Zamonaviy tabiiyot bilmilari konsepsiyalari Leksiyalar kursi mundarija

Ilm-fanning shakllanishi. Ilmiy tadqiqot usullari. Ilm-texnika taraqqiyoti

Ilm-fan deyilganda, asosan ma’lum bilim turlari tushuniladi, shuningdek maxsus vazifasi bilim olish, to‘plash, tekshirish va ularni haqqoniyligini mantiqiy hamda tajribaviy usullar bilan isbotlash kabi inson va jamiyat faoliyati, “fan”ga ta’rif sifatida qabul qilinishi mumkin. Fan – hodisalarning ob’ektiv qonuniyatlarini o‘rganadi, shu tufayli fan hodisalarni oldindan ko‘ra oladigan, bashoratchilik funksiyasiga ega.

Fan, jamiyatning yuqori, taraqqiyotini belgilasa, bunga aloqador millat esa zamonaviy sivilizatsiyani belgilab beradi. Shunga qaramasdan ilm-fani umuman yo‘q xalqlar ham mavjud – Avstraliya aborigenlari, Janubiy Amerikadagi ba’zi hindu qabilalari. Ushbu fikr nisbatan olingan, sababi yuqorida ko‘rsatilgan xalqlar ilmiy bilish metodlari, xususan kuzatish, o‘lchov, tajriba va shu kabi metodlardan primitiv holda bo‘lsa ham foydalanishgan.

Ilm – kishining o‘qish, o‘rganish va hayotiy tajriba natijasida orttirgan bilishi. Ilm – ob’ektiv hodisa qonunlarini o‘rganadi va oldindan ko‘ra oladi. Insonlarning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan ma’lumotlari, ya’ni voqelikni inson tafakkurida aks etishi – bilimdir.

Insonning moddiy dunyo to‘g‘risidagi bilimi nisbiydir, u doimo kundalik tajriba, kuzatishlar orqali to‘planib, rivojlanib turadi.

Fanning ilk kurtaklari kishilik jamiyatining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Dastlabki bilimlar amaliy tavsifga ega bo‘lgan. Benihoya serqirra bo‘lgan fanda, u bajaradigan quyidagi uchta funksiyani alohida ajratib ko‘rsatish lozim:

1. 
   fan madaniyat tarmog‘idir;
   
2. 
   fan dunyoni bilish usulidir;
   
3. 
   fan maxsus institutdir (bu tushunchaga oliy o‘quv yurtlari bilan bir qatorda ilmiy jamiyatlar, akademiyalar, laboratoriyalar va boshqalar kiradi).
   

Fan quyidagi xususiyatlarga ega:

- universalllik – tadqiq etilayotgan ob’ekt to‘g‘risida mavjud bilimlarni ular qanday olingan bo‘lsa, shunday holatga taqdim etadi;

- fragmentarlik – ob’ektiv borliqning jamini emas, balki unga xos ayrim fragmentlarni yoki ularning parametrlarini o‘rganadi. Fan o‘z navbatida alohida predmetlarga bo‘linadi;

- umumahamiyatlilik – olingan bilimlar barcha insonlar uchun foydalidir, chunki fan tili yagona bo‘lib, u odamlarni birlashtirishga harakat qiladi;

- tizimlilik – fan bir-biri bilan bog‘lanmagan qismlardan tashkil topgan emas. U o‘ziga xos tartibga egadir;

- sinalganlik – xulosalar ma’lum qoidalarga binoan tekshirilishni talab qiladi va undan o‘tkaziladi;

- ratsionallik – bilimlar oqilona ish yuritish va mantiq qonunlariga tayangan holda olinadi, empirik daraja chegarasidan o‘tuvchi nazariyalar va ularni asoslarini shakllantiradi.

Tabiiy-ilmiy bilishning shakllariga – nazariy tizimning muhim elementlari hisoblangan muammo, gipoteza, nazariya, prinsiplar, kategoriya hamda qonunlar kiritiladi.

Muammo – tadqiqotchi tomonidan anglangan, mavjud bilimlar javob bera olmaydigan masalalardir. Ilmiy muammoni to‘g‘ri tanlash juda muhimdir.

Ilmiy gipoteza – bu haqiqiyligi yoki noto‘g‘riligi hali isbotlanmagan bilimlardir. Gipoteza ilmiy tadqiqot jarayonini ma’lum yo‘nalishda yo‘naltiradi, yangi-yangi dalillarni va ma’lumotlarni to‘plashga yordam beradi.

