiradi, uning tabiatda va texnikada ahamiyati katta. Barcha turdagi yoqilg‘ilarning yonishi, turli metallarning rudalardan ajratib olinishi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari jarayoniga asoslangan. Metallarnng korroziyaga uchrashi, ko‘pgina muhim kimyoviy mahsulotlarning hosil bo‘lishi ularning oksidlanishi tufaylidir. Elektr-kimyo sanoati oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga asoslangan. Kimyoviy tok manbalari – akkumulyatorlar va galvanik elementlar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tufayli ishlaydi. Ekzotermik reaksiyalar – issiqlik ajratish bilan boradigan kimyoviy reaksiyalar. Yoqilg‘ining yonish jarayonida neytrallanish reaksiyalari, oddiy moddalardan murakkab kimyoviy birikmalar hosil bo‘lishidagi ko‘pchilik reaksiyalar ekzotermik reaksiyalar bo‘ladi. Biror reaksiya jarayonida ajralayotgan issiqlik miqdori modda tabiatigagina emas, boshlang‘ich modda bilan reaksiya mahsulotlarining agregat holatiga hamda reaksiyaning o‘tkazilish sharoiti – temperatura, reaksiya paytidagi hajm o‘zgarishi va boshqalarga ham bog‘liq.

Endotermik reaksiyalar – issiqlik yutilishi bilan boradigan kimyoviy reaksiyalar. Rudalardan metallarni qaytarib ajratib olish reaksiyasi, quyosh nuri energiyasini yutishga asoslangan o‘simliklar fotosintezi ham endotermik reaksiyalarga taalluqli. Molekulalarning erkin atomlarga bo‘linish reaksiyalari endotermik reaksiyalar asosida amalga oshadi.

Kimyoviy reaksiyalarni vaqt mobaynida kechadigan jarayon sifatida o‘rganadigan kimyoni bo‘limi kimyoviy kinetika deyiladi. Kimyoviy kinetika kimyoviy reaksiyalarning tezligi, yo‘nalishi, o‘tkazish sharoitlari orasidagi o‘zaro bog‘liqlik qonunlarni va ularga ta’sir etuvchi omillarni tadqiq qiladi. Kimyoviy kinetika o‘z tadqiqotlari va nazariy umumlashmalarida matematika, kibernetika, atom va molekulyar fizika, kvant kimyosi, spektroskopiya, analitik kimyo yutuqlaridan foydalanadi. Kimyoviy kinetikaning ma’lumotlari va nazariy konsepsiyalari atmosfera va gidrosferaning ekologik modellarini tuzishda, Koinotda sodir bo‘ladigan jarayonlarni tahlil qilishda qo‘llaniladi.

Kimyoviy reaksiyalari ta’sirida tirik organizmlarda xilma-xil jarayonlar ro‘y beradilar.

Tarkibida xlorofill pigmenti bo‘lmagan mikroorganizm bakteriyalar tomonidan anorganik birikmalar (vodorod, sulfid, oltingugurt, ammiak, azot kislota, marganes va boshqalar)dan oksidlanish reaksiyasida hosil bo‘lgan energiya hisobiga karbonat angidridning o‘zlashtirilishi va organik birikmalarning biosintez qilinish jarayoni xemosintez deyiladi.

Biosintez – tirik organizmda yoki undan tashqarida biokatalizatorlar (fermentlar) ta’sirida bir muncha oddiy birikmalardan organik moddalar hosil bo‘lishi. Biosintez – o‘simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarda sodir bo‘ladigan moddalar almashinuvining tarkibiy qismidir. Xemosintezlovchi bakteriyalardan tashqari hamma organizmlarda biosintez uchun birlamchi energiya manbai yashil o‘simliklarda organik moddalar shaklida to‘planadigan quyosh energiyasi hisoblanadi. Har qanday hujayra o‘ziga zarur bo‘ladigan moddalarni sintezlaydi. Hujayrada boradigan biosintezning xususiyatini uning genetik apparatida kodlashgan irsiy axborot belgilaydi. Organizmdan tashqarida boradigan biosintezdan xalq xo‘jaligining turli sohalarida keng qo‘llaniladigan biologik moddalar – vitaminlar, ayrim gormonlar, antibiotiklar, aminokislotalar, oqsillar va boshqa birikmalarni sanoat miqyosida olishda foydalaniladi.

Biologik faol moddalarning sintezlanishida kimyo fanining o‘rni.

Kimyoviy texnologiya

19-asrda fandagi tarixiy kashfiyotlardan biri D.I.Mendeleev tomonidan ochilgan kimyoviy elementlar davriy qonuni va sistemasi bo‘ldi. Mendeleev elementlarni ilmiy asosda sinflarga ajratdi, ular orasidagi ichki bog‘lanish qonuniyatlarini topdi, hali noma’lum bo‘lgan elementlar mavjudligini oldindan bashorat qildi. Sistemada davrlar va guruhlar shunday joylashtirildiki, bunda valentlik, atom massalari, atom radiuslarining o‘zgarishi va shu kabi xossalar o‘z ifodasini topdi. Davriy qonun nafaqat kimyo uchun, balki boshqa tabiiy fanlar, falsafadagi miqdorning sifatga o‘tish qonuniyatlarini aks ettiruvchi tabiatning fundamental qonuni bo‘lib qoldi. Buning isboti sifatida davriy qonun va sistema asosida kimyo qonunlari va tabiatning yuzlab boshqa qonunlari, jumladan, radioaktiv elementlarning kashf qilinishi, ingliz fizigi E.Rezerfordning atom tuzilishi modelini taklif qilishi, Daniya fizigi N.Borning atomlarda elektron qobiqlari va qobiqchalari ketma-ket joylashuvini topishi, atom energiyasining nihoyatda ulkan kuchidan foydalanish kabilarni ko‘rsatish mumkin. Ayni vaqtda kimyo fani Mendeleev davriy qonuni va sistemasi asosida o‘qitiladi.

19-asrning 70-yillaridan boshlab organik kimyo tez rivojlana boshladi. Uglevodorodlar, spirtlar, aldegidlar, karbon kislotalari, galogenlar, nitrobirikmalarning muhim hosilalari olindi, xossalari o‘rganildi va bularning ma’lum qismi sanoat miqyosida ishlab chiqarila boshlandi.

Organik kimyo – uglerodning boshqa elementlar bilan organik birikmalar hosil qilishi va bu birikmalarning o‘zgarish qonunlarini o‘rganadigan fan. Organik birikmalar insonning Yer mavjud bo‘lishi va uning amaliy faoliyatda o‘ta muhim ahamiyatga ega. Tirik organizmlarni tashkil qiladigan barcha asosiy komponentlar – oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar, yog‘lar, vitaminlar, gormonlar va boshqa organik birikmalardir. Deyarli barcha sintetik va tabiiy tolalar, plastmassalar, pestitsidlar, bo‘yagichlar, dorilar va shu kabi ham organik birikmalarga taalluqli. Hozirgi vaqtda ajoyib xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan organik birikmalar yiliga 250 mingdan 300 minggacha sintez qilinadi, ularning umumiy soni esa 10 mln. dan oshdi. Ba’zi organik moddalar insonga juda qadimdan ma’lum. Masalan, kishilar uzum sharbati achiganda spirtga aylanishini, musallas ochiq havoda turganida sirka kislota hosil qilishini bilardilar. O‘simlik moylari va hayvon yog‘lari oziq-ovqat sifatida qadimdan ishlatib kelinadi. Sovun va har xil bo‘yoqlardan foydalanish qadim zamonlardan beri ma’lum. Organik kimyo fan sifatida 19-asrning 2-yarmida shakllandi. 80-yillarda to‘yinmagan uglevodorodlar asosidagi sintezlarga asos solindi, purin moddalari, qandlar, tabiiy pingment va oqsillar o‘rganila boshlandi. Fizik usullar bilan ba’zi murakkab organik birikmalar – B₁₂ vitamini, penitsillin, xlorofill, bir qator oqsillar, nuklein kislotalar va boshqalarning kimyoviy tuzilishi aniqlandi. Vitaminlar (lot. vita - hayot), darmon dori – tirik organizmning hayot faoliyati va normal moddalar almashinuvi uchun zarur bo‘lgan organik birikmalar. Ular turli xil kimyoviy tuzilishga ega. Oziq moddalar tarkibida qandaydir moddalar yetishmasligi natijasida odamlar kasal bo‘lishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar qadimiy Xitoy kitoblarida, keyinchalik Gippokrat asarlarida qayd etilgan. Vitaminni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganish 18-asrda boshlagan. Ingliz vrachi J.Lind, fransuz fiziologi F.Majandi, rus vrachi N.I.Lunin, golland vrachi Eykman, ingliz olimi F.Xopkinslar vitaminni o‘rganishga juda katta hissa qo‘shdilar. Organizmda vitamin sintez qilinmaydi, kishi o‘zi uchun zarur vitaminlarni turli ovqat moddalari bilan oladi. Ovqatda vitamin yetishmaganda gipovitaminoz, mutlaqo bo‘lmaganda avitaminoz paydo bo‘ladi. Vitaminlarning asosiy manbai o‘simliklardir. Vitaminlar hosil bo‘lishida mikroorganizmlar ham katta rol o‘ynaydi. Vitaminlar organizmda sodir bo‘ladigan kimyoviy reaksiyalarni kuchaytiradi, organizmnng oziq moddalarni o‘zlashtirishiga ta’sir ko‘rsatadi, hujayralarning normal o‘sishiga va butun organizmning rivojlanishiga yordam beradi, organizmda fermentlar tarkibiga kirib, ularning normal funksiyasi va faolligini ta’minlaydi. Vitaminlar organizmda energiya almashinuvida (B₁, B₂, B), aminokislotalar (V₆, V₁₂, V) va yog‘ kislotlalar (pantotent kislota) biosintezida, fotoresepsiya jarayonida (A vitamin), qon ivishida (K vitamin) va kalsiyning o‘zlashtirishida (D vitamin) ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda biror vitamin yetishmasa yoki butunlay bo‘lmasa, moddalar almashinuvi buziladi. Oziq-ovqatda vitaminlar yetishmaganda kishining mehnat qobiliyati pasayadi, organizmning kasalliklarga hamda tashqi muhitning noqulay ta’siriga chidami kamayadi.

