‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

6-jadval
Iqtisodiy tahlilda guruhlashtirish usuli
Iqtisodiy tahlilda 
guruhlashtirish usulini qo llash 
zarurati nima?
Iqtisodiy tahlilda 
guruhlashtirish 
usuliga qo'yiladigan talablar
Iqtisodiy tahlilda 
gumhlashtirish usulining 
turlari
A)
B) 
)
7-jadval
Iqtisodiy tahlilda balansli bogManish usuli
Iqtisodiy tahlilda balansli bog'lanish usulini 
qo'llash zarurati nima?
Iqtisodiy tahlilda balansli bog'lanish 
usuliga qo'yiladigan talablar
A)
B)
)
8-jadval
Iqtisodiy tahlilda zanjirli bogianish usuli
Iqtisodiy tahlilda zanjirli 
bog'lanish usulini qo'llash 
zarurati nima?
Iqtisodiy tahlilda zanjirli 
bog'lanish usuliga qo'yiladigan 
talablar
Iqtisodiy tahlilda zanjirli 
bog'lanish usulming turlari
A)
B)
)

---

Iqtisodiy tahlilda indeks usuli
Iqtisodiy tahlilda indeks 
usulini qoMlash zarurati nima?
Iqtisodiy tahlilda indeks 
usuliga qo'yiladigan talablar
Iqtisodiy tahlilda indeks 
usulini turlari
A)
B) 
)
Testlar
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va
unda qo'llani-
ladigan
an’anaviy
usullar
Iqtisodiy 
tahlil fani 
metodi ning 
o ‘zigaxos 
jihati
Ko'rsatkichlar
tizimidan
foydalanish
Metofizika
Dunyoqarash Hammasi
to‘g ‘ri
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va
unda qo'l-
laniladigan
an'anaviy
usullar
Iqtisodiy 
tahlil me­
todi ning 
o ‘zigaxos 
jihati aridan 
biri
tahlil nati- 
jasida aw al- 
dan mo'ljal- 
lanmagan 
yangi k o 'r­
satkichlar 
ham hisoblab 
topilishi 
mumkin
tahlil natijasida 
aw aldan 
mo'ljallangan 
yangi ko'rsat­
kichlar ham 
hisoblab topilishi 
mumkin emas
mavjud
ko'rastkichlar
yetarli
mavjud
formulalar
yetarli
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qoilaniladigan
an’anaviy
usullar
Iqtisodiy tahlil
qilishning sifatli
bo'lishida
sabablarni
aniqlash,
omillarni to 'g 'ri
guruhlash...
muhim rol 
o'ynamaydi
muhim
rol
o'ynaydi
shart
emas
vaziyatga 
ko'ra hal 
qilinadi

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
an’anaviy
usullar
Iqtisodiy tahlil 
usullari shartli 
ravishda odat- 
dagi hamda 
matematik 
usullarga
ajratiladi
ajratilmaydi bunday tarzda 
o'rganilmaydi
javob
yo'q
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С,
D
To‘g‘n
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
a n ’anaviy
usullar
Odatda 
tahlil... bilan 
boshlanadi
taqqoslash
o'zgansh
rivojlanish
hech narsa 
bilan
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qoilaniladigan
a n ’anaviy
usullar
Balansli bog‘- 
lanish usulida 
ko'rsatkichlar bir- 
biri bilan 
bog'liqlikda 
bo'lgandagini 
to'g'ri natija 
beradi
funksional
teskari
kichikdan
kattaga
ozdan ko'p 
tomon
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
a n ’anaviy
usullar
Dialektikada 
har bir voqea. . 
deb qaraladi
rivojlanishda
statikada
teskari
dogmatika
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3. Iqtisodiy tah­
lilning metodi 
va unda 
qo‘llaniladigan 
an'anaviy 
usullar
Tahlilda
o'zgarish sa- 
bablari... 
ko'rinishida 
yuzaga 
chiqadi
sifat
shakl
omillar
yuzaga
chiqmaydi

