Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги

Tozabog‘yob madaniyati. O‘zbekistonning bronza davriga oid yodgorlik dastlab 1938 yilda qadimgi Xorazm xududidan topildi. U Amudaryoning quyi havzasidagi Oqchadaryo o‘zani bo‘yidagi Tozabog‘yob kanali bo‘yida S.P.Tolstov tomonidan topildi va nomi fanga ”Tozabog‘yob” madaniyati deb kiritildi.
Tozabog‘yob madaniyati qadimgi Xorazm xududida miloddan avvalgi II ming yilliklarda shakllagan. Bu madaniyat aholisi asosan, erto‘la va chaylalarda yashab, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Tozabog‘yob kulbalari yarim erto‘la shaklida qurilib, ularning o‘rtacha maydoni 12–18 kv.m ga teng. Kulbaning markazida o‘choq joylashgan. Kulba juft oila uchun mo‘ljallangan. Lekin kulbalar orasida maydoni 100–120 kv.m.ga tenggi xam uchraydi, ular bir urug‘ jamoa uchun mo‘ljallangan.
Bu madaniyatga oid arxeologik materiallar qum va taqir yuzasida sochilib yotgan geometrik naqshli sopol parchalar hisoblanadi. Sopol idishlar qo‘lda yasalgan qo‘pol, mo‘rt bo‘lib, xurmacha, bankasimon idishlar va yarim doira shaklidagi kosalardan iboratdir. Arxeologlar ularni taxlil qilish orqali qisqa muddatli bronza davri cho‘lli zona qabilalarining moddiy madaniyat yodgorligi ekanligi isbotlandi. Shuningdek, bu materiallar Qozog‘iston va janubiy Sibir xududlarida tarqalgan Andronova madaniyatiga aynan o‘xshab ketishi ta’kidlandi. Tozabog‘yob madaniyati materiallariga o‘xshash bronza davri makonlari va qabristonlari quyi Zarafshon, quyi Qashqadaryo havzalarida, Toshkent voxasining adirli zonalarida va Farg‘ona vodiysida keng tarqalganligi aniqlandi.
Tozabog‘yob madaniyatining shakllanishida yog‘ochban (Srub) va Andronova madaniyatlari qabilalarining ta’siri katta bo‘lgan. Lekin Tozabog‘yob madaniyatining xo‘jalik va madaniy hayotining o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligini, ya’ni Tozabog‘yob qabilalarida dehqonchilik ancha rivojlanganligi B.V. Andrianov tomonidan yaxshi o‘rganilgan.
Tozabog‘yob madaniyatiga oid qabriston Ko‘kcha 3 qabristoni bo‘lib, u 1954 yilda qadimgi Xorazm xududidagi Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasidan topib o‘rganildi. U erdan 100 dan ortiq qabr topilib, ularning 74 tasi 1954–1955 yillar davomida tekshirildi va boy arxeologik material olindi. Qabrlardan har xil darajada saqlangan 43 ta odam skeleti topildi. Mozorlarda bittadan, ba’zi xollarda bir xil vaqtda yoki har xil vaqtda ko‘milgan ikkitadan skelet topildi. Ayollar bilan bolalarni ko‘mish, erkak va ayolni bir qabrga ko‘mish xollari ham uchraydi. Marhumlar oyoq–qo‘llari buklangan holda o‘ng yoki chap biqini bilan ko‘milgan. Har bir mozorda bir yoki bir nechta sopol idishlar, erkaklar mozorida bronza buyumlar, ayollarnikida esa bronza taqinchoqlar uchraydi.
Tozabog‘yob madaniyati odamlarining antropologik tiplari ikki xil bo‘lib, ularning birinchisi andronova qabilalariga oid protoevropoid tipi bo‘lsa, ikkinchisi O‘rta Osiyoning qadimgi aholisi sharqiy O‘rta Er dengizi tipini beradi. Shuningdek, odamlar orasida Sharqiy Evropaning Srub madaniyati tiplari ham uchraydi.