Bargi, mevasi, guli va boshqa organlarida vitaminlar yoki provitaminlar (vitaminlardan paydo bo‘lgan birikmalar) mavjud bo‘lgan o‘simliklar vitaminli o‘simliklar deb aytildi. Turli o‘simliklarda vitaminlar miqdori bir xil emas, vitaminlar o‘simlik bargida, generativ organlarida – mevasida, urug‘ida yoki ayrim qismlarida to‘planishi mumkin. A provitaminlar (karotin) asosan ildiz mevalardan sabzida, pomidorda, qovoq, ko‘k no‘xat, oblepika, petrushka, piyozda ko‘p uchraydi. Achitqilar, shuningdek javdar, bug‘doy, mosh, makkajo‘xori doni, ayrim suv o‘tlar, ko‘pgina sabzavotlarning yashil qismi B guruxi vitaminlariga boy. Vitamin C juda ko‘p o‘simliklarda, xususan deyarli barcha sabzavotlar va mevalarda mavjud. Vitaminli o‘simliklar inson, shuningdek hayvonlar uchun vitaminlar manbai hisoblanadi va vitamin sanoati uchun xom-ashyodir.

Gormonlar biologik faol moddalar bo‘lib, ular butun organizmga tarqalib, turli a’zo hamda to‘qimalarning faolitini boshqaradi. Gormonlar hujayraning genetik apparatini stimullash, fermentlarni faollashtirish va fermentativ reaksiyalar tezligini o‘zgartirish yo‘li bilan moddalar almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi. Ular oqsilning tuzilishini belgilab beradigan informatsion ribonuklein kislotasining hosil bo‘lishini kuchaytirib, oqsillar biosinteziga ta’sir etadi. O‘sish va jinsiy gormonlar organizmning o‘sishini, balog‘atga yetishini boshqaradi.

Organizmlar tarkibida doim bo‘ladigan va ularning hayot faoliyatida muhim rol o‘ynaydigan kimyoviy elementlar biogen elementlar deyiladi. Ularga avvalo kislorod, uglerod, vodorod, kalsiy, azot, kaliy, fosfor, magniy, oltingugurt, xlor, natriy, temir kiradi. Analitik kimyo va spektral analiz muvaffaqiyatlari tufayli organizmlar tarkibida juda oz miqdorda bo‘ladigan elementlar (mikroelementlar) topilmoqda va ularning biologik roli aniqlanmoqda. Tabiiy sharoitda organizmlarning hujayra va to‘qimalarida mavjud bo‘lgan barcha kimyoviy elementlar muayyan fiziologik rol o‘ynaydi. Organizmlar tarkibidagi elementlarning miqdori shu organizmlar turining xususiyatlariga, muhit, ovqat tarkibiga, organizmning ekologik xususiyatlari va boshqalarga bog‘liq.

Biogen elementlardan birortasi organizmda yetarli miqdorda bo‘lmasa kassalik ro‘y beradi.

Oqsil yoki protein nomi bilan yuritiladigan, tarkibida azot tutuvchi yuqori molekulyar birikmalar sinfi hayotiy jarayonlarda, hujayraning tuzilishida alohida ahamiyat kasb etadi. Ular barcha tirik organizmlar, bir hujayrali suv o‘simliklari va bakteriyalar, ko‘p hujayrali hayvonlar hamda odam organizmi, tirik organizmlar bilan jonsiz tabiat chegarasida turuvchi viruslar tarkibining ajralmas qismini tashkil qiladilar. Hujayrada yuz beradigan har qanday kimyoviy o‘zgarish oqsillar ishtirokisiz amalga oshmaydi. Hayotning barcha ko‘rinishlari va jarayonlarida oqsillar hal qiluvchi rolni o‘ynaydilar.

Hayvon organizmi umumiy vazining, taxminan, 15 % oqsillarga to‘g‘ri keladi. Hujayra hamda, umuman, organimzlarning hamma struktura va funksiyalari oqsillar ishtirokisiz yuzaga chiqmaydi. Hujayrada oqsillarning xillari cheksiz darajada ko‘p. Organizmlarning har bir turi o‘ziga xos oqsillarga ega. Eng sodda organizmlardan bo‘lgan, biokimyoviy tomonidan yaxshi o‘rganilgan bakteriya – ichak tayoqchasi hujayrasida 3000 ga yaqin ayrim oqsil molekulalari mavjud. Odam organizmidagi oqsillarning xillari 5000000 ga yetadi, lekin hozirgacha ularning juda kam qismi, taxminan 2000 ga yaqini kashf etilgan va yaxshi tekshirilgan.

Organizm, o‘g‘it, rudalarda kam miqdorda uchraydigan kimyoviy elementlar mikroelementlar deb ataladi. Tuproq va tog‘ jinslari, suv tarkibidagi ayrim makroelementlar ko‘pchilik hayvonlar, o‘simliklar va odam uchun mikroelementlar hisoblanadi.

Organizmda mikroelementlar xilma-xil biologik faol birikmalar: fermentlar, vitaminlar, gormonlar va boshqa tarkibiga kiradi. Bu mikroelementlar ta’siri, asosan, organizmda moddalar almashinuvi jarayonlari faolligining o‘zgarishida namoyon bo‘ladi. Ba’zan mikroelementlar organizmlarning o‘sishi, qon hosil qilishi, to‘qimalar orqali nafas olish jarayonlari, hujayralar ichi moddalar almashinuvi ta’sir ko‘rsatadi.

Tuproqda mikroelementlar kam yoki ko‘p bo‘lsa, o‘simlik va hayvonlar organizmida mikroelementlar yetishmovchiligi yoki ortiqligi payqaladi.

Mikroelementlar organizmda bir xil tarqalmaydi. Ularning biror organda ko‘p to‘planishi elementning fiziologik roli v shu organning o‘ziga xos faoliyatiga bog‘liq, masalan, jinsiy bezlarda Zn ko‘p to‘planadi va ularning funksiyasiga ta’sir etadi. Mikroorganizmlarning organlar funksiyasiga ta’sir etishi to‘planish joyiga bog‘liq bo‘lmaydi. Odam organizmida ko‘pchilik mikroelementlar (Al, Ti, Cl, Pb, F, Sr, Ni) miqdori yoshga qarab orta boradi. O‘sish, rivojlanish davrida mikroelementlar miqdori tez ortib, 15-20 yoshga yetganda kamayadi yoki to‘xtaydi. Mikroelementlar organizm hayot faoliyati uchun muhim bo‘lish bo‘lmasligiga ko‘ra, zarur (Co, Fe, Cu, Zn, Mn, I, F, Br) va unchalik zarur bo‘lmagan (Al, Sr, Mo, Se, Ni) turlarga bo‘linadi.

Klinik tibbiyotda Co, Fe, Cu kabi mikroelementlarning preparatlari anemiyaning ba’zi turlarini davolashda, Br va I farmokologik moddalar sifatida qo‘llanadi.

Organik kimyo bilan biologiyaning bir qancha sohalaridan tarkib topgan fan bioorganik kimyo deyiladi. Asosan, biopolimerlar (oqsillar va peptidlar, nuklein kislotalar va nukletoidlar, lipidlar, polisaharidlar) hamda bioregulyatorlar (fermentlar, vitaminlar, gormonlar) jumladan fitogormonlar, shuningdek sintez yo‘li bilan tayyorlangan biologik faol birikmalar, masalan, dori preparatlar, o‘stiruvchi moddalar, gerbitsidlar va hokazolarni tadqiq qiladi, ularni kimyoviy jihatdan toza holda sintez qiladi, tuzilishini aniqlaydi, bu moddalarning tuzilishi bilan biologik xossalari o‘rtasidagi bog‘lanishni ochib beradi, biopolimerlar, shuningdek tabiiy va sintetik bioregulyatorlar biologik ta’sirining kimyoviy tomonlarini o‘rganadi.

Biologik kimyo – tirik organizmlarning kimyoviy tarkibi va ularda sodir bo‘ladigan kimyoviy jarayonlar haqidagi fan. Statistik biokimyo organizmlarning kimyoviy tarkibi va ularni tashkil etuvchi moddalarning kimyoviy tuzilishini, dinamik biokimyo organizm hujayralari va to‘qimalari tuzilishi va yangilanib turishi uchun zarur murakkab organik moddalarning sintezlanishi (assimilyatsiya)ni, shuningdek organizm faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiya hosil bo‘lish jarayonida murakkab moddalarning parchalanishi (dissimilyatsiya)ni o‘rganadi.

Funksional biokimyo tirik organizmning ayrim organlari va sistemalari funksional faolitiga asos bo‘ladigan kimyoviy o‘zgarishlarni o‘rganadi. Masalan, muskul qisqarishi, nerv impulslarining o‘tishi, biologik faol moddalarni endokrin sistemada o‘tishi. Tibbiyot biokimyosi yoki klinik biokimyo esa kasal organizmdagi biokimyoviy o‘zgarishlarni tekshiradi, kassalik tashhisini aniqlaydi, to‘g‘ri davolashni biokimyoviy usullar bilan nazorat qiladi.