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘ri
javob
3. Iqtisodiy 
tahlilning 
metodi va 
unda qo'llani- 
ladigan an’a- 
naviy usullar
Tahlilda
shartli
o'zgarmas
ko'rsatkich
qo'llamladi qo'llanilmaydi omillar
qo'llaniladi
omillar
qo'llanilmaydi
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo‘llaniladigan
an’anaviy
usullar
Fan metodo­
logiyasi 
predmetni 
anglashga 
yo‘naltirilgan 
... aks ettiradi
qoidalar
tushunchalar kategoriyalar
jumlalami
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo‘llaniladigan
an’anaviy
usullar
Tahlilning
muhim
metodologik
jihatlaridan
bin...
sabab-
oqibatga
miqdoriy
tavsif
berish
sabab-oqibat 
aloqalarini 
o‘rganish 
zarur emas
evristikani
o ‘rganish
evristikani
o'rganmaslik
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o ‘g ‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qoilaniladigan
an’anaviy
usullar
Tahlilda
tizimli
yondashuv...
o'rganishga
imkon
beradi
sabab-
oqibat
aloqalarini
o‘rganish
obyektni
chuqur
evristikani evristikani
o'rganmaslikni
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va
unda qo‘lla-
niladigan
an’anaviy
usullar
Tahlilda
tizimli
yondashuv...
o'rganishga
imkon
beradi
obyektni
alohida
qismlari
o ‘rtasida
sabab-
oqibat
aloqalarini
obyektni
shakllan-
tinshga
evristikani evristikani
o'rganmaslikni

---

Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
To‘g ‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
an’anaviy
usullar
Tahlilda tizimli 
yondashuvning 
asosiy xususiyati 
elementlarning...
yetakchi
bo‘g‘inga
ajratilishi
statika dogmatikaga egoizmga
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
an’anaviy
usullar
Tahlil
instrumentariysi...
tahlilning 
texnik 
uslublari 
va usullari
uslubiyat tamoyil fikrlash
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o‘g ‘ri
javob
3. Iqtisodiy
tahlilning
metodi va unda
qo'llaniladigan
an’anaviy
usullar
... tahlil 
omilli 
tahlil 
turi dir
diterminatsiya-
Iashgan
uslubiyat-
lashgan
tamoyilli
fikrlash
Mavzuning
nomi
Savol
A
В
С
D
T o'g'ri
javob
3 Iqtisodiy 
tahlilning 
metodi va unda 
qo'llaniladigan 
an"anaviy 
usullar
... tahlil 
omilli tahlil 
turidir
stoxastik uslubiyat-
lashgan
tamoyilli
fikrlash

---

4-BOB. IQTISODIY TAHLILNING IQTISODIY-MATEMATIK
USULLARI
4.1. 
Iqtisodiy m atem atik usullarning turlari
Iqtisodiy tahlilni takomillashtirishning muhim y o ‘nalishlaridan biri
korxonalar faoliyatida iqtisodiy-matematik usullardan hamda bu bora-
dagi ilg ‘or axborot texnologiyalaridagi yangiliklardan samarali foydala-
nishdir. Ushbu tadbirlarning muvaffaqiyatli amalga tatbiq etilishi iqti­
sodiy tahlil imkoniyatlarini oshirib. yanada ko'proq turdagi va murakkab
tavsifdagi masalalami qisqa muddatda to‘g ‘ri hal qilish lmkonini beradi.
Natijada korxona iqtisodiy faoliyatidagi juda ko‘plab omillar topiladi
hamda o ‘rganiladi„ iqtisodiy resurslardan foydalanishning eng maqbul
y o ila r i tanlanadi, qabul qilinadigan boshqaruv qarorlari ilmiy jihatdan
asoslanadi hamda faoliyat samaradorligini oshiruvchi zaxiralar aniqla-
nib, ular maqsadga muvofiq y o ‘naltiriladi.
Matematik usullar iqtisodiy tahlil vazifalarining ilmiy tasnifi hamda
iqtisodiy-matematik modellashtirish metodologiyasiga asoslangan holda
qoilaniladi.
Iqtisodiy tahlil qilishda matematik usullami q oila sh korxona fao­
liyatida qator o'ziga xos shartlarni e ’tiborga olishni talab qiladi. Ular-
ning asosiylari quyidagilardir: korxona iqtisodiyotini toialigicha axbo­
rot texnologiyalariga asoslangan tizimga moslashtirish, iqtisodiy-mate­
matik modellami ishlab chiqish, korxonaning axborot manbalarini tako­
millashtirish, korxonani zamonaviy kompyuter vositalari bilan ta’min­
lash, xodimlar malakasi va shu kabilar.
Iqtisodiy tahlil maqsadiga ko‘ra matematik usullar turli xil boiadi.
M isol uchun, integral, logarifm, korrelyatsiya, regressiya, matematik
dasturlash, nazariy o ‘yin va shu kabilar.
4.2. D eterm inallashgan m odellar va xo‘ja lik faoliyatidagi
om illar tizim i tahlili
Determinizm lotincha «determino» so‘zidan olingan b o iib , voqea-
laming obyektiv qonuniyat asosida o ‘zaro bogianganligi hamda shart-