Nazariya – haqiqatligi isbotlangan bilimlardir. Nazariyaning gipotezadan asosiy farqi, uning tasdiqlanganligi, isbotlanganligidir. Nazariya muayyan shaklda rivojlangan ob’ektiv borliqning asosiy tomonlari munosabatlarini bilish jarayonida kelib chiqqan, boy, chuqur ma’nodagi bilimlar yig‘indisidir. Nazariyaning asosiy elementi – uning prinsiplari va qonunlaridir.

Prinsiplar – nazariyaning eng umumiy va fundamental holatidir.

Fanlar qonunlari – o‘rganilayotgan hodisa, ob’ekt va jarayonlarning umumiy aloqalarini nazariy tasdiqlar shaklida qayd etadi.

Fanlar kategoriyalari – nazariyaning eng umumiy va muhim tushunchalari bo‘lib, u nazariya ob’ektining va predmetining xususiyatlarini harakterlaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, nazariya miqdor va sifat jihatidan o‘zgarib tursa ham, u ilmiy bilimlarning eng muvozanatli shakllaridan biridir. Ma’lumki, yangi-yangi faktlarning to‘planishi nazariyani, uning prinsiplarini o‘zgarishga olib keladi, yangi prinsiplarga o‘tish esa o‘z mohiyati bo‘yicha yangi nazariyaga o‘tish demakdir.

Umumiy nazariyalardagi o‘zgarishlar nazariy bilimlar tizimida sifatiy o‘zgarishlarga olib keladi, natijada ilmiy inqilob ro‘y beradi. Ilm-fandagi mashhur ilmiy inqiloblar N.Kopernik, I.Nyuton, A.Eynshteyn kabi buyuk olimlarning ismlari bilan bog‘liq.

Ilmiy tadqiqotning asosiy usullari quyidagilardan iborat:

- kuzatish – predmet, voqea va hodisalarni muayyan maqsadga qaratilgan hissiy bilish usulidir. Ilmiy kuzatish faktlar yig‘ish uchun o‘tkaziladi. Lekin, kuzatishda kuzatuvchining kuzatilayotgan jarayon yoki hodisaga to‘liq bog‘liqligi saqlanadi. Tadqiqotchi kuzatuvni olib borishda ob’ektni o‘zgartira olmaydi, uni boshqaraolmaydi yoki nazorat qila olmaydi;

- eksperiment – kuzatishga qaraganda aktiv harakterga ega bo‘lgan tadqiqot usulidir. Eksperiment kuzatishga nisbatan yuqoriroq darajadagi bilish usulidir. Eksperiment paytida o‘lchashlar olib boriladi, o‘rganilayotgan hodisalar ob’ektiv baholanadi. Ilmiy eksperiment hozirgi zamonda insoniyat amaliyotining muhim qismidir. Ilmiy tadqiqotlarning sohalariga qarab, tadqiqot qiluvchi predmetlarning tabiatiga qarab, eksperimentlar fikriy bo‘lishi ham mumkin;

- o‘lchashlar – bilish jarayonida narsaning miqdor tavsifnomasini aniqlash usulidir. O‘lchov odatda o‘rganilayotgan predmetni aniq qayd etilgan xossa va belgilarga ega bo‘lgan boshqa biron-bir predmet bilan nisbatlash yo‘li orqali amalga oshiriladi.

- analogiya (moslik, aynanlik, o‘xshashlik) – narsa va hodisalar biror xususiyatlarning o‘xshashligini o‘rganish usulidir. Bu usul o‘rdamida ikki, yoki bir necha predmetning o‘xshash xususiyatlari o‘rganiladi. Analogiya usuli modellashtirish jarayonida ishlatiladi;

- modellashtirish – ob’ektning ayrim xususiyatlari va belgilarini uning o‘zida emas, balki uning o‘lchamlari kichiklashtirilgan, o‘ziga aynan o‘xshash nusxasida (modelida) ilmiy izlanishlar olib borish jarayonidir. Modellashtirish asosida tadqiq qilinayotgan ob’ekt bilan uning modeli o‘rtasida o‘xshashlik, muvofiqlik yotadi. Masalan, Nils Borning atom modeli atomning murakkab xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi.