Bugungi kunda kimyoviy texnologiya katta amaliy ahamiyatga ega. Kimyoviy texnologiya yordamida tabiiy xom-ashyo, sanoat chiqindilari, shuningdek, sintetik yarim mahsulotlarni kimyoviy yo‘l bilan qayta ishlab, iste’mol mahsulotlari va ishlab chiqarish vositalariga aylantirishning iqtisodiy va ekologik jihatdan qulay usullari va jarayonlari ro‘y beradilar. Ishlab chiqarish usullari va jarayonlarining fizik-kimyoviy sharoitlarini tekshirish, texnologik jarayonlarning sxemalarini ishlab chiqishi, asbob va uskunalarning tuzilishi va ularni tayorlash uchun zarur materiallarni aniqlash kimyoviy texnologiyaning vazifasidir. Har qanday kimyoviy texnologiya jarayonining asosiy elementlari – xom-ashyo, energiya, asbob va uskunalardir. Kimyo, metallurgiya, qurilish materiallari, yoqilg‘i, to‘qimachilik, ko‘n, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlarida kimyoviy texnologiya usullaridan foydalaniladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish usullari va jarayonlarining umumiy, muhim asoslari va qonuniyatlarini o‘rganadigan umumiy kimyoviy texnologiya ham mavjud. Kimyoviy texnologiya tayyor mahsulot olish maqsadida xom-ashyo va yarim mahsulotni tayyorlash, uning holati, xossalari, shaklini ma’lum ishlab chiqarish vositalari yordamida o‘zgartirish usullari va jarayonlarini o‘rganadi. Kimyoviy texnologiya anorganik moddalar texnologiyasi (kislota, ishqor, soda, tuz, mineral o‘g‘itlar va boshqa sanoati) va organik moddalar texnologiyasi (sintetik kauchuk, klastmassa, kimyoviy tolalar, bo‘yagich moddalar, spirt, organik kislotalar va boshqa sanoati)ga bo‘linadi. Plastmassa, bo‘yagich moddalar, sintetik kauchuk va boshqa ishlab chiqarish kimyoviy sintez asosida amalga oshiriladi va rivojlanadi. Organik kimyo rivojlanishida O‘zbekiston kimyogarlarining ham katta hissasi bor. 20-asrning 20-yillarida prof. S.N.Naumov boshchiligida xinon va toluxinon – dibromidlar tuzilishini aniqlash ustida kuzatuvlar amalga oshirildi.

40-yillarda O.S.Sodiqov boshchiligida organik kislotalar, biologik stimulyatorlar, PP vitamini, xinozidin va boshqalar olish yo‘lga qo‘yildi. 50-yillarda S.Yu.Yunusov O‘zbekiston o‘simliklari tarkibidagi noyob organik moddalarni ajratib olish va tarkibi o‘rganishga kirishdi. A.S.Sultonov neftni qayta ishlash sohasi uchun samarali katalizatorlar sintez qilib amaliyotda qo‘lladi.

Keyingi 30 yil davomida fosfororganik birikmalar, fiziologik faol moddalar, elementarorganik birikmalar, kompleksonlar va organomineral o‘g‘itlar kimyosi tez rivojlandi. Bu borada A.A.Abduvahobov, Sh.I.Solixov, S.Iskandarov va boshqalarning ishlari tahsinga sazovordir.

Yerda jonli tabiat to‘g‘risida hozirgi zamon tabiatshunosligi
Yerda hayotni paydo bo‘lishi

Yerda hayotning paydo bo‘lishi va uning dastlabki taraqqiyot davri to‘g‘risida turli gipotezalar mavjud. Tirik tabiat haqidagi fanlar majsuasi biologiya deb ataladi. Biologiya hayotni barcha ko‘rinishlari: tirik organizmlar va tabiiy jamoalarning tuzilishi va funksiyasini, tirik mavjudotlarning kelib chiqishi va tarqalishi, ularning bir-biri va notirik tabiat bilan o‘zaro bog‘lanishini o‘rganadi. Biologiyaning asosiy vazifasi tiriklikning namoyon bo‘lishi qonuniyatlarini o‘rganish, hayotning mohiyatini ochib berish, tirik organizmlarni sistemaga solishdan iborat.

Biologiya bir necha fanlardan tarkib topgan. Tadqiqot ob’ektiga binoan biologiya botanika – o‘simliklarni o‘rganadigan fan, zoologiya – hayvonlarni o‘rganadigan fan, odam anatomiyasi va fiziologiyasi – odam organizmining tuzilishi va funksiyasini o‘ragandigan fan, mikrobiologiya – mikroorganizmlarni o‘rganadigan fan, gidrobiologiya – suvda yashovchi organizmlar haqidagi fanlarga bo‘linadi. Biologiya fanlarini tadqiqot metodlariga binoan ham alohida fanlarga ajratish mumkin. Masalan, organizmlarning tarqalishini biogeografiya, to‘qima va hujayralar tarkibini biokimyo, fizik jarayonlar va metodlarni biofizika o‘rganadi. Biokimyoviy va biofizik metodlar ko‘pincha o‘zaro qo‘shilib yoki boshqa fanlar bilan birgalikda yangi fanlarni hosil qiladi, masalan, radiatsion biokimyo, radiobiologiya. Biologik tadqiqotlardan olingan natijalarni tahlil qilish va umumlashtirishda biometriya, ya’ni biologik matematika katta ahamiyatga ega. Tirik organizmlar tuzilishini o‘rganish darajasiga binoan ham bir qancha fanlar shakllangan, masalan, molekulyar biologiya, gistologiya, anatomiya, ekologiya va boshqalar. Biologiyaning bevosita amaliyot bilan bog‘langan masalalarini parazitologiya, gelmintologiya, immunologiya, bionika, kosmik biologiya kabi fanlar o‘rganadi. Insoniy biologik evolyutsiya mahsuli va ob’ekti sifatida antropologiya, ijtimoiy hayot mahsuli sifatida sotsial biologiya o‘rganadi.

Hayvonlar va o‘simliklar odamlar uchun oziq-ovqat manbai bo‘lganligi nazarda tutiladigan bo‘lsa, biologiya tarixi odam g‘orda hayot kechira boshlagan davrdan, hatto undan ham oldinroq boshlagan deyish mumkin. Hozirgi zamon biologiya fanining rivojlanishi O‘rta dengiz bo‘yida yashovchi xalqlar (Qadimiy Misr, Yunoniston) sivilizatsiyasi bilan bog‘liq. Yunon va Rim naturfilosoflari birinchi bo‘lib hayotning mohiyati va kelib chiqishini materialistik nuqtai nazardan tushuntirib berishga harakat qilishgan. Demokrit atrof muhitdagi narsa va hodisalar doimiy bo‘lmasdan o‘zgarib turishi to‘g‘risidagi materialistik g‘oyani ilgari surgan. Aristotel birinchi bo‘lib hayvonlarni sistemaga solib o‘rganishni taklif etgan. Galen hayvonlarning ichki tuzilishi asosida odamning ichki tuzilishini, qon tomirlari va nervlar funksiyasini tavsirlab bergan birinchi fiziolog - eksperimentator hisoblanadi.

O‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropa mamlakatlarida fanlar taraqqiyoti deyarli to‘xtab qolgan bir davrda Osiyo hududidagi davlatlarda tabiiy fanlar jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Bu davr fanlari tarixida Muhammad Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy kabi allomalar alohida o‘rin tutadi. Beruniy tabiat 5 element: bo‘shliq, havo, olov, suv va tuproqdan yaratilgan deb e’tirof etadi. U o‘zining “Hindiston” asarida tabiatni daraxtdagi eng baquvvat va sog‘lom novdalarining o‘sishiga imkon beradigan bog‘bonga o‘xshatadi. Bu bilan u tirik organizmlar o‘rtasida yashash uchun kurash borishi va tabiiy tanlanish sodir bo‘lishini bashorat qiladi. Ibn Sino o‘z asarlarida o‘simlik va hayvonlar hamda boshqa tabiiy jismlar, hodisalar va ularning sabablari to‘g‘risida yozib qoldirgan.

Uyg‘onish davrdagi geografik kashfiyotlar, o‘simlik va hayvonot dunyosiga qiziqishini kuchayadi. Bu davrda hayvonlar va o‘simliklar to‘g‘risida ko‘plab asarlar paydo bo‘ldi. Ana shu davrda italiyalik botanik A.Chezalpino guli, urug‘i va mevasining tuzilishiga binoan o‘simliklarni tasnif qilishga urinib ko‘rdi, uning asarlarida metamorfoz, tartib va tur to‘g‘risidagi ayrim tushunchalar ilk bor uchraydi.

16-17 asrlarda hayvonlar to‘g‘risida bir qancha ensiklopedik asarlar paydo bo‘ldi. Shveysariyalik olim K.Gesnerning 5 jildli “Hayvonlar tarixi”, italiyalik U.Aldrovandining 13 jildli monografiyasi shular jumlasidandir.

16-asrda mikroskopning kashf etilishi biologiyaning rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Angliyalik R.Guk tomonidan hujayraning kashf etilishi, ingliz T.Millington va nemis R.Kamerarmus tomonidan o‘simliklarda jinsiy tafovutlarning, italyan Malpigi va ingliz N.Gryu tomonidan o‘simlik to‘qimalari va kapillyar qon tomirlarining kashf etilishi mikroskop ixtiro qilinishi bilan bog‘liq.

17-asr oxiri va 18-asr boshlarida o‘simlik va hayvonlarning sun’iy sistemasini yaratish borasida bir qancha urinishlar bo‘ldi. Hayvonlar va o‘simliklarning sun’iy sistemasini shved tabiatshunosi K.Linney o‘zining “Tabiat sistemasi” asarida taklif qildi. Linney o‘z sistemasida turlarning o‘zgarmasligi, dunyoni ilohiy kuch tomonidan yaratilganligi to‘g‘risidagi metafizik g‘oyani yoqlab chiqdi. Linneyning binar nomenklaturasi (turni urug‘ va tur nomlari orqali atalishi) o‘simliklar va hayvonlar sistemasida ayniqsa katta ahamiyatga ega bo‘ldi.

Fransuz olimi J.B.Lamark tiriklik pog‘onasini evolyutsiya nuqtai nazaridan tushuntirib berdi. Tirik organizmlarning tubdan yuksak formalargacha takomillashib borishi uning fikricha organizm uchun xos bo‘lgan ikki progressga intilish tufayli sodir bo‘lgan. Lamark evolyutsiyani to‘g‘ri tushuntirgan bo‘lsa-da, uning asosiy sabablarini ochib berolmadi.