---

langaiiligi to'g'risidagi ta’limotdir. Determinallash asosida sababga
ko‘ra amalga oshadigan, ya’ni aniq sharoitda bir voqea (sabab) boshqa
voqeani (oqibat) keltirib chiqaradigan holatlardagi bog‘liqliklar yotadi.
Determinallashgan tahlil - tadqiq etilayotgan voqeani (o'rganila­
yotgan ko‘rsatkichni) bevosita omillarga b o iib o ‘rganishdir. Bevosita
omillar - bog‘lanishlari uzluksiz zanjirlar asosida modellashtirib qurila-
digan hamda o ‘rganilayotgan ko‘rsatkichni shakllantirayotgan hamda
ta’sir miqdorini oichash mumkin b o ig a n alohida voqealardir. B uyerda
tadqiq etilayotgan ko‘rsatkich (voqea) omillar hosilasi b o iib qaraladi.
Misol uchun, tovar mahsuloti hajmining shakllanishi (TH) sanoat-ishlab
chiqarish xodimlari soni (XS) hamda ishlovchilarga to'g'ri keladigan
yillik o'rtacha mahsulot hajmiga ( 0 ‘M) b ogiiq . TH= X S O 'M .
Ushbu omillami yanada detallashtirish mumkin. Sanoat-ishlab chi­
qarish xodimlari sonidan (XS) kelib chiqqan holda. uning tarkibida faqat
ishchilaming solishtirma sa lm o g i (Iss) topiladi, ya’ni Iss= (Is:X S )100 %.
Bu yerda, Is - ishchilar soni. Modellashtirish jarayonida bir ishchi tomo-
nidan ishlab chiqarilgan o'rtacha yillik mahsulot ( 0 ‘MO ham topiladi,
ya’ni 0 ‘Mi = TH : Is. Omillaming mazkur tartibi asosida tovar mahsuloti
hajmini (TH) quyidagicha hisoblash mumkin: TH = 0 ‘M, • Iss • XS yoki
TH = (TH : I,) • I„ • XS.
Tovar mahsuloti hajmini model asosida tahlil qilishda uning shakl-
lanishiga ta’sir etuvchi yana ko‘plab omillami topish mumkin. Misol
uchun, bir ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan o ‘rtacha yillik mah-
sulotga ( 0 ‘Mi) ta’sir etgan omillami alohida ko‘rib chiqish mumkin. Bu
yerda, 0 'M i= (0 'M si k D), 0 ‘MS - ishchi tomonidan bir soatda ishlab
chiqarilgan mahsulot, Ik- ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori, D
- kun davomiyligi. Ishchi tomonidan bir soatda ishlab chiqarilgan
mahsulot ( 0 ‘MS) hajmi quyidagicha topiladi: 0 ‘MS= TH : (Ik • D). Bu
holatda model beshta omildan shakllanganini ko‘rish mumkin. Y a’ni: