‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

1-BOB. IQTISODIY TAHLILNING ILMIY ASOSLARI
1.1. Bilish nazariyasi va iqtisodiy tahlil
Bilish - falsafa fanining fundamental uslubiy bo‘limi bo‘Iib, u ob- 
yektiv borliqni inson ongida aks etishini o‘rgatadi. Avvalo, mazkur 
nazariyada bilishning obyekti va subyekti tushunchasi aniqlanadi. Birin­
chi tushuncha mazmuni bevosita obyektiv xatti-harakat, amaliyot, inson- 
ning moddiy faoliyati, y a ’ni jam iyat rivojlanishining asosini tashkil 
etuvchi shaxslardan iborat bo‘ladi. Ikkinchi tushuncha esa insonning 
o ‘zi, jamiyat, insoniyat, y a’ni bilish obyektiga ijodiy yondashuvchi 
shaxslardan tashkil topadi. Bilish obyekti va subyektining dialektik 
birligi uning ishonchliligini va haqqoniyligini ta’minlaydi.
Amaliyot va uning seziluvchi predmetlari - moddiy buyumlashgan. 
ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik mazmundagi tomonlari bilishning obyekti 
hisoblanadi.
Zamonaviy fanlaming usul va uslublarini umiunlashtirib aytish 
mumkinki, bilish jarayonida quyidagi vositalardan keng foydalaniladi: 
analiz va sintez, eksprement, modellashtirish. Т а’kidiash kerakki, bu- 
laming barchasini asoslaydigan hamda amalga oshiradiganlar - shaxs- 
lardir, y a ’ni mutaxassislardir Ular mohiyatiga ko‘ra barcha holatlam i 
yuqori darajada analiz-sintez etadigan fikrlash qobiliyatiga egadirlar,
Fikrlash ijodiy jarayon sifatida tushuncha, hukm, xulosalami o ‘z 
ichiga oladi.
Obyektiv reallik: hodisalar, buyumlar, munosabatlar, ko‘rsatkichlar 
o‘z shakli va mazmuniga ham da xususiyatlariga ko‘ra farqlanadi, guruh- 
larga ajratiladi ham da fikrlash vositasida muayyan tushunchani hosil 
qiladi.
Hukm orqali nim adir tasdiqlanadi yoki inkor etiladi.
Tahlil etilgan jarayonlar sintez etilib, xulosa chiqariladi.
Aytilganlardan m a’lum boim oqdaki, bilish nazariyasi orqali o ‘rga- 
nilayotgan borliqning muayyan obyekti to‘g ‘risida ishonchli va haq- 
qoniy m a’lumotlarga ega bo‘lamiz.
Barcha tarmoq fanlarining uslubiy asosi sifatida bilish nazariyasi 
iqtisodiy tahlilning ham mohiyati, zaruriyligi va natijasini aniqlab 
beradi.