T.Shvann tomonidan asoslab berilgan hujayra nazariyasi organik dunyoning birligini tushunib olishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 19-asrning o‘rtalarida o‘simliklarning oziqlanish xususiyati va uning hayvonlarnikidan farq qilishi hamda tabiatda moddalar aylanishi prinsiplari kashf etiladi.

19-asrda Ch.Darvin tomonidan evolyutsiya nazariyasining ishlab chiqilishi biologiyaning rivojlanishi tarixida ayniqsa katta ahamiyatga ega. Uning “Turlarning paydo bo‘lishi” asarida evolyutsiyaning asosiy mexanizmi – tabiiy tanlanish ochib beriladi. Biologiyada Darvin g‘oyalarining g‘alabasi bilan evolyutsion solishtirma anatomiya, evolyutsion embriologiya, evolyutsion paleontologiya kabi yangi yo‘nalishlarga asos solindi. Hujayraning bo‘linishi, jinsiy hujayralarning yetilishi, urug‘lanishi hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan mitoz va meyozda xromosomalarning taqsimlanishini o‘rganish sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar jinsiy hujayralar yadrosida irsiy axborotning saqlanishi to‘g‘risida ko‘plab g‘oyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Ana shu davrda G.Mendel tomonidan irsiylanish qonuniyatlari ochilishi bilan genetika faniga asos solindi. Mendel ochgan qonunlar asosida mutatsiya va irsiyatning xromosoma nazariyalari ishlab chiqildi. Xromosoma nazariyasini G.Morgan va shogirdlari V.Iogansenning sof liniya to‘g‘risidagi ta’limotiga asoslanib gen, genotip, fenotip tushunchalarini ishlab chiqishdi.

Yerda hayotning paydo bo‘lishi va uning dastlabki taraqqiyot davri to‘g‘risida turli gipotezalar mavjud. Ko‘pchilik olimlarning fikriga ko‘ra, biologik evolyutsiyadan oldin suv havzalarida aminokislotalar, oqsillar va boshqa organik birikmalar paydo bo‘lishi bilan bog‘liq, uzoq davom etgan kimyoviy evolyutsiya bo‘lib o‘tgan. Dastlabki atmosfera tarikibida kislorod bo‘lmagan. Atmosfera, asosan, metan, karbonat angidrit, suv bug‘i va vodoroddan tashkil topgan bo‘lib, kislorod birikkan holda bo‘lgan. Evolyutsiya tufayli dastlabki murakkab organik birikmalardan asta-sekin ibtidoiy organizmlar vujudga kelgan. Ular oqsil va nuklein kislotadan tarkib topgan va irsiy o‘zgarish qobiliyatiga ega bo‘lgan. Keyinroq anorganik moddalardan kimyoviy sintez va fotosintez yo‘li bilan organik moddalarni sintez qila oladigan organizmlar paydo bo‘lgan. Fotosintez tufayli hosil bo‘ladigan erkin kislorod atmosferada to‘plana borgan. Avtotrof organizmlar kelib chiqishi bilan o‘simlik va hayvonlar evolyutsiyasi uchun keng imkoniyat tug‘ilgan.

Organizmlar hayot faoliyatining eng qadimgi izlari bundan 2,6-3,2 mlrd. yil va undan ham oldinroq paydo bo‘lgan arxey jinslarida saqlangan, ular bakteriyalar va ko‘k-yashil suvo‘tlar qoldiqlaridan iborat. Proterozoy jinslarida topilgan organik moddalar ancha xilma-xildir. Proterozoyda dastlabki ko‘p hujayrali hayvonlar paydo bo‘lgan, chunki proterozoy oxiridagi yotqiziqlarda skeletsiz bir qancha hayvonlar – bulutlar, meduzalar, marjonlar va boshqa organizmlarning izlari va yadrolari aniqlangan.

Evolyutsiya muhitda moslashish jarayoni tarzida borgan va irsiy o‘zgaruvchanlik, yashash uchun kurash, tabiiy tanlanish uning asosiy omili bo‘lgan. Ba’zan organizmlar juda katta sifat o‘zgarishlariga uchragan. Evolyutsiya, odatda, oddiy shakldan murakkab shaklga o‘tishdan iborat bo‘lgan. Bir xil organizmlarning rivojlanishi muhitga uncha moslashmagan ikkinchi bir xil organizmlarning halok bo‘lib yo‘q bo‘lishiga olib kelgan.

Yerda hayot paydo bo‘lishining ikkita varianti mavjuddir. Ulardan biriga ko‘ra, hayotning vujudga kelishi yagona “jonli molekulaning” tasodifan hosil bo‘lishining natijasi bo‘lib, uning tuzilishiga jonlilikning butun kelgusidagi taraqqiyot rejasi qo‘yilgandir. Boshqa nuqtai nazarga ko‘ra esa, hayotning vujudga kelishi materiyaning qonuniy evolyutsiyasi natijasidir.

Hayotning moddiy asoslari 20 asrda, hayotning vujudga kelishi to‘g‘risidagi birinchi modellar yaratila boshlandi. 1924 yilda A.I.Oparinning “Hayotning kelib chiqishi” kitobida birinchi marta tabiiy-ilmiy konsepsiya ifoda etildi. Unga ko‘ra hayotning yuzaga kelishi – Yerda uzoq davom etgan evolyutsiya natijasi bo‘lib, bu jarayon kimyoviy, so‘ngra esa biokimyoviy xususiyat kasb etgan.

Bu konsepsiya ilmiy doiralarda eng katta e’tiborga sazovor bo‘ldi. Jonli tizimlar rivojlanishining quyidagi bosqichlarini ajartish mumkin, ya’ni dastlab eng oddiydan, so‘ngra esa borgan sari murakkablashib borgan. Moddiy jihatdan olganda, hayotning shakllanishi uchun avvalo uglerod zarurdir. Yerdagi hayot ushbu elementga asoslangan bo‘lib, uglerod hayotning asosini tashkil etadi.

Materiya tashkillanishining biologik bosqichlari

Hayotning paydo bo‘lish muammosidan jonli organizmlar tuzilishi muammosiga o‘ta turib, ta’kidlash lozimki, ushbu sohadagi ilmiy bilimlar ko‘proq yangi fan - molekulya biologiya hisobiga yuqori darajadagi ishonchlilikka ega bo‘lmoqdir. Taxminan 20-asr o‘rtalarida biologiyada ilmiy inqilob ro‘y berdi.

20-asrning ikkinchi yarmida hujayraning moddiy tuzilishi va unda ro‘y berayotgan jarayonlar aniqlandi. Hujayra biologiyadagi o‘ziga xos atomdir. Xuddi shu kabi turli organizmlar ham hujayraning ulkan to‘plamlaridan tarkib topadi.

Hujayra va to‘qimalar tarkibini biokimyo o‘rganadi. Biokimyo barcha tirik organizmlarda, ularning eng mayda hamda eng soddalari bo‘lgan viruslar va mikroorganizmlardan tortib, eng katta va murakkablari – o‘simlik hamda hayvon organizmlarigacha bo‘lgan vakillarida kechadigan kimyoviy jarayonlar bilan shug‘ullanadi. Bu jarayonlar organizmda, uning to‘qimalari va a’zolarida hujayra hamda uning tarkibidagi strukturalarda doim sodir bo‘lib turadigan moddalar va energiya almashinuvidan iborat.

Biokimyo, avvalo tabiatshunoslikning – yuksak darajasi poydevori sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, endi uning tobora tezlashib kechayotgan jarayonlarini yangi g‘oyalar bilan sug‘orib turadi. Chunki jonli hayotning har bir qadami hujayradagi cheksiz kimyoviy jarayonlarning yig‘indisidan iborat. Demak, ular biokimyo shug‘ullanishi zarur bo‘lgan ob’ektdir.

Barcha tirik mavjudotlarning eng muhim tarkibiy qismini hujayra tashkil etadi. Hujayra elementar tirik sistema, u mustaqil yashash, o‘zidan ko‘payish va rivojlanish qobiliyatiga ega. Hujayra ko‘pincha uning markazida joylashgan qattiq dumaloq massa – yadrodan va o‘zida mayda a’zolar - organellalar yoki organoidlar tutuvchi tiniq, yarim suyuq massa sitoplazmadan tuzilgan sistemadir.

Ilmiy dalolatlar asosida birinchi jonli organizmlar bir hujayrali mayda bakteriyalar Yerda taxminan 3,5 mlrd. yil ilgari paydo bo‘lgan deb gumon qilinadi. Bakteriyalar dunyosida hujayralar sodda strukturaga ega – ular sitoplazma, uni o‘rab turadigan yumshoq hujayra membranasi va qattiq hujayra devoridan, ba’zan yana, ikkinchi tashqi membranadan tuzilgan. Sodda hujayraning bunday tipi prokariotlar deb ataladi, ularning ajralgan yadrolari, ixtisoslashgan membranali tuzilmalari bo‘lmaydi.

Yuksak organizmlarning hujayralari eukariotik hujayralar deb ataladi. Ular prokariotlarga qaraganda ancha yirik, sitoplazmada yadrodan tashqari juda ko‘p hujayra ichidagi membranalar bilan bog‘liq strukturalarga ega.

Asosan bir hujayralari mikroskopik tirik mavjudotlarning katta guruhi mikroorganizmlar deyiladi. Mikroorganizmlarga bakteriyalar, aktinomesitlar, achitqilar, mog‘or zamburug‘lari, mikroskopik suvo‘tlar va boshqalar kiradi. Mikrorganizmlar prokariotlar (hujayrasida yadro va xromosoma apparati yo‘q organizmlar) va eukariotlar (hujayrasida sitoplazma va membrana bilan ajratilgan yadrosi bor bir yoki ko‘p hujayrali organizmlar)ga bo‘linadi. Mikroorganizmlar tabiatda, ya’ni tuproq, suv, o‘simlik qoldiqlari va boshqalarda keng tarqalgan. Mikroorganizmlar tabiatda moddalar aylanishida katta rol o‘ynaydi. Mikroorganizmlar o‘simlik va hayvon qoldiqlarini parchalab, yashil o‘simliklar o‘zlashtirishi mumkin bo‘lgan mineral birikmalar (masalan, karbonat angidrid gazi, ammiak va boshqalar)ga aylantiradi. Mikroorganizmlar fosfor, azot, uglerod, oltingugurt, temir va boshqalarning tabiatda aylanishida ishtirok etadi. Bundan tashqari, tuproqda ko‘payib, so‘ng nobud bo‘lib, uni organik moddalarga boyitadi. Mikroorganizmlar hayot faoliyati natijasida tuproq unumdorligi ortadi. Kassalik qo‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar ham mavjud.

