‘zbe risto n respublirasi 1 ay va ‘rta m axsus ta ’lim vazirligi

7-rasm. Gazlar almashinuvi fiziologiyasi
Y U R A K Q O N -T O M IR Y E T IS IIM O V C H IL IG I
Yurak qon tom ir yctishmovchiligi qon tomirlar tonusining 
pasayishi yoki ortishi va yurakning nasos faoliyatining kam ayishi 
natijasida 
regionar 
qon 
aylanishi 
va 
m ikrotsirkulyatsiya 
o ‘zgarishlari bilan kechadi. Y urak yctishmovchiligi ham qon 
tom irlar yctishm ovchiligi, ham qon aylanishi buzilishga sabab 
b o ‘ladi. Ammo patologik jarayonning rivojlanishida birlamchi

---

sabab: yurak yoki qon tomirlar yetishmovchiligini aniqlash jadal 
davo muolajalarini o ‘tkazishda katta aham iyat kasb etadi.
M a ’lumki, yurak qon tomir tizimi organizm da ham m a hayotiy 
zarur organlar va to ‘qimalarga kislorod va oziq m oddalar ctkazib, 
ulardan modda almashuvi mahsulotlari va karbonat angidridni olib 
ketish kabi transport vazifasini o‘taydi. Qon aylanishi uch tarkibiy 
qism dan iborat bo‘lgan dinamik sistcma tizimni o ‘z ichiga oladi: 
yurak, qon tomirlar va nihoyat aylanayotgan qon hajmi.
Bajaradigan vazifasiga ko ‘ra bu sistcma tizim makro- 
tsirkulyatsiya va mikrotsirkulyatsiyaga b o ‘linadi. Bolalarda qon 
aylaaishining quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari mavjud:
1. qon oqish tezligi kattalarga nisbatdan ikki barobar katta;
2. qon hajmi tana og ‘irligiga nisbatdan k o ‘p;
3. tana og‘irligiga va sathiga nisbatdan yurak urushi va daqiqa 
qon aylanish hajmi yuqori;
4. qo n tomirlari sig‘imining nisbatdan katta va pcriferik 
qarshilik ko ‘rsatkichi baland. Shu bilan bir qatorda yurak-qon 
tom irlar tizimi faoliyati to‘liq takom illashm aganligi yurak 
aritmiyalari, taxikardiyalar, qon tom ir distoniyasi bolalarda 
oson rivojlanadi. Qon aylanishga uchta omil asos b o ‘ladi: 
yurakning 
qisqarish 
kuchi, 
qon 
tom irlar 
tonusi 
va 
aylanayotgan qon hajmi.
KJinik-fiziologik nuqtai nazaridan yurak, qon-tom ir tizimi 
quyidagi funksional boiim lard an tashkil topgan:
1. Nasos 
vazifasini 
o ‘taydigan 
yurak-qonni 
harakatga 
keltiruvchi kuch.
2 .B u fc r tomirlar yoki artcriyalar qonni passiv harakat- 
lantiruvchi vazifasini bajaradilar.
3 .S ig ‘imli tom irlar yoki vcnalar yurakka qon qaytishini 
ta’m inlab, transport vazifasini bajaradi. Lekin ular artcriyalarga 
qaraganda o‘n karra o ‘z sig‘immi o ‘zgartirish xususiyatiga ega. 
Shu tufayli vcnalar yurakka qaytadigan va um um iy aylanayotgan 
qon hajm ini o ‘zgartirishi mumkin.

---

4. Qarshilik tom irlari arteriola va venulalar kapillyar orqali 
qon o'tishi hamda uning hajmini ta’minlaydilar. Aylanadigan qon 
hajmini 
barcha 
a ’zo 
va 
to ‘qimalarga 
taqsim lash 
ushbu 
tomirlarning bosh fiziologik vazifasidir. Shuning uchun ham
ularni taqsimlovchi tomirlar dcyiladi.
5. Kapillyar y a ’ni almashinuv tomirlari yurak qon aylanish 
sistemasini inson organizmi bilan bog‘laydi.
6. Arterio-venoz shunt tomirlar-artcriolalar spazm i vaqtida 
pcriferik qarshilikka ta ’sir qiladi.
Birinchi uchtasi qon aylanish doirasining funksional qismi 
makrotsirkulyatsiya sistcmasiga kiradi. Lckin klinikk-fiziologik 
nuqtai-nazardan gomeostazni ushlab turishda m ikrotsirkulyatsiya 
sistem asining ahamiyati kattaroq. Bu qon aylanish sistcm asiga 
uchta oxirgi funksional b o ‘lim kiradi. Etiologiyasidan qat’iy 
nazar, har qanday o g ‘ir holat mikrotsirkulyatsiya sistem asining 
buzilishiga olib kcladi.