---

Iqtisodiy tahlil - amaliy fandir. Agar u bilish nazariyasiga tayanib 
rivojlansa, insonning amaliy faoliyatida naflilik va iqtisodiy sama­
radorlik oshadi. Bu esa fanning amaliy hayotda o ‘z o'm ini topganidan 
dalolat beradi.
Shu sababli iqtisodiy tahlil o‘z faoliyatida dialektikaning asosiy 
tamoyillariga asoslanadi. Ular quyidagilardan iborat:
- doimo harakat;
- o‘zaro aloqa va o‘zaro bog'liqlik;
- sabab-oqibat;
- koordinatsiya va subkoordinatsiya;
- qarama-qarshilik;
- miqdor o'zgarishidan sifat o'zgarishi;
- inkomi-inkor va boshqalar.
Ushbu tamoyillar asosida tahlil obyektni ham tizimli, ham kompleks 
tarzda o'rganib, u bo'yicha zarur qonunlar, qoidalar va o'ziga xos ji- 
hatlam i aniqlaydi.
Amaliyot uchun iqtisodiy tahlilning xususiyati, zaruriyligi va 
qimmatli tomoni, u voqea-hodisalar dinamikasini o'rganadi.
Bu jarayonda mazkur fan - tadqiq qilish mumkin b o ig a n obyektiv 
reallik; predmet va hodisalar u yoki bu tomon hamda jihatlarga k o 'ra 
boshqalar bilan bevosita va bilvosita b o g iiq b o ig a n holda, doimo hara- 
katda, o'zgarishda deb qaraydi. Iqtisodiy hodisalaming bir-birlariga 
bogiiqligini, o'zaro harakatlarini, alohida shaklda yuzaga chiqishini va 
boshqa tomonlarini o'rganmasdan turib, ulaming tuzilishi, harakat qo- 
nunlari, xususiyatlarini o'rganib boim aydi. Bu esa muayyan iqtisodiy 
obyektni muhim belgilarga ko'ra boiaklarga b o iib , so'ngra ulaming 
umumiyligini ta ’minlovchi jihatlarini tahlil yordamida aniqlab tegishli 
xulosalar olishda hamda ulardan amaliyotda foydalanishda ju da mu- 
himdir.
Bilishning subyekti b o ig a n inson tomonidan iqtisodiy faoliyatdagi 
turli voqealar kuzatilib, ulaming natijalari to'g 'risid a m aium otlar 
olinadi, ya’ni faktlar to'planadi. M aium ki, fanda voqealar bevosita o'zi 
tahlil etilmaydi, balki ular qayd etilgan faktlar bo'yicha o'rganiladi.
Emperik bilishlar bo'yicha qayd etilgan faktlar fanga kiradi, qayta 
ishlanadi va saqlanadi. Lekin inson tomonidan qayd etilgan faktlar bir 
butun voqea yoki predmetni o'rganish uchun yetarli hisoblanmaydi. 
Buning uchun o'rganilayotgan obyekt muayyan belgilar bo'yicha 
guruhlar va yoki boiaklarga ajratilishi zarur. Bulardan m a’lum bo‘1-

---

moqdaki, aniq obyekt to'g'risida ilmiy faktlar to ‘plash, ulami tahlil 
qilishdan boshlanar ekan. Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga 
kelish mumkinki, tahlil, jamiyat yoki tabiatdagi voqea va hodisalami 
o'rganish usuli bo‘lib yuzaga chiqadi.
Bir butun obyektni fikran bo‘laklarga b o iib o‘rganish tahlilda o ‘ta 
ahamiyatli tadqiqot usuli b o iib hisoblanadi. Mazkur usul o'rganilayot­
gan hodisani ichki mohiyatini ochishda va uni turli omillarga bog'- 
liqligini aniqlashda jud a muhim dir. Bunday fikrlashda falsafaning 
abstrakt usul-uslublaridan keng foydalaniladi.
Tahlilda bir butun hodisa yoki predmet boiaklarga b o iin ib , uning 
har bir alohida tomonlari o'rganiladi. Lekin bu bilan o'rganilayotgan 
obyektni to 'la m a’noda tavsiflab boim aydi. Buning uchun obyektni 
o'rganilayotgan tomonlarini umumlashtirib, umumiy jihatlami hosil 
qilish kerak. Mazkur masala esa sintez usuli bilan amalga oshiriladi.
T a’kidlash kerakki, hodisa yoki jarayonlar o'rganilib ilmiy xulosalar 
chiqarilishida tahlil va sintez usuli birgalikda harakat qiladi. Mazkur 
tartib obyektning dialektik birligini ta’minlaydi. Bu bilan tadqiq etilayot­
gan predmet yoki hodisalaming dialektik birligini har tomonlama bilish 
mumkin.
Faktlar tahlilidan nazariy sintezga o'tish induksiya va deduksiya 
metodlari yordamida amalga oshiriladi.