Hujayra a’zochalari yoki organellalari (organoidlari) bir butun sistemaning ayrim tarkibiy qismlari bo‘lib, ular hujayralardan sodda tuzilishi va alohida funksiyaga ega struktura bo‘lganidan ularni subhujayra komponentlari deb ham yuritiladi.

Organellalar – eng sodda organizmlar organlari. Ular harakat qilish va qisqarish, resepsiya, hujum qilish, ovqat hazm qilish, ekskresiya va sekresiya kabi turli funksiyalarni bajaradilar. Ko‘pincha organellalar termini organoidlar sinonimi sifatida ishlatiladi.

Har bir hujayra plazmatik membrana, yoki hujayra membranasi deb ataladigan, lipid va oqsillardan iborat yupqa qavat bilan o‘ralgan. Plazmatik membrana hujayrani tashqi muhitdan ajratib, sitoplazmadagi turli moddalarni hujayralar orasidagi suyuqlikda erigan moddalar bilan aralashib ketmasligini, ularning har ikki tomondagi konsentratsiyasi farqini ta’minlab turadi. Membrana molekulalar va hatto ionlarni ham tanlab o‘tkazish qobiliyatiga ega.

Membrananing kimyoviy tarkibi va arxitektonikasi, ya’ni tarkibiy qismlarning bir-biriga nisbatan joylanishi, uning turi va funksiyasiga bog‘liq. Membrananing ichki va tashqi qavatlarida joylashgan fermentlar, kanalchalar, biologik aktiv moddalar bilan tanlab reaksiyaga kiradigan reseptor deb ataluvchi maxsus molekulyar sistemalar hujayraning hamma funksiyalarini tashqi muhit bilan uyg‘unlikda o‘tishini ta’min qiladilar.

Hujayra yadrosi uning hayotini idora qilib turadigan asosiy organelladir. Yadrodan hujayraning ish bajaradigan qismi – sitoplazma komponentlariga buyruqlar va ko‘rsatmalar uzatib turadi. Mana shu informatsiya hujayraning turini aniqlaydi, sitoplazmada qanday oqsillar, fermentlar qay miqdorda sintezlanishi lozim ekanligini tayinlaydi.

Yadro hujayra ichidagi eng yirik organelladir. Yadro morfologik tig‘iz, dumaloq massa shaklida bo‘lib, sitoplazmadan ikki qavatli membrana bilan ajralib turadi. Elektron mikroskop bilan kuzatilganda yadro membranasida anchagina g‘ovakchalarni ko‘rish mumkin. G‘ovakchalarning kattaligi hujayralarning turiga qarab 30 nm dan 100 nm gacha bo‘lganidan, makromolekulalar, xususan, oqsil va nuklein kislota fragmentlarining katta parchalari ular orqali o‘tib turishi mumkin.

Yadroning ichki bo‘shlig‘i nukleoplazma deb ataladi. Uning uchun ham nafis struktura xos. Nukleoplazma tanasida juda ham tig‘iz RNK molekulalariga boy doira – yadrocha shaklida ko‘rinadi. Yadrocha ribosomalar RNKsi sintezlanadigan joy hisoblanadi. Nukleoplazmada yadrochadan tashqari yana boshqa zona ham mavjud. Bu zona xromatin deb ataladi. Mana shu zonalarda eukariotik (yadroli) hujayra DNKsining 95 %i ishqor tabiatiga ega oqsil – giston bilan bog‘langan holda bo‘ladi.

Xromatin hujayraning bo‘linmayotgan davri – interfazada nukleoplazmada tekis taqsimlangan, turli uzunlikdagi to‘g‘ri, ba’zan bukilgan tayoqchalar shaklida ko‘rinadi. Hujayraning bo‘linish davrida yadroda qator hodisalar yuz beradiki, ular markazida xromatin donachalardan hosil bo‘lgan xromosomalar rangli tanachalar turadi. Hujayraning bo‘linish davri – mitozda ular turli shakllarga kiradilar. Har bir xromosoma ikkiga bo‘linadi, hujayrada murakkab iplar sistemasi paydo bo‘lib, xromosomalarning ikkala yarimta bo‘laklarini bir-biridan ajratib, hujayraning qarama-qarshi tomonlariga tortadi.

Mana shunday ajoyib mexanizm tufayli ona hujayra bilan undan hosil bo‘lgan ikkita bola hujayralar xromosomalari to‘la identik (bir xil) bo‘lib chiqadilar.

Hujayra yadrosidagi informatsiya materiali xromosomalarda joylashgan DNK molekulalari bo‘lib, uning genomini tashkil qiladi. Binobarin hujayra bo‘linishida xromosomalarni ikki bola hujayralariga bir tekis taqsimlanishi tufayli ular teng va bir xil informatsiya bilan ta’minlanadi.

Mitoxondriyalar kimyoviy molekulalarda saqlanadigan potensial energiyaning turini o‘zgartirib, hujayra ehtiyojida foydalanishni qulay shaklga keltiradi. Shuning uchun ham ularni energiya transformatorlari, hujayra elektrostansiyasi deb ham yuritiladi.

Mitoxondriyalarda modda almashinuvining oraliq mahsulotlari -metobolitlar to‘la oksidlanib, suv va karbonat angidridga aylanadi. Bu jarayonda ajraladigan energiya hisobiga hujayraning ehtiyojlari uchun foydalaniladigan odenozin trifosfat (ATF) ning energiyaga boy fosfat bog‘lari tuziladi.

Ribosomalar, polisomalar – sitoplazma ichidagi mayda, dumaloq tuzilmalar. Ribosomalar hujayrada juda ham zarur ishni – oqsil sintezini bajarishga moslangan maxsus mashinadir. Bu vazifani amalga oshirish jarayonida ular RNK ning bir turi – matritsa RNKsiga qator tuzilib polisomalar tashkil qiladilar va oqsil sintezlovchi fabrika shaklida ham mexanik, ham kimyoviy harakatlarni bajaradilar. Bir hujayradagi ribosomalar soni 10-100 ming atrofida bo‘ladi.

Barcha tirik organizmlarning hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan energiya ularning tanalarida murakkab birikmalar kimyoviy bog‘larining uzilishi natijasida hosil bo‘ladi. Energiya ajartish bilan boradigan bu reaksiya biologik sistemalarning yuksak shakllarida, asosan, to‘qima va hujayralarda kechadigan oksidlanish hodisalaridan iborat. Murakkab birikmalarning organizmda kislorod biriktirib parchalanishi natijasida hosil bo‘ladigan oxirgi mahsulotlar tashqi muhitda yonish jarayonida kelib chiqadigan H₂O va CO₂ ning o‘zi ekanligi aniqlangan.

Ko‘pgina mikroorganizmlar energiyani molekulyar kislorod ishtirokisiz o‘tadigan kimyoviy reaksiyalar orqali olishi mumkin, hayvon organizmi hujayralari ham kislorod yetishmaganda murakkab birikmalarning anaerob parchalanishi jarayonidan energiya manbai sifatida foydalanadi. Lekin bir hujayralari aerob organizmlarda va ko‘p hujayrali turlarda kimyoviy energiyaning asosiy qismi oziq moddalarning molekulyar kislorod bilan oksidlanishi natijasida kelib chiqadi. Bu jarayonlar to‘qima va hujayralarda kechganidan organizmlardagi biologik oksidlanish hodisasi to‘qimaning nafas olishi yoki hujayraning nafas olishi deb ataladi.

Organizmda oksidlanadigan moddalar – oqsillar, uglevodlar, yog‘lar, vodorod donorlari (beruvchilari), molekulyar kislorod esa uning akseptori (qabul qiluvchisi) sifatida nafas olish jarayonida qatnashadi.

Hujayraning nafas olishi jarayoni uglerod, yog‘ va oqsillar almashinuvidan kelib chiqadigan metabolitlarning kislorod bilan birikib, oxirgi mahsulotni hosil qilishdan iborat. Bu jarayon uchun zarur bo‘lgan molekulyar kislorod atmosferadan o‘pkaga qizil qon tanachalaridagi gemoglobin orqali to‘qimalarga yetkaziladi.

Tirik organizmlarning o‘sishi, hayot faoliyati, ko‘payishi, tashqi muhit bilan munosabatlari kimyoviy o‘zgarishlar asosida ro‘y beradi. Bunday kimyoviy o‘zgarishlar majmui moddalar almashinuvi deb ataladi. Moddalar almashinuvi tufayli hujayra tarkibiga kiradigan molekulalar parchalanadi va sintezlanadi, hujayra strukturalari va hujayralararo moddalar hosil bo‘ladi, yemiriladi va yangilanadi. Masalan, odamda barcha to‘qima oqsillarining yarimisi taxminan 80 sutkada parchalanib, yangidan hosil bo‘ladi. Jigar va qon zardobidagi oqsillarning yarmi har o‘n kunda, muskul oqsillari 180 kunda, ayrim jigar fermentlari har 2-4 soatda yangilanib turadi.

Modda almashinuvchi energiya almashinuvi bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ularni bir-birdan ajratib bo‘lmaydi. Hujayralarda sodir bo‘ladigan modda almashinuvi bilan energiya almashinuvi biologik katalizatorlar – fermentlar ishtirokida amalga oshadi. Energiya almashinuvida murakkab organik molekulalardagi kimyoviy bog‘lar shaklida mavjud bo‘ladigan potensial energiya kimyoviy o‘zgarishlar tufayli hujayra strukturasi va funksiyasini, tana harakatini saqlab turish, ish bajarish va boshqa jarayonlar uchun sarf bo‘ladigan energiyaga aylanadi.

