‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi q. S. Abdurashidov, B. A. Hobilov

9.24-rasm.
148

---

shug'ullanuvchi tadqiqotchilar uchun xizm at qiladigan yaxshi q o'sh im ch a
qurol vazifasini o'tash i mum kin.
9.6. Kuchlanishlarni aniqlashning rentgen usuli
Kuchlanishlarni aniqlashning rentgen usuli metallning kristall panjarasi 
atomlari orasidagi masofalarni o‘lchashga asoslangan. Bu masofalar ikki 
sababga ko‘ra: harorat va kuch ta’sirida o'zgarishi mumkin. Kuch qo'yilmagan 
holda atomlar orasidagi masofa ma’lum. Bu masofa bilan kuchlanish holatida 
o'lchangan masofani taqqoslash yo'li bilan nisbiy uzayishni topamiz hamda 
harorat ta’sirini hisobga olib, kuchlanishni aniqlaymiz.
Aytilgan gaplardan rentgen usulining muhim jihatlari ayon bo'ladi. 
Mazkur usul, metall obyektga o'lchash asboblarini o'matmasdan, unda 
zo'riqtirishdan aw al mavjud bo'lgan kuchlanishlarni aniqlash imkonini 
beradi. Oddiy tenzometrlash uslubida awal yuklanmagan konstruksiyaga 
tenzometr o'rnatib, undagi deformatsiyalar o'lchab olinar, keyin esa 
konstruksiya yuklangandan so'ng yana o'lchanar va o'lchov natijalari 
taqqoslanaredi. Kuchlanishlarni bunday o'lchaganda tenzometrlar texnologik 
ta’sirlardan vujudga keladigan kuchlanishlarni ilg'ab ololmaydi. Rentgen 
usuli kuchlanishlaming «mutlaq» qiymatini aniqlay oladi. Rentgen usuli 
yordamida, masalan, payvand chok sovugandan keyin unda qoladigan qoldiq 
kuchlanishlarni topish mumkin. Tenzometrlar yordamida bu kabi ishlarni
bajarib bo'lmaydi.
Ma’lumki, rentgen nurlanishi tezuchar
4
|
elektronlar yoki ionlar tutamining (puchok)
metall sirtiga urilishi natijasida vujudga 
keladi. E lektronlar tu ta m i rentgen 
quvurchasida cho'g'lanuvchi ipni qizdirish 
va yuqori 
kuchlanish m aydonida 
elektronlami kuchaytirish yo'li bilan hosil 
qilinadi. Quvurcha anodiga urilgan 
elektronlar rentgen nurlarini paydo qiladi 
va bular aksariyat hollarda tutamga tik 
yo'nalishda tarqaladi (9.25-rasm). Ish 
jarayonida anod qattiq qiziydi va suv bilan 
sovitiladi. Issiqlikni tezroq kamaytirish 
m aqsadida anod quvurchasi m isdan 
yasaladi.
Rentgen quvurchasining nurlanish 
9.25-rasm.
spektri elektron tu tam i tushayotgan
Oizish
R e n tg e n
nurlanishi
A n o d n in g
ish c h i m e ta lli
M is q u v u rc h a
Suv bilan sovitish
149

---

metallga (anodning ishchi metalliga) hamda quvurchaga ta’sir etayotgan 
yuqori kuchlanishning qiymatiga bog'liq.
Metallardagi kuchlanishlarni rentgen usulida o'lchashda 
К —
seriya deb 
ataladigan monoxramatik nurlardan foydalaniladi. Kerakli nurlanishni hosil 
qilish uchun quvurchaga yuqori kuchlanish beriladi. Po'lat konstruksiyalami 
tekshirishda anodning ishlovchi metalli sifatida kobalt ishlatiladi. Agar 
quvurchadagi anod kuchlanishi 7710 
b
dan oshmasa, rentgen nurlarining 
spektri uzluksiz bo'ladi, issiqlik nurlanishining eng qisqa to'lqinlaridan (
1,6 
A) tortib, eng uzun to'lqinlarigacha qamrab olgan bo'ladi. Anod kuchlanishi 
7710 
b
dan oshsa, vaziyat keskin o'zgaradi. Uzluksiz spektrning intensivligi 
kamayadi va uning fonida ma’lum to'lqin uzunligiga ega bo'lgan aniq 
nurlanishlar vujudga keladi. Kobalt uchun bunday nurlanish uchta bo'ladi. 
Bular ichida intensivligi eng yuqori bo'lgan nurlanishning to'lqin uzunligi