Amaliy, texnika fanlarida, ko‘pincha, ilmiy tadqiqotlar ham eksperimental ham nazariy izlanishlarni o‘z ichiga olgan kompleks holda olib boriladi.

Fan tizimi umuman quyidagi katta guruhlarga bo‘linadi: tabiiy fanlar, gumanitar fanlari, texnika fanlar va ijtimoiy fanlar. Bu guruhlarning har qaysisidan juda ko‘p mustaqil fan sohalari ajraladi. Mustaqil fanlar bir-biriga bog‘liq sohalarda ilmiy izlanishning yirik va istiqbolli muammolarini yechishga to‘g‘ri keladi, bu hol hozirgi paytda fanlararo va kompleks tadqiqotlarni keng avj oldirishni taqozo etadi. Tabiatni muhofaza qilish muammosi bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Bu muammo texnika fanlari, Yer to‘g‘risidagi fanlar, biologiya, tibbiyot, iqtisodiyot va boshqalar bilan qo‘shilib ketgan. Bu xildagi ilmiy va ilmiy-texnik muammolarni hal qilish uchun hozirgi fanlarda tadqiqotlarni dasturiy – maqsadli tashkil etish metodi keng qo‘llaniladi. Ilmiy tadqiqotlar 2 ga: fundamental va amaliy tadqiqotlarga ajratish qabul qilingan. Tabiat, jamiyat, tafakkurga xos qonunlarni bilib olish fundamental tadqiqotlarning, bu tadqiqotlar natijalarini bilim orttirish va ijtimoiy-amaliy muammolarni hal qilish uchun qo‘llash amaliy tadqiqotlarning vazifasidir. Fundamental tadqiqotlar, odatda, amaliy tadqiqotlardan oldinda boradi va ular uchun nazariy asos yaratadi. Fundamental va amaliy tadqiqotlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni mustahkamlash, ilmiy yutuqlar natijalarini amaliyotga tezroq joriy etish – hozirgi davr fani uchun muhim vazifalardan biridir.

Fanlarni klassifikatsiya qilish juda qadimdan boshlangan. X asrda sermazmun ijod etgan buyuk ensiklopedik olim va mutafakkir Abu Nasr al-Farobiy (873-950 yillar) “Kitob fi ixso al-ulum va at-ta’rif” (“Fanlar klassifikatsiyasi”) asarida fanlarni quyidagicha guruhlarga, bo‘limlarga bo‘ladi.

I. Til to‘g‘risida ilm (“Isxo al-ulum”), 7 bo‘limdan iborat:

1) Oddiy so‘zlar to‘g‘risida fan;

2) Ibora va gaplar to‘g‘risida fan;

3) Oddiy so‘z qonunlari va so‘z ohanglari to‘g‘risida fan;

4) So‘z ibora va gaplar qonunlari to‘g‘risida fan;

5) To‘g‘ri yozish qonunlari to‘g‘risida fan;

6) To‘g‘ri o‘qish qoidalari to‘g‘risida fan;

7) Sh’er yozish to‘g‘risida fan.

II. Mantiq ilmi (Logika). Tafakkur qonunlari va fikrlash haqida so‘z ketadi. Aristotelning mantiqqa oid asarlariga tahlil va ta’rif beriladi.

III. Matematika. Ushbu fanlar guruhida Farobiy 7 mustaqil fanlarni ajratadi. Bular:

1. 
   Arifmetika;
   
2. 
   Geometriya;
   
3. 
   Optika/yorug‘lik va uning xususiyat, qonuniyatlari haqidagi fanlar;
   
4. 
   Yulduzlar to‘g‘risida fan;
   
5. 
   Musiqa to‘g‘risida fan;
   
6. 
   Og‘irlikni o‘lchash to‘g‘risida fan;
   
7. 
   Mexanika to‘g‘risida fan.
   

IV. Tibbiyot va diniy fanlar.

Farobiy tasnifiga ko‘ra “Tabiiyot” yoki “Fizika” – tabiat to‘g‘risidagi fanlar guruhini tashkil etib, modda va jismlarni tabiatga bir-biri bilan bog‘liqligi, tabiiy va sun’iy jism to‘g‘risida; tabiat unsurlari – olov, havo, suv va yer to‘g‘risida 8 bo‘limda o‘z fikr-mulohazalarini bildiradi. Diniy yoki metafizika to‘g‘risida ham Farobiy o‘z mulohazalariga ega.

V. Shahar – davlat to‘g‘risida fanlar (“Ilmiy madaniyat”).

Farobiy bu bo‘limda davlatni boshqarish, etika va ta’lim-tarbiya to‘g‘risida to‘xtalib o‘tadi.

Abu Nasr al-Farobiyning X asrda tuzgan fanlar klassifikatsiyasi o‘z davrining eng mukammal, bekami-ko‘st klassifikatsiyasi bo‘lgan. Uning fanlar bo‘yicha tuzgan klassifikatsiyasidan G‘arbiy Yevropa olimlari: tabiatshunos Rodjer Bekon (1214-1280), musiqashunos Simon (1389), filolog Raymon Lulliy (1235-1315) va boshqalar o‘z asarlarida keng foydalanishgan.

Hozirgi vaqtda fanlar ilmiy yo‘nalishlariga ko‘ra, fundamental va amaliy guruhlarga ajratiladi. Fundamental fanlar tabiat, jamiyat va tafakkur qonuniyatlarini o‘rgansa, amaliy fanlar fundamental fanlar natijalarini faqat bilish jarayoniga tatbiq etib qolmay, balki ijtimoiy-amaliy masalalarni hal etishga ham tatbiq etadi. Fundamental fanlar amaliy fanlarga nazariy asos yaratadi.

Biz fan-texnika inqilobi davrida yashamoqdamiz. Bu tushuncha orqali fan va texnikaning hayotimizda katta ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlanadi. Kishilik jamiyati taraqqiyotining barcha bosqichlarida shunday bo‘lgan emas. Fan va texnika kurtaklari qadimda shakllangan, ammo ular bir-biridan ayrim tarzda rivojlanib borganlar. Masalan, qadimgi yunonlar ajoyib madaniyatni vujudga keltirib, tabiatni bilishga intilishgan, lekin ular uchun og‘ir ishlarni ilmiy taraqqiyot natijasida yaratilgan mashinalar emas, balki qo‘llar bajarishgan. Faqatgina yangi davrda (o‘rta asrlarda) g‘arb madaniyatida insonning tabiatga munosabati kuzatuvchanligidan amaliylikka aylandi. Insonning tabiatga hayoliy munosabati amaliy ahamiyat kasb eta boshladi. Endi ular tabiatni qanday bo‘lsa shunday qabul qilmasdan, uni o‘zgartirish imkoniyatlarini qidira boshladilar. Bu esa tabiatshunoslikni texnikaga aylantirdi.

Fan bilan texnikaning o‘zaro boliq, yagona, ilgarilab boruvchi taraqqiyoti fan-texnika taraqqiyoti deyiladi. Fan texnika taraqqiyoti – ijtimoiy taraqqiyot asosi. Dastlab fan rivoji bilan texnika taraqqiyoti o‘rtasidagi yaqinlashuv 16-18-asrlarda manufaktura ishlab chiqarishi bilan bog‘liq holda sodir bo‘ldi. Bungacha moddiy ishlab chiqarish empirik tajribalar, hunarmandlik asosida shakllangan.

16-asrda savdo-sotiq va yirik manufakturadagi tub o‘zgarishlar bir qancha aniq vazifalarni nazariy va eksperimental hal qilishni talab qildi. Bu davrda fan O‘yg‘onish davri g‘oyalari ta’sirida sxolastika an’analarini parchalab, amaliyotga murojaat qildi. Kompas, porox va kitob nashr qilish ilmiy-texnikaviy faoliyatga asos solgan 3 ta yirik kashfiyot bo‘ldi. Suv tegirmonlarining rivojlanayotgan manufaktura ishlab chiqarishida qo‘llanilishi ba’zi mexanik jarayonlarni nazariy tadqiq etishni talab qildi. Natijada charxpalak g‘ildiragi, charxpalak harakati nazariyasi, qarshilik va ishqalanish ta’limotlari yaratildi. Fan bilan texnika yaqinlashuvining 2-bosqichi mashina ishlab chiqarishning 18-asr oxiridan boshlab taraqqiy etishi bilan bog‘liq bo‘lib, bunda fan bilan texnika bir-birining jadal rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Bu davrda ilmiy tadqiqot faoliyatida nazariy masalalarni hayotga tatbiq qilishga da’vat etuvchi fanning maxsus bo‘g‘inlari paydo bo‘ldi: amaliy tadqiqotlar, ishlab chiqarish tadqiqotlari, amaliy konstruktiv ishlanmalar. Fan-texnika taraqqiyotining 3-bosqichi fan-texnika inqilobi bilan bog‘liq. Uning ta’sirida texnika taraqqiyotiga qaratilgan ilmiy sohalar kengayadi. Fanning texnikaga nisbatan yetakchilik mavqei yanada yorqin namoyon bo‘ladi, fan texnikani uzluksiz inqiloblashtiruvchi kuchga aylanadi. O‘z navbatida, texnika ham fan taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, uning oldiga yangi talab va vazifalar qo‘yadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning tub sifat o‘zgarishlarida fanning asosiy ishlab chiqarish omili bo‘lishiga fan-texnika inqilobi katta rol o‘ynaydi. 20-asrning o‘rtasida boshlangan. Fan-texnika inqilobi mehnatning mazmuni, harakteri va sharoitini, ishlab chiqaruvchi kuchlar strukturasini, mehnat taqsimotini, jamiyatning professional strukturasini o‘zgartiradi; mehant unumdorligining o‘sishiga olib keladi; jamiyat hayotining hamma tomonlariga, madaniy-maishiy hayotga, inson psixologiyasiga ta’sir ko‘rsatadi.

Elektron hisoblash mashinalari fan texnika inqilobining ramzi hisoblanadi. Uning paydo bo‘lishi bilan inson funksiyalarini asta-sekinlik bilan mashinalarga berishga, ishlab chiqarish va boshqaruvni avtomatlashtirishga olib keldi.

Hozirgi zamon fan-texnika inqilobining harakterli xususiyati uning sanoat bilan birga ijtimoiy hayotning turli sohalari: qishloq xo‘jalik, transport, aloqa, tibbiyot, ta’lim, maishiy xizmat kabilarni qamrab olganligidadir.

Fan-texnika inqilobi global muammoga aylangan ayrim salbiy oqibatlarni ham keltirib chiqardi. Bu muammolar – ekologiya, xalqaro terrorizm, demografiya, energiya tanqisligi bilan bog‘liq va boshqalarni hal qilish uchun kuchlarni birlashtirish taqozo qilinadi. Hozirgi zamon ilm-fanining yutuqlarini qo‘llash natijasida butun global muammolar kompleksida, eng avvalo jamiyat va tabiat orasidagi munosabatlarda ziddiyatlar kuchaydi. Ma’lumki, olimlar ancha vaqtdan buyon planetamizda ekologik holat yomonlashganligini aytib kelishmoqda.

Hozirgi davrda ekologik muammolar birinchi o‘ringa ko‘tarildi. “Hech narsa o‘z-o‘zidan berilmaydi”, - deb ekologik qonunlarni birini ta’rifini bergan edi B.Kommoner. Atom energetikasining rivojlanishi ham katta xavf tug‘dirmoqda. Chernobil halokatining oqibatlari hali ko‘p yillar ta’sirini ko‘rsatadi. Taniqli futurologlar E.Viner va G.Kan “2000 yil” deb ataluvchi kitobida: “amalda industrilizatsiya boshlangandan buyon, deyarli hamma asosiy texnologik o‘zgarishlar kutilmagan oqibatlarga olib keldi. Insonning tabiat ustidan hukmdorligining o‘zi bizning nazoratimizdan tashqarida hukmdorlik manbaiga aylanishi xavfi paydo bo‘lmoqda”, - deb yozishgan.

Ilmiy-texnik inqilob (ITI)ning umumbashariy harakteri xalqaro ilmiy-texnik hamkorlikni talab qiladi, chunki global ilmiy-texnik loyihalar uchun katta-katta moliyaviy harajatlar kerak bo‘ladi. ITIning ko‘pgina oqibatlari milliy chegaralar bilan chegaralanib qolmaydi. Shunday halqaro aloqalarga Orol dengizini saqlash va qutqarish bo‘yicha, ilmiy loyihalar qurilishlari misol bo‘la oladi. Fan tufayli yuzaga keluvchi xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik barcha millatlar uchun universal (birdek) ilmiy til (ilmiy esperanto)ni shakllantirish bilan bir qatorda, xalqlarning o‘zaro yaqinlashuvi uchun asosiy vazifani o‘taydi.