Modda almashinuvi hujayrada bir vaqtning o‘zida kechadigan va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ikki jarayon – anabolizm va katabolizmdan iborat. Katabolik jarayonlarda murakkab molekulalar oddiy molekulalarga parchalanib ko‘p miqdorda energiya ajraladi.

Molekulyar biologiya o‘rganadigan ob’ektlar qatoriga tirik organizm shaklida mustaqil hayot kechira oladigan, ammo buning uchun boshqa jonli hujayradan foydalanadigan juda mayda zarrachalar – viruslar yoki bakteriofaglar ham kiradi. Hujayradan tashqarida ularning hayot belgilari bilinmaydi, ular jonsiz va jonli tabiat chegarasida turadigan nuklein kislota va oqsildan tashkil topgan nukleoproteid tanacha deb qaraladi. Virus o‘simlik va hayvonlarda, odamlarda turli kasalliklarni chaqiradi, bakteriofag (bakteriyani yemiruvchi) va bakteriya hujayrasida ko‘payuvchi mavjudot.

Hujayra va organoidlarining tuzilishi va funksiyasi uning tarkibiga kiradigan oqsil va nuklein kislotalarining kimyoviy munosabatlari va reaksiyalarining uzluksiz o‘zgarib turishlariga bog‘liq.

Biokimyo tirik sistemalarda moddalar alamashinuvini, ya’ni organizmga tashqaridan ovqat tariqasida qabul qilingan moddalardan tortib, to chiqarib tashlanadigan oxirgi mahsulotlarigacha bo‘lgan jarayonni tekshirar ekan, bu fan, birinchi navbatda, organizmning kimyoviy tarkibini, ya’ni turli kimyoviy moddalarning to‘qima va organlarda, hujayra va hujayra komponentlarida tarqalishi haqida to‘la ma’lumotga ega bo‘lishi kerak.

Tirik organizmlarda hozirgacha 40 ga yaqin elementlarning birikmalari topilgan. Ularning organizmdagi miqdori Yer yuzida elementlarning tarqalishi bilan solishtirib qaralsa, hayotning paydo bo‘lishi biologik sistemada ma’lum elementlarning tanlanib to‘planishi bilan bog‘liq ekanligi yaqqol ko‘rinadi. Haqiqatan ham Yer qobig‘ining uchdan bir qismini tashkil qiluvchi sitsiliy va alyuminiy organizmlar tarkibida deyarli uchramaydi, aksincha, uglerod, azot va fosfor Yer qobig‘idagiga qaraganda 10-200 marta ko‘p uchraydi. Organizmda uchraydigan 40 ga yaqin elementdan eng muhimlari C, N, O, P va S bo‘lib, ular organizm to‘qimalari tarkibida asosiy o‘rinni egallaydi. Bulardan tashqari, kam miqdorda uchraydigan Cl, F, I, Na, K, Ca, Mg, Fe va juda kam uchraydigan Cu, Mn, Zn, Mo va Co kabi elementlarning har birini ham organizm uchun o‘ziga xos ahamiyati aniqlangan. Bu elementlar organizmda organik birikmalar, qisman, mineral tuzlar tarkibiga kirgan holda uchraydi.

Har bir organizm tanasining asosiy massasini suv tashkil qiladi. Uning o‘rtacha miqdori hayvonlarda organizm vaznining 60 %ga teng, ammo ba’zi organlarda 90, boshqalarida esa 20-10 %ga teng. Tanadagi quruq moddalarning asosiy komponentlari oqsil, lipid (yog‘ va yog‘simon moddalar), uglevodlar, nuklein kislotalar va mineral tuzlardir.

Bu nisbiy bo‘linish organizmning turiga, yoshiga va ovqatlanishiga qarab o‘zgarib turadi. O‘simlik organizmida butunlay boshqacha holatni ko‘rish mumkin. Ularning tanasida quruq moddalar, asosan, uglevodlar va uglevod hosilalaridan iborat bo‘lib, oqsil miqdori jihatdan ikkinchi o‘rinda turadi. Oqsillar, lipidlar, uglevodlar va nuklein kislotalarning to‘g‘imalari orasida, hujayra ichidagi komponentlarda bo‘linishi va organizmdagi roli bir xil emas. Ular orasida nisbiy miqdoridan qat’iy nazar, biologik ahamiyati jihatdan birinchi o‘rinda oqsil va nuklein kislotalar turadi. Oqsillar hujayraning asosiy qurilish (plastik) moddasi hisoblanadi. Uglevod va yog‘lar esa hayvon organizmida, birinchi navbatda, energetik modda rolini o‘ynaydi. Ular ovqatlanish va moddalar almashinuvining tezligiga qarab, ehtiyot modda (yog‘, glikogen, kraxmal) holida anchagina miqdorda to‘planishi mumkin.

Oqsil, lipid va uglevodlar asosiy oziq moddalardir. Ovqatning tarkibiy qismi sifatida ular organizmning tuzilishi va energetik funksiyasi uchun material yetkazib turadi. Turli almashinuv jarayonlari natijasida oziq moddalar organizmning doimo yangilanib turadigan to‘qimalarning tuzilishiga sarf bo‘lad, ular oksidlanib, parchalanib, uzluksiz davom etib turadigan hayotiy faoliyatini energiya bilan ta’minlaydi.

Turli to‘qimalar o‘ziga xos tuzilgan, ularning tarkibiy qismlari ham bir xil emas. Kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasiga ko‘ra o‘xshash hujayralar sistemasi to‘qima deb ataladi. Odam va hayvonlar to‘qimasi epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qimalariga bo‘linadi. Epiteliy to‘qimasi odam va hayvonlar tanasini qoplab turadi, ichki organlarda parda hosil qiladi, himoya funksiyasini bajaradi. Xususiy biriktiruvchi to‘qima va uning hosilalari himoya, tayanch va trofik funksiyani bajaradi. Muskul to‘qimasi qisqarish xususiyatiga ega. Shu tufayli organizm fazoda faqat harakat qiladi va uning organlarida qisqarish harakati sodir bo‘ladi. Nerv to‘qimasi organizmning hayot faoliyatini boshqaradi, tashqi muhitdan signallar qabul qiladi va organizmning javob reaksiyasini belgilab beradi. Har bir organizmning o‘ziga xos funksiyasi, odatda, bitta to‘qima yoki bir qancha ixtisoslashgan hujayralar bilan bog‘liq. Barcha organlarda bir necha xil to‘qima bo‘ladi. Ular birgalikda organizm funksiyasini boshqarib turadi. Funksional jihatdan nerv va muskul to‘qimasi, ayniqsa, chambarchas bog‘langan. To‘qima evolyutsiya davomida hujayralarning funksional ixtisoslashuvi natijasida hosil bo‘lgan.

O‘simliklarda to‘qima bir xil hujayralardan iborat bo‘lsa – oddiy, har xil hujayralardan iborat bo‘lsa – murakkab to‘qima deyiladi. Odatda o‘simliklarda 3 xil: qoplovchi, o‘tkazuvchi va asosiy to‘qima sistemasi ajratiladi.

O‘simliklarda bir xil o‘lchamdagi hujayralardan tarkib topgan asosiy to‘qima, assimilyatsiya, chiqarish va boshqa funksiyalarni bajaradi.

O‘tkazuvchi to‘qimalar – o‘simliklar poyasi (tanasi) bo‘ylab suv va unda erigan mineral moddalarni ildizdan yer ustki qismlarga va barglarda sintezlanadigan moddalarni o‘simliklarning boshqa qismlariga o‘tkazuvchi to‘qimalar. O‘tkazuvchi to‘qimalar har xil shakldagi cho‘ziq hujayralardan tuzilgan. O‘tkazuvchi to‘qimalar faqat yog‘och naychali o‘simliklarda mavjud. Yo‘sinsimonlar va tuban o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qimalar bo‘lmaydi.

Odam va hayvonlar to‘qimasini gistologiya, o‘simliklar to‘qimasini anatomiya o‘rganadi.

O‘simliklar – tirik organizmlar dunyosi. Jonsiz materiyadan bir qancha xususiyatlari bilan farq qiladigan mavjudot organizm deb ataladi. Ko‘pchilik organizmlar hujayra tuzilishiga ega. Yaxlit organizmlarning shakllanishi shunday jarayonki, ontogenez va filogenezda strukturalar (hujayralar, to‘qimalar, organlar) va funksiyalar differensatsiyasi va integratsiyasi sodir bo‘ladi. Organizmlar ikki xil – avtotrof va geterotrof organizmlarga bo‘linadilar.

Avtotroflar, avtotrof organizmlar – fotosintez va xemiosintez jarayonlari tufayli noorganik moddalardan o‘z hayoti uchun zarur organik moddalar tayyorlab olish qobiliyatiga ega organizmlar. Avtotroflarga deyarli hamma yuksak o‘simliklar (parazit va saprofit o‘simliklardan tashqari), barcha suvo‘tlar va ayrim bakteriyalar kiradi.

O‘zining oziqlanishi uchun tayyor organik birikmalardan foydalanadigan organizmlar geterotroflar, geterotrof organizmlar deyiladi. Bu bilan geterotroflar organik birikmalarni mineral moddalar karbon, azot, oltingugurtdan sintez qiladigan avtotroflardan farq qiladi. Geterotroflarda deyarli barcha hayvonlar va odam, zamburug‘lar, bakteriyalar, ayrim parazit o‘simliklar kiradi.

Fotosintez qilish xususiyatiga ega bo‘lgan avtotrof organizmlar o‘simliklar deb ataladi.

O‘simliklarning paydo bo‘lishi mikroskopning kashf etilishi va o‘simlik to‘qimalarining mikroskopik tuzilishini o‘rganilishi bilan bog‘liq.

O‘simliklarning ichki tuzilishi, asosan, yorug‘lik mikroskopi yordamida o‘rganiladi. Bu jarayonda yangi tekshirish usullari – polyarizatsiya, ultrabinafsha nurlar, lyuminessent va elektron mikroskopiya, rentgenostruktural analiz foydalaniladi.

