Ўзбекистон республикаси маданият ва спорт ишлари вазирлиги

Marosim janrlari

Inson hayoti marosimlar bilan chambarchas bog’liq. Marosimlar oilaviy-maishiy, diniy, mavsumiy turlarga bo’linadi. Asosiy marosimlar farzand tug’ilishi, nikoh to’yi, diniy bayramlar, inson vafot etishi bilan bog’liq. Farzand tug’ilishi bilan bog’liq marosimlar bir nechta bosqichlarni tashkil qiladi: jentek to’y (bola tug’ilishi bilan bog’liq yo’qlov), at qo’yu (ism berish), beshik to’yu (beshik to’y), sunnetke o’turg’uzu (sunnat to’y), chach alduru (birinchi soch kesish) va boshqalar. Beshik to’yi marosimi bizning davrimizgacha yetib kelgan.

Qirg’iz xalq an’anaviy qo’shiqchilik madaniyatining muhim bo’limi deb nikoh to’yi aytim va qo’shiqlari hisoblanadi. Mazkur aytim va qo’shiqlar shaklan turli-tuman bo’lib, qirg’iz xalqining urf-odatlari, oilaviy an’analari, dunyoqarashini aks ettiradi.
Nikoh to’yi odatga ko’ra bir necha kun davom etgan va ikki asosiy qismlarga ajratilgan. “Qiz to’yi” kelinning xonadonida bo’lib o’tgan. Ikkala qism ham o’zida bir qator marosimlar, yoz o’yinlar, qo’shiqlar va cholg’u musiqani mujassam etadi.
Nikoh to’yidan avval yana bir marosim “Quda tushuu” o’tkazilgan. Kuyovning otasi qizning ota-onasiga sovchi yuborgan. Sovchi ijobiy javob olib qaytgandan so’ng kelinga “Qalin” berilgan.
Nikoh to’yi marosimi bazm bilan boshlanib, unda qo’shiqchilar, oqinlar, qomuzchilar ishtirok etishgan. Dastlab “Toy bashtar” qo’shiqlari ijro qilinib, kelin va kuyovni qutlab, yaxshi tilaklar bildirilgan. Undan so’ng turli o’yinlar o’tkazilgan. O’yinlar umumiy tarzda “Qiz o’yun” deyilgan. O’yinlarda qizlar va yigitlar ishtirok etishgan va to’y hazilomuz qo’shiqlar bilan yanada “qizdirilgan”. Qo’shiqlar yakkaxon yoki dialog shakllarida ijro qilingan.
“Qiz uzatuu” marosimida qayg’uli xarakterdagi qo’shiqlar kuylangan. Kelinning yaqinlari yangi oilaga kuzatishda turli nasihatlar qilib, “Xayrlashuv” qo’shig’ini aytganlar. Ba’zan qo’shiq kelin tomonidan ijro etilgan.
Qo’shiq kuyining tuzilishi rechitativ tarzda bo’lsada, bo’g’inlarning cho’zib aytilishi natijasida kantilena qirralari vujudga keladi. Marosimning ikkinchi qismi yuqorida aytib o’tilganidek, kuyov xonadonida o’tkaziladi. Kuyov tomon kelinni “Jar ko’ruu” (“Kelinni ko’rish”) qo’shig’i bilan ko’tib oladi. SHunday janr qozoq (“Jar-jar”), o’zbek, tojik (“Yor-yor”), uyg’ur (“Yar-yar”), qoraqalpoq va tatar (“Yar-yar”), ozarbayjon (“Er-er”) xalqlarida ham mavjud.
To’y davomida nasihat, o’yin, xayrlashuv aytimlari kuylangan. SHular qatorida “Bet achar” (“Yuz ochdi”) qo’shig’i ijro etilib, kelinni yuzi ochiladi.
Oilaviy marosimlar qatoridan dafn marosimi ham o’rin olgan. Dafn marosimi bilan bog’liq aytimlardan biri – “qoshoq” dir. Qoshoq – qadimiy oilaviy marosim aytimlaridan bo’lib, u qayg’uli, g’amgin rechitativ tarzda ijro etiladi. Qoshoqlar dafn marosimida, keyin “qirq”, “yil” marosimlarida ham aytib turilgan. Qoshoq ayollar tomonidan (qarindosh ayollar) ijro etilib, unda o’tgan odamni eslatuvchi voqealar bayon etilgan. Qoshoqlar ikki asosiy turda: dafn marosimi bilan bog’liq va yo’qlov tarzida ijro etiluvchi qoshoqlar (“jo’qto’u”).
“Jo’qto’u” – ham ayollar, ham erkaklar ijro etadigan marosim janridir. “Qoshoq” va “Jo’qto’u” larda vafot etgan odamning insoniy qirralari, mehnat qahramonliklari kuylangan.
Dafn marosimi bilan bog’liq yana bir yig’i-aytimi – “o’kuruu”dir. “O’kuruu” (baqiriq) erkaklar va bolalar tomonidan aytiladi.
Dafn marosimida yig’i berishni o’ziga kasb dab bilgan ayollar “qoshoqchi” deyiladi.
Dafn marosimlari ham, to’y marosimlari ham qadimiy milliy madaniyat turlari dab hisoblangan.
Tarixiy ma’lumotlarga ko’ra, “qoshoq”larning kelib chiqishi paleolit davridan boshlangan ekan.