Hozirgi davrda fan jamiyat taraqqiyotini ancha siljituvchi kuch va vosita bo‘lib qolayotganligini kuzatish mumkin. Xalq va millat dunyoqarashini shakllantirish, ta’lim-tarbiya, ahloq normalarini vujudga keltirish, ma’naviy barkamol insonni tarbiyalashda fan alohida o‘rin tutmoqda.

Tabiatshunoslik tarixi
Qadimgi dunyoda ilm-fan

Fan kishilik jamiyatinng paydo bo‘lishi bilan bog‘liq holda rivojlangan bo‘lib, u asosan amaliy tavsifga ega bo‘lgan.

Insoniyat tarixida ilm-fan kurtaklari birinchi marotaba mifologiya sifatida Qadimgi Sharq va Yunonistonda paydo bo‘ldi. Mif (rivoyat, afsona) – Koinot va hayotning paydo bo‘lishi, tabiat hodisalari, xudolar va afsonaviy qahramonlar haqida ibtidoiy tushunchalarning badiiy ifodasidir. Mifologiya – miflarni o‘rganuvchi fan. Mifologiya dastlab ibtidoiy jamoa tuzumida olam haqida fantastik tasavvurlarning yagona shakli sifatida mavjud bo‘ldi. Mifologiyada, ibtidoiy jamiyat hayotining rivojlanish darajasi pastligi, inson bilimining zaifligi sababli vujudga kelgan bo‘lsa ham, kishilarni, hayotni sevishga intilishi zarurligi va unda yaxshilik bilan yomonlik, nur bilan zulmat o‘rtasidagi kurash o‘z ifodasini topgan edi.

Miflar “Avesto”, “Iliada”, “Ramayana”, “Shohnoma”, “Kalevala”, “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li” kabi abadiy yodgorliklarning yaratilishida ham salmoqli o‘rin tutgan.

Mifologiya fanga o‘tish bo‘sag‘asida ma’lum bosqich vazifasini bajargan. Rivojlanish davom etishi Bilan mifologiya o‘rnini naturfalsafa (naturfilosofiya) egalladi.

Qadimiy odamning olam haqidagi tasavvurlarini o‘zida ifodalangan va avloddan-avlodga yetkazishga mo‘ljallangan miflarning ommalashish usullari ham turlicha bo‘lib, asosan, jonli og‘zaki ijro orqali, ya’ni so‘z vositasida hikoya qilib berilgan.

Kishilik jamiyati rivojlanishining davom etishi bilan mifologiya o‘rnini asta-sekin naturfilosofiya egalladi. Naturfilosofiya (nemischa naturphilosophie – tabiat falsafasi) tabiatni falsafiy prinsiplar asosida, bir butun tizim holida sharhlash, tabiatni umumiy nazariyasini ko‘rsatib borishga urinishdir. Naturfilosofiyaning tabiatshunoslik bilan falsafa o‘rtasidagi o‘rni, fan tarixida o‘zgarib bordi.

Dunyo haqidagi ob’ektiv bilimlar tizimining birinchi kurtaklari qadimgi Yunonistonga xosdir. Yunonistonda mutafakkirlar, ham faylasuf, ham tabiatshunos olimlar bo‘lishgan. Ularning matematika, mexanika, astronomiya kabi fanlarga qo‘shilgan hissalari insoniyat ilm-fan tarixida alohida o‘rin egallaydi.

Eramizdan oldingi 6 asrda kosmos tushunchasi hozirgiga qaraganda boshqacha talqin qilingan. “Kosmos” so‘zi oldin “tartib” ma’nosini bildirib harbiy sarflarda, davlat tizimida qo‘llanilgan. Keyinchalik eramizdan oldingi 5 asrda “Kosmos”, Koinot, borliq insonni o‘rab turgan dunyo, tabiat kabi tushunchalarni ifodalay boshladi.

Qadimgi Yunoniston naturfaylasuflarida, atrofdagi rang-barang dunyoning asosi oddiy narsalardan (olov, suv, havo, yer) iborat degan fikr vujudga keldi.

Yunon faylasufi Geraklit Efes (eramizdan oldingi 544-483 yillar) Koinotni olovdan vujudga kelganligi to‘g‘risidagi fikrni bildiradi. Fales Miletlik (eramizdan oldin 625-547 yillar) esa butun borliq suvdan iboratligini o‘qdiradi. Fales Yunon faylasufi, antik falsafa va fanning ilk namoyandasi. Fales turli sohalarda, xususan, astronomiyada kashfiyotlar qildi. Masalan, Yunonistonda birinchi bo‘lib, Quyoshning tutilishini oldindan aytib berdi. U, shuningdek, Quyoshning bir yil davomida harakati 365 kunga teng ekanligini isbotlagan. Fales ta’limotiga ko‘ra, tabiatdagi turli tuman narsa va hodisalar dastlabki ibtido-suvdan paydo bo‘lgan va pirovardida suvga aylanadi. U birinchi bo‘lib, olamning moddiy birligi haqida, bu moddiy birlikning doimiy harakatda va o‘zgarishda ekanligini aytgan.

Fales asarlari saqlanmagan. U haqidagi ma’lumotni Aristotel asarlaridan topish mumkin.

Falesning shogirdi, izdoshi Anaksimen (eramizdan oldin 585-525 yillar) ta’kidlashicha, butun borliqning asosi havodan iborat. Uning fikricha, havoni siyraklashishi va quyuqlashuvi oqibatida barcha narsalar yuzaga kelgan, ya’ni havo siyraklashuvidan olov, quyuqlashuvidan esa bulut, suv va yer hosil bo‘lgan. Havoning harakati oqibatida rang-barang dunyo vujudga kelgan.

Falesning boshqa shogirdi Anaksimandr (eramizdan oldin 611-545 yillar) “Tabiat haqida” – dastlabki Yunon falsafiy asarining muallifi. Anaksimandr Koinotning geotsentrik modelini, ilk geografik haritani tuzgan va odamni boshqa turdagi hayvon (baliqlar)dan kelib chiqqanligi g‘oyasini bayon qilgan.

Pifagor (eramizgacha 582-500 yillar) Qadimgi Yunoniston matematikasida alohida o‘ringa ega. Son barcha narsaning mohiyati, olam esa sonlar va ular orasidagi munosabatlarning garmoniy tizimi degan g‘oyalar Pifagor falsafasida ilgari surilgan.

Pifagor nomi bilan juft va toq, tub va murakkab, mukammal sonlar, arifmetik, geometrik va garmonik proporsiyalar tushunchalari bog‘liq. Pifagor Yerni sharsimonligi va o‘z o‘qi atrofida aylanishiga oid fikr-mulohazalarni bildirgan. Shu bilan birga, Pifagor Koinotning markazi Yer degan nazariyaga qo‘shilgan.

Empedokl (eramizgacha 483-423 yillar) yer, suv, havo va olovni tabiatning “ildizi” deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiat unsurlari bo‘lgan to‘rt element bir-biri bilan aralashib tabiat boyliklarini hosil etadi.

Demokrit (eramizning 483-423 yillar) Koinotni mayda zarrachalardan iborat deb hisoblaydi. Zarralar – “atom”lar abadiy, ularni yo‘q qilib bo‘lmaydi. Shuning uchun Koinot, borliq abadiydir. Demokritning fikricha, atomlar (yunoncha “atom” – bo‘linmaydi, parchalanmaydi degan ma’noni bildiradi) o‘zgarmaydi, sinmaydi, bo‘linmaydi va har doim harakatda. Ularni shakli va kattaligiga qarab ajratish mumkin. Ammo, atomlar shunday kichikki, uni inson o‘zining sezgi a’zolari bilan anglab ololmaydi. Demokritning atomni tuzilishi, Koinotni cheksizligi, abadiyligi to‘g‘risidagi ta’limoti o‘z zamonasidan ancha ilgarilab ketdi va kelgusida bir qator olimlar uning nazariyasiga qayta-qayta yondashishdi.

Qadimgi Yunonistonning buyuk faylasuf olimlaridan biri Aristotel (Arastu) hisoblanadi (miloddan avvalgi 384-322 yillar). Platonning shogirdi va uning akademiyasida tahsil olgan Aristotel, Aleksandr Makedonskiyga (Iskandar Zulqarnayn) murabbiylik qilgan. Aristotel fan sohalarini tasniflab insoniyat tafakkurini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shdi.

Aristotel bilish, mantiq, biologiya, etika, siyosat, tarbiya nazariyasi, iqtisodiyot ta’limotlarida ilmiy ishlar olib bordi. U olamdagi hodisa va predmetlarning sabablarini to‘rt guruhga bo‘ldi.

1) moddiy sabab yoki materiya;

2) shakliy sabab yoki shakl;

3) yuzaga keltiruvchi sabab;

4) oxirgi sabab yoki maqsad.

Garchi Aristotel materiyani dastlabki sabablardan biri deb e’tirof etsa ham, uni faqat passiv asos, imkoniyat xolos, qolgan uch sababni esa – faol sabab, deb hisoblaydi. Masalan, uning fikricha, shaklsiz hech qanday narsaning bo‘lishi aslo mumkin emas, shakl – borliq mohiyatidir, shakl – abadiy, o‘zgarmas va moddiy sababdan ustunroqdir. Yuzaga keltiruvchi sabab harakat yoxud turg‘unlik manbaidir. Harakat, deydi Aristotel biron-bir narsaning imkoniyatidan voqelikka o‘tishidir. Harakatning to‘rt turi bor, bular: sifatli harakat yoki o‘zgarish; miqdoriy harakat yoki ko‘payish va kamayish; joyni o‘zgartirish yoki makondagi harakat; vujudga kelish va yo‘q bo‘lishdan iborat. Oxirgi sabab yoki maqsad – harakat, o‘zgarish, inson faoliyatining oqibatidir.

Biologiya sohasida Aristotel o‘simlik va hayvonot turlarining biologik jihatdan maqsadga muvofiqligi haqida ta’limot yaratdi. O‘simliklarning urug‘dan o‘sib rivojlanishi, hayvonlardagi instinktlarning maqsadga muvofiq tarzda yuzaga kelishi, a’zolarining o‘zaro mutanosib ravishda harakat qilishi – tabiatdagi maqsadga muvofiqlik namunasidir.

Aristoteldan juda boy falsafiy meros qolgan. Ular orasida eng mashhurlari: “G‘oyalar haqida”, “Birinchi analitika”, “Ikkinchi analitika”, “Fizika”, “Metafizika”, “Siyosat”, “Ekonomika”, “Etika”, “Ritorika” va boshqalar.

Arximed (eramizning avvalgi 287-212 yillar) buyuk matematik va mexanik. Arixmed matematikaga oid bir qator ilmiy ishlar qildi. Ular orasida uning usuli yordamida egri chiziqlarning uzunligini hisoblab topish, yuza va hajmlarni aniqlash. Arximed richag qonunlarini topgan, uning nomi bilan yuritiladigan gidrostatika qonunini ham ochgan. U dunyo manzarasining muammosi bilan chuqur qiziqar edi: dunyoni gelio- va geotsentrik sistemalarini taqqoslab quyidagi xulosaga keldi - dunyo ulkan bo‘lsa ham uni oxiri bor. Arximed Koinotda chang zarralarni sonini hisobladi, zamonaviy belgilashda bu 10⁸³.

Arximed o‘zini ishlari bilan tabiiy fanlarni mustaqil sohaga ajratishga ko‘maklashgan.

Qadimgi Rimda ham bir qator naturfaylasuflar yetishib chiqdi. Ular tabiiy bilimlar taraqqiyotiga salmoqli hissalarni qo‘shdilar.

Klavdiy Ptolemey Qadimgi Yunoniston olimi, ammo, olim Rim imperiyasi davrida asosan Iskandariya shahrida ijod qilgan. Ptolemey fanga olam tuzilishining geotsentrik sistemasi nomi bilan kirgan sistemani yaratdi. Ular Quyosh, Oy va sayyoralarning ko‘rinma harakati aylanalar bo‘ylab tekis harakatdan iborat, harkatsiz Yer esa olamning markaziga joylashgan, deb tushuntirdilar edi. Bu sistema olamning haqiqiy tuzilishini aks ettirmasa ham o‘z davri uchun ilg‘or bo‘lgan. Bu sistema yoritkichlarning osmondagi vaziyatlarini oldindan aytib berish imkonini berar edi. Shu sababli, u fanda bir yarim ming yilcha yashadi.

Ptolemey asarlari Sharqda matematika, astronomiya va geografiyaning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Abu Rayhon al-Beruniy “Qonuni Ma’sudiy” asarini yozishda Ptolemey asarlariga asoslangan.