O‘simliklar tuban (bakteriyalar, suvo‘tlar, zamburug‘lar, lishayniklar) va yuksak o‘simliklar (yo‘sinlar, plaunlar, qirqbo‘g‘imlar, qirqquloqlar, ochiq urug‘lilar, gulli o‘simliklar)ga ajratib kelingan.

Sodda tuzilgan o‘simliklar tuban o‘simliklar deyiladi. Tanasi ildiz, novda va bargga ajralmagan o‘simliklar.

Evolyutsion taraqqiyot natijasida murakkab morfologik tuzilishga ega bo‘lgan, tanasi poya va bargga differensiyalangan o‘simliklar yuksak o‘simliklar deyiladi. Ularda ko‘p hujayrali murtak (embrion) hosil bo‘ladi. Yuksak o‘simliklarga xos belgilardan biri jinsiy va jinssiz nasllarning gallanishidir. Yuksak o‘simliklar 3000 ga yaqin turdan iborat 9 bo‘limni o‘z ichiga oladi. Yuksak o‘simliklar tanasining murakkab tuzilganligi, yerda o‘sishga moslashganligi, jinsiy va jinssiz ko‘payishi bilan tuban o‘simliklardan farq qiladi. Ko‘pincha yuksak o‘simliklarda o‘tkazuvchi to‘qima rifojlangan. Yuksak o‘simliklar birorta dengiz suvo‘tlaridan kelib chiqqan, deb taxmin qilinadi. Yuksak o‘simliklarning qazilma qoldiqlari silur davridan ma’lum.

O‘simliklarning kelib chiqishi yerda hayot paydo bo‘lishining ilk rivojlanish davrlariga to‘g‘ri keladi.

O‘simliklar Yerda mavjud bo‘lgan barcha tirik organizmlar hayotida katta ahamiyatga ega. Hayvonlar va odamning hayotini o‘simliklarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Faqat yashil xlorofillga ega bo‘lgan o‘simliklar anorganik moddalardan organik birikmalarni sintezlash orqali quyosh nuri energiyasini to‘playdi. Ayni vaqtda o‘simliklar atmosferadan CO₂ gazini olib, atmosferaga deyarli barcha tirik organizmlarning nafas olishi uchun zarur bo‘lgan kislorod chiqaradi. Shu yo‘l bilan yashil o‘simliklar atmosfera tarkibining doimiyligini saqlab turadi. O‘simlik organik moddalarni tashlab hosil qiluvchi produtsentlar sifatida oziq zanjirning ketgan asosini tashkil etadi.

O‘simliklar planetamiz aholisini oziq moddalar bilan ta’minlovchi manba hisoblanadi. Hozir insonit o‘simliklarning ko‘pgina turidan oziq-ovqat sifatida foydalanmoqda.

O‘simliklar – qayta tiklash mumkin bo‘lgan tabiiy resurs hisoblanib, Yer shari geografik qobig‘ida muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklar planetamiz yuzasining yashil qobig‘i bo‘lib, tuproq unumdorligini oshirishda, atmosferani toza saqlashda, daryolarning gidrologik rejimini tartibga solib turishda, inson hayoti uchun normal sharoit yaratib turishda muhim vazifani bajaradi.

Hayvonlar biosferaning eng asosiy qismi bo‘lib, o‘simliklar bilan birgalikda geografik qobiqda kimyoviy elementlarning migratsiyasida katta rol o‘ynaydi. Hayvonlar anorganik moddalardan quyosh energiyasi ta’sirida o‘simliklar vujudga keltirgan tayyor organik mahsulotlarni iste’mol qiladi. Bir-birlaridan va o‘simliklardan oziqlangan hayvonlar biologik hamda planetamizdagi modda alamashinuvida aktiv qatnashadi.

Hayvonot dunyosi tabiatda moddalarning almashinuvida ishtirok etish bilan birga, tabiat komponentlarining holatiga va taraqqiyotiga ta’sir etadi, shuningdek, jonli tabiatdagi muvozanatning dinamik sistemasini saqlab turadi.

Hayvonlarning hayoti o‘simliklar hayoti bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, hayvonlar sonining o‘zgarishi bilan o‘simliklar miqdori ham o‘zgaradi. O‘simliklar hayotida bo‘ladigan o‘zgarishlar esa hayvonlarning yashashiga, rivojlanishiga va tarqalishiga ta’sir etadi. Bundan ko‘rinadiki, hayvonlar tabiiy biogeotsenozlarda yoki ekosistemada juda katta rol o‘ynaydi.

Hayvonlarning ko‘pchiligi inson uchun oziq manbai, xalq jo‘jaligi, ishlab chiqarish uchun texnikaviy xom-ashyo hisoblanadi.

Biologiya va kibernetikaning texnik vositalar yoki qurilmalarni yaratish maqsadida organizmlarning tuzilishi va hayot faoliyatini bionika o‘rganadi. Bionika 20-asrning 2-yarmda shakllangan. Nerv sistemasida axborotning qayta ishlanish usuli, sezgi organlarining tuzilishi va ishlashi xususiyatlari, odam va hayvonlarda sodir bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganish bionikaning asosiy masalalaridir. Nerv sistemasi va sezgi a’zolarini o‘rganish mashinalar, yorug‘lik, harorat va elektr maydonini sezuvchi ixcham va o‘ta sezgir datchiklar hamda harakatdagi jismni kuzatib beradigan asboblar yaratishda katta ahamiyatga ega. Hayvonlarda uchraydigan infraqizil nurlar, ultatovush va haroratni sezuvchi reseptorlar asosida matn va sxemalarni o‘qiydigan va taniydigan qurilmalar ishlab chiqilgan. Hayvonlarning morfologik tuzilishini o‘rganish esa texnik konstruksiyalarni barpo etishda yangi g‘oyalar manbai hisoblanadi. Suvda tez suzadigan hayvonlarning terisini o‘rganish tez suzar kemalar, suyaklarning tuzilishini o‘rganishdan olingan ma’lumotlar yengil va mustahkam konstruksiyalar yaratishga imkon beradi.

Odam – barcha jonzodlarning eng yuqori pog‘onasida turadigan mavjudot, ijtimoiy jarayonlar sub’ekti. Odam ijtimoiy mehnat asosida shakllangan tafakkur va nutqqa ega bo‘lishi, mehant qurollari yasashi va atrof muhitga faol ta’sir ko‘rsata olishi bilan boshqa tirik mavjudotlardan farq qiladi. Odamni antropologiya o‘rganadi.

CH.Darvinning evolyutsion ta’limotidan keyin antropologiya tez rivojlana boshladi. E.Gekkel oraliq mavjudot pitekantrop (maymunsimon odam) gipotezasini ilgari surdi. Bu gipotezada asosan, insonlarning ajdodi maymun emas, balki driopitek degan g‘oya ilgari surildi. Bu mavjudotdan uchta yo‘nalish, ya’ni shimpanze, gorilla va odam tarqalganligi taxmin qilindi.

Hozirgi zamon tipidagi odamlarga yaqin ajdod bundan 200-300 ming yil oldin vujudga kelgan neandertal odami hisoblanadi.

Neandertal odamlar to‘rtlamchi davrdagi muzlanishning eng og‘ir sharoitida hayot kechirganlar. Ular tayyor o‘tni saqlashnigina emas, hatto ikkita yog‘ochni bir-biriga ishqab o‘t chiqarishni ham bilganlar va o‘zlari yashab turgan g‘orlarni isitganlar. Neandertallar yirik hayvonlarni ham ovlaganlar, ularning go‘shtini yeb, terilari bilan o‘z badanlarini sovuqdan saqlaganlar.

Hozirgi vaqtda neandertal (paleantrop)larning qazilma suyak qoldiqlari Yevropa, Afrika, Oldingi Osiyo, Sharqiy Osiyo va Indoneziya kabi 400 dan ortiqroq joyda topilgan.

YA.Ya.Roginskiy neandertal odamlar shakllanishining dastlabki paytlarida ulardan ajralgan tarmoq quyi paleolitda boshqa neandertallardan farq qilib, hozirgi odamlarning vujudga kelishi uchun zamin yaratgan deydi.

O‘zining anatomik tuzilishi bilan hozirgi zamonda yashab turgan odamlarga yaqin ajdod bundan 100-120 ming yil oldin vujudga kelgan Fransiya, keyinchalik Yevropa hamda Osiyoning turli joylarida suyak qoldiqlari topilgan kromanon odamlardir.

Kromanon odamlar toshlardan tashqari suyaklardan, shoxlardan qurollar yasaganlar. Ularni yasash, pardozlash ishlari neodertal odamlarnikiga qaraganda ancha takomillashgan. Ovlangan hayvon go‘shtlarining ortiqchasini quritganlar, terilaridan kiyim tayyorlab kiyganlar. Kromanon odamlar hayvonlarni qo‘lga o‘rgatish va yovvoyi o‘simlik urug‘larini ekish kabi ishlar bilan, ya’ni ibtidoiy chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar.

Bu davrda qayiq, qarmoq kashf qilinadi va uzoq joylarga borish imkoniyati tug‘iladi. Buni e’tiborga olib, olimlar kromanonlar Amerikaga ko‘chgan bo‘lishlari mumkin deb taxmin qiladilar.

Qadimgi odamlarning hozirgi odamlarga aylanishiga asosiy sabab, ularda ijtimoiy shaxsga xos xususiyatlarning tobora ko‘proq kamol topganligidir. Buni biz hozirgi zamon tipidagi o‘tmish odamlarning qoldirgan madaniyat merosidan bilamiz. Ular hayvonlarni ovlashda juda murakkab va xilma-xil usullardan foydalanganlar, yaxshigina uy-joy qurganlar, nafis qurollar yasaganlar, tasviriy san’atni bilganlar.

Hozirgi zamon tipidagi odamning keyingi taraqqiyotini uning bosh miya tuzilishiga, tashqi qiyofasiga arzigudek katta o‘zgartirish kiritmadi. Mana 40 ming yil mobaynida hozirgi zamon tipidagi odamlar o‘zlarining kompleks biomorfologik xususiyatlarini saqlab kelmoqdalar.

