Zarifa Qurbonova eksperimental psixologiya

? 

? 

---

47

hissiy holatlari haqidagi nutqiy tavsiflaridan va vegetativ xususiyatlarni turli usullar
yordamida yozib olishdan foydalanish mumkin.
Hissiy holatlarning ifodalanishi (ekspressiv tomoni)ni o`rganishning qulayligi, 

tarixiy xujjatlar, kinoxronika lentalari, fotosurat va boshqalardan ham foydalanish

mumkin. ekspressiya deganda, insonning jismoniy va ruhiy holatlarining tashqi 
namoyon bo`lishi harakati-mimika, tananing ifodali harakati -poza, qo`lning ifodali
harakati imo-ishora (jest) ularning barchasi umumlashtirib, pantomimika deb ataladi. 
Insonning ruhiy holati haqida eng ko`p axborotni mimika beradi.
Insonning pantomimik harakatlari yosh va individual xususiyatlariga bog`liq 

holda namoyon bo`ladi.

Pantomimik harakatlar ixtiyorsiz va ixtiyoriy bo`lishi mumkin. Ixtiyoriy 

pantomimika ixtiyorsiz harakatlar asosida, sub`ektning hayotiy tajribasi natijasi

sifatida rivojlanadi. Ixtiyorsiz pantomimik harakatlar shaxsning ruxiy holati haqida 
ko`proq axborot berishi mumkin. G.de-Syupervil inson turli kechinmalar holatida
yuzida bo`ladigan ifodalarni sxematik tarzda ko`rsatib berishga harakat qilgan. Bu 
chizma ko`z, burun, og`iz, holatlarining o`zgarishi bilan tushuntiriladi.

Nima uchun hissiyotlar insondagi fiziologik jarayonlarga ham ta`sir 

ko`rsatadi? 
Emotsional holatlarning ifodalanishini o`rganish uchun quyidagi tajribadan 

foydalanish mumkin. Buning uchun insonning turli ruhiy holatlari aks etgan 15-20 ta

fotosurat kerak bo`ladi. Uning orqasiga inson qanday hisni kechirayotganligi yozib 
quyiladi. SHu bilan birga bir xil uzunlikdagi turli kinosyujetlardan ham foydalanish
mumkin.

Tajribaning birinchi qismida tekshiriluvchilar fotosuratga qarab-ixtiyoriy his-

tuyg`ularni baholaydilar. Ikkinchisida esa kinosyujetdagi ixtiyorsiz kechinmalarni
ta`riflaydilar. Har ikki tajriba natijalarini taqqoslash orqali hissiyotlarning 
ifodalanishidagi umumiy va farq qiluvchi tomonlarni aniqlash mumkin.

Inson o`z his-tuyg`ularini boshqara oladimi? 

Anglangan his-tuyg`ular haqidagi ma`lumotni olish uchun o`zining hissiy

holatlari haqida hisobot berish metodidan foydalanish mumkin. Bu metod 
hissiyotlarni paydo bo`lish sababi, sub`ekt tomonidan o`z ruhiy holatlarini idrok
qilish xususiyati, hukmron hislar, psixik faoliyatda biror buzilishni his qilish yoki 
qilmasligi kabi holatlarni aniqlash imkonini beradi. Bu metodning afzalligi
tekshiriluvchi o`zi lozim deb topgan barcha ma`lumotlarni etkazadi, kamchiligi esa 
hissiyotlarni o`lchash imkoniyati mavjud emas. SHunday paytda avvaldan
belgilangan maxsus shkalalardan foydalanish maqsadiga muvofiq bo`ladi. 
Emotsional holatlar shkalasi quyidagicha: 

1. Kuchli salbiy holatlar - kuchli qoniqmaslik, nafrat, afsuslanish, dahshatga

tushish. 
2. Kuchsiz salbiy holatlar - kuchsiz norozilik, qayg`urish, xafa bo`lish,
xavotirlanish, qo`rquv. 
3. Neytral holatlar: xotirjamlik, ishonchlilik.
4. Kuchsiz ijobiy holatlar: kuchsiz zavqlanish, qoniqish hissi,