Odamning dastlabki Vatani qayer? Turli dinlar odamlarning dastlabki vatanini turlicha tushuntiradilar. Masalan, qadimgi misrliklar dastlabki odamlar Nil daryosi qirg‘oqlarida, greklar esa Alimpe tog‘ida, yahudiy, xristianlar Mesopotamiyadagi Tigr va Yevfrat daryolari o‘rtasida yashaganlar, bu yerlarda jannat bo‘lgan deb ta’riflaydilar. Din peshvolari yuqoridagi fikrlarni aytsalar ham uni biror dalil bilan isbotlab bera olmaydilar.

Fan esa dastlabki odamlar Amerikada paydo bo‘lmagan, chunki u yerda eng qadimgi odamsimon maymun va odamlarning suyak qoldiqlari topilmagan, hozirgi davrda esa keng burunli maymunlar yashaydilar deb ko‘rsatadi. Odamlar esa tor burunli maymunlardan kelib chiqqan.

Avstraliya qitasida sut emizuvchilar sinfining yuksak vakillari kelib chiqmagan, shunga ko‘ra u yerda ham dastlabki odamlar vujudga kelgan bo‘lishi mumkin emas.

CH.Darvin paleontologik qazilmalar, odamsimon maymunlar – gorilla, shimpanzening Afrikada yashayotganini e’tiborga olib, dastlabki maymunning odamga aylanish maydoni Afrikada yuz bergan deydi. Keyinchalik qazilma odam suyaklari Yava orolida, Xitoyda va boshqa yerlarda topildi.

Yuqoridagilarni hisobga olib olimlar maymunning odamga aylanish jarayoni Janubiy Osiyo va Afrikada sodir bo‘lgan deb taxmin qiladilar.

Ma’lumki, hozirgi vaqtda odamlarning bir necha irqlari mavjud. Shunga asoslanib, bir guruh olimlar turli irqlar o‘rtasidagi tafovutlar hozirgi zamon odamiga oid belgilarga nisbatan qadimiydir. Binobarin, hozirgi zamon odami bir markazdan emas, birdaniga bir necha markazdan kelib chiqqan deb ko‘rsatadilar. Chunonchi, Veydenreyx fikricha, hozirgi zamon odami to‘rt markazdan kelib chiqqan. Avstraliyaning mahalliy xalqi Janubiy Sharqiy Osiyoda pitekantropdan, mongoloid va Amerika irqining vakillari Sharqiy Osiyodan sinantropdan, negr va bushmenlar Janubiy Afrikada Rodeziya odamidan va nihoyat Janubiy G‘arbiy Osiyoda palestin odamidan Yevropa irqiga mansub odamlar paydo bo‘lgan.

Hozirgi vaqtda Yer yuzida 6 milliarddan ortiqroq aholi yashaydi. Ular o‘zlarining anatomik tuzilishi bilan o‘zaro o‘xshash. Lekin dunyodagi barcha odamlar o‘zlarining tashqi qiyofalari bilan bir xil emaslar. Ular terisining rangi, soch formasi va rangi, bosh va burun formasi, labining qalinligi, ko‘z rangi va boshqa ko‘pgina belgilari bilan bir-birlaridan farqlanadilar. Hozirgi davrda bu tafovutlarga qarab odamlarni uch katta: yevropoid, mongoloid va negroid irqlarga bo‘ladilar.

Yevropoid irqiga kiruvchi odamlar terisining oqish, och pushti, sochi sariq rangda, uzun va to‘g‘ri, burni uzun, labi o‘rta qalinlikda, boshi yumaloq bo‘lishi bilan harakterlanadilar.

Negroid irqining vakillari esa, aksincha, terisining to‘q jigarrang, qora, sochi qora, jingalak, burni keng, labining qalinroq bo‘lishi bilan boshqa irqlardan ajralib turadilar. Geografik tarqalishiga qarab bu irqni yana ekvatorial irq ham deb ataladi.

Mongoloid yoki aziato – amerika irqining namoyandalari terisining sarg‘ish, qirg‘iz qovoq, sochi qora, to‘g‘ri bo‘lishligi, soqol va muylovining kamligi yoki rivojlanmagani, yonoqlarining bo‘rtib chiqqanligi, burnining kaltaligi bilan harakterlanadi.

Kishilar o‘rtasidagi bunday farqlar nima sababdan vujudga kelgan? Qanday qilib turli irqlar paydo bo‘lgan? Bu masalalarga javob berishda ham fan bilan din o‘rtasida uzoq davrlar davomida kurash ketadi.

Diniy rivoyatlarga qarganda, xudo odamni yaratganda bir xil emas, har xil – oq, qizil, qora tuproqdan foydalangan emish. Xudo qizil tuproqdan qizil tanli – mongoloid irqiga kiruvchi, qora tuproqdan esa qora tanli- negroid irqiga kiruvchi odamlarni yaratgan emish. Fan bunday fikrlarni tamomila inkor etib, irqlarning kelib chiqishini ilmiy asosda tushuntirib beradi. Irqlarning kelib chiqishi juda murakkab tarixiy jarayondir. Irqiy tafovutlar iqlim, fizik-geografik muhit, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitning kompleks ta’siri tufayli shakllangan.

Irqlar to‘g‘risida so‘z borar ekan, shuni e’tiborga olish kerakki, irqiy farqlar juda kam bo‘lib, ular ikkinchi darajali belgilar hisoblanadi va inson tanasining ichki tuzilishiga oid emas.

Yevropa, mongol va negr irqlariga kiruvchi odamlar tashqi qiyofalari bilan bir-birlaridan farqlansalar ham, turmush qurib, normal nasl beradilar.

Bularning hammasi irqlarning bir tarmoqdan tarqalganligini va hozirgi zamon kishilari irq va millatidan qat’iy nazar bir biologik tur Homo Sapiens ga kirishini ko‘rsatadi.

Miya tabiatning yuksak yaratishi bo‘lib, materiyani murakkab shaklini tashkil etadi. Evolyutsiya davomida odam miyasi uch marta oshdi.

Odam va hayvonlar nerv sistemasining bo‘limini miya tashkil etadi. Miya organizmning eng murakkab hayotiy funksiyalari va muhit o‘zaro munosabatlarining boshqarilishini ta’minlaydi.

Psixik faoliyatining oliy shaklini ong tashkil etadi. Ong faqat insonga xos fenomendir. Ong, uning mohiyati masalasi eng qadimiy muammolardan biri. Ongni dastlab diniy va mifologik qarashlar doirasida tushuntirishga uringanlar. Ongni diniy tushuntirish uni ilohiy hodisa, xudo yaratgan mo‘j’iza tarzida talqin qilishga asoslanadi. Ko‘pgina dinlarda inson ongni buyuk ilohiy aqlning namoyon bo‘lish shakli tarzida tavsiflanadi.

Ongning mohiyatini izohlashda ikki yo‘nalish – bu ong moddiy olamni inson miyasida aks etishi deb tushunish, uni inson tanasi faoliyati bilan bog‘lab talqin etishdir. Ayni vaqtda materialistik yo‘nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida ongning mohiyatini buzib talqin qilish hollari ham paydo bo‘ldi. Aslida ong tarixi insonning inson bo‘lib shakllana boshlashi tarixi bilan bog‘liqdir. Inson ham biologik, ham ijtimoiy taraqqiyot mahsulidir. Ong insonning fikr va hislari, sezgilari, tasavvurlari, irodasi va qarashlaridan tashkil topgan. O‘z-o‘zini anglash, xotira, iroda, nutq ongning asosiy jihatlaridir.

Hozirgi zamon fani ong materiyaning uzoq davom etgan evolyutsiyasining natijasi ekanligini tan oladi. Materiya tabiat hamma vaqt mavjud bo‘lib kelgan, inson esa moddiy dunyoning nisbatan so‘nggi taraqqiyotining mahsulidir. Materiya taraqqiyoti, fikrlay oladigan insonning paydo bo‘lishi uchun bir necha million yillar kerak bo‘lgan. Ong tabiat taraqqiyoti mahsuli, materiyaning xossasidir, barcha materiyaning emas, balki oliy darajada tashkil topgan materiyaning, ya’ni inson miyasining mahsulidir. Lekin ongning bo‘lishi uchun miyaning o‘zigina bo‘lishi yetarli emas. Ong insonni qurshab turgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan chambarchas bog‘langan va shu muhitning ta’sirida faoliyat ko‘rsata oladi.

Hozirgi zamonda murakkab ijodiy jarayonlarni ham amalga oshiruvchi elektron mashinalar yaratilgan, lekin ular ongning o‘rnini bosa olmaydi, chunki ong o‘ta murakkab ob’ektiv mavjudlikdir.

Ong ishtirokisiz sodir bo‘ladigan ruhiy jarayon va holatlar ongsizlik deb ataladi. Ongsizlik ko‘pincha, badan harakatida, xotira, hayolda namoyon bo‘ladi. Real mavjud, lekin sezilmaydigan qo‘zg‘atgichlar vujudga keltiradigan javob ta’sirotlarida, asli ongli paydo bo‘lib, takrorlanishi natijasida avtomatlashib ketgan harakatlarda va boshqa holatlarda ro‘y beradi. Masalan, odam o‘z o‘y-hayollariga cho‘mgan holda uyiga qaytadi va har holda yo‘ldan adashmasdan keladi. Agar u biror xavfni sezib qolsa, bu xavfning sababi va qandayligini hali anglamasdan turib ham, himoya harakatini qiladi. Z.Freyd ongsizlikni sof irratsionalistik tarzda talqin etadi. Uning fikricha, ong bilan ongsizlik o‘rtasida murosasiz qarama-qarshilik bor. Insonning butun xatti-harakati ana shu qarama-qarshilik bilan belgilanadi. Ongsizlikni odam anglashga va payqashga jur’at etolmaydi, u insondagi azaliy mayllar maskanidir.