Mazkur janrning keng tarqalganligini ko’pgina tadqiqodchilar ta’kidlaydilar. A.Zataevich 16 ta “qoshoq” yozib olgan. “Qoshoq”ning kuychangligi va she’riy sifati qoshoqchining mahorati bilin bog’liq bo’lgan ekan. Ayollar ijro etadigan yig’i-aytimlar ifodaviy, keng nafasli bo’lsa, erkaklar va bolalarning yig’ilari rechitativ tarzida ijro qilinadi. Erkaklarning yig’i-aytimlari faqat dafn marosimi paytida ijro etiladi. Hozirgi davrda “Qoshoq” janri parda ortida qolmoqda. Mazkur janr ijrochilari ham kamayib bormoqda.
Taqvim bayramlari qadimiy zamonlardan vujudga kelib, hozirgi davrimizgacha rivojlanib kelmoqda. Masalan, Navro’z bayrami er.av. to’rtinchi ming yillikda nishonlanganligi ma’lum. SHu davrdan boshlab Navro’z bayrami Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. SHarq taqvimi bo’yicha Navro’z Yangi yilning boshlang’ich kunidir. Navro’zda bajarilishi kerak bo’lgan ishlar quyidagicha: uylarni tozalash va yasatish; tansiq taomlar tayyorlash. SHunday taomlardan biri – Sumalak. Sumalak taomi qirg’iz marosim aytimiga nom bergan.
Qirg’iz xalqining bahor-kuz mavsumlarida yer ishlari bilan bog’liq marosimlari umumiy tarzda “CHechkor” nomini olgan. CHechkor o’ziga xos mehnat qo’shiqlari, o’yinlari, afsun o’qishlar bilan o’tkazilgan. Yoz oylarida chorvadorlarning “Ulush” bayramlari o’tkazilgan. Bu bayramlarning ham o’ziga xos aytimlari bo’lgan.
Musulmon bayramlari bo’lmish O’rozo ayt (Ro’za xayiti) va Qurman ayt (Qurbon xayiti)lar vaqtida marosim aytimi bo’lmish “Jaramazan” aytilgan (“Yo, Ramazon”).
Evropa va Rossiya xalqlarida keng tarqalgan “Kolyadalar” bilan “Yo, Ramazon” aytimini taqqoslash mumkin.
“Yo, Ramazon” Markaziy Osiyo xalqlarining an’anaviy qo’shiqchilik fol’kloridagi janrlardan biridir.
Qadimiy, maxsus marosim janrlariga afsun o’qish ham kiradi. Ularda qirg’izlarning kosmogonik tasavvurlari aks etgan. Odamlar afsun o’qish orqali yomon kuchlardan panoh topib, yaxshilik kuchlarini chaqirishgan.
Afsun o’qishda qisqa hajmli matnlar rechitativ tarzda, ma’lum usulga solib ijro etilgan. Ijro jarayonida usul tezlashib borgan. “Dambir tash” (bahorgi afsun), “Qut tushuu” (baxt keltiruvchi tosh haqida), “Joychi” (yomg’ir chaqiruvchi afsun), “Aydar kel” (shamol chaqiruvchi afsun), “To’n chiq” (teridan kiyim tayyorlash vaqtida o’qiluvchi afsun), ”Badik aytuu”(baxshining davolovchi afsuni) va boshqalar.
Diniy topinishlar bilan bog’liq milliy musiqaning katta qatlami tarixda o’ziga xos bo’lgan iz qoldirdi. Ular baxshi va duvana (qalandar) aytimlari ko’rinishida nomayon bo’ladi.
Baxshi – qirg’iz xalq tabibi. Baxshi so’zi umumturk “ bahs” esa sanskritcha “baxshish”so’zidan (“sovg’a , in’om ”) kelib chiqqan.
Duvana (dubana, dumana) – islom dini bilan bog’liq so’fiylik ta’limotini targ’ib etuvchilar, qirg’iz darveshi.
SHu nomlardan janrlarning yo’nalishlari ham kelib chiqqan: baxshi- shomon va duvano–darvish aytimlari. Duvano – darvish aytimlari , “zikr” atamasi bilan xam yuritiladi.
Duvana (Devona) va baxshilar ijodida umumiylik qirralari bo’lsada, har biri o’zining badiiy qonunyatlari chegarasida ijod qilganlar. SHomonchilik (evenk “jazavaga tushish”) – qadimiy diniy shakl va sinkretik san’at bo’lib, u o’zida diniy va estetik funktsiyalarni birlashtirgan.
Qirg’iz shomonlari o’zlari bilan asa-musa (xassa tayoq) ko’tarib yurganlar. Asa-musaga ovoz chiqaruvchi narsalar ilib qo’yilgan.
Baxshi san’atining muhim tomonlarini aytib o’tish joiz. Baxshilarning o’ziga xos raqsi bo’lgan. Raqs vaqtida baxshi sakrama va gimnastik harakatlar bajarib, atrofdagilarda gallyutsinatsiya holatini paydo qilishi kerak bo’lgan.
Shovqin, musiqa, ritmga solingan so’z matni, o’ziga xos kiyim, plastika va mimika baxshilarning maxsus sinkrezis san’atini tashkil qiladi. Baxshi o’tkazadigan marosim – individual ijodiyot hisoblanadi, shu sababli uni “bir aktyor teatri”ga tenglashtirish mumkin.
Baxshi marosimlarini o’tkazish murakkab jarayon bo’lib, baxshidan alohida iqtidor, tajriba talab qilardi. Tajribali baxshi bo’lib yetishish uchun ancha vaqt ketgan. SHuning uchun xalq baxshilarni ikki toifaga ajratgan. Tajribali, kuchli baxshilar “qora bahshi” nomini olgan. SHogird qatorida bo’lgan baxshilar esa “Aq bahshi” degan nom olgan.
Baxshichilik an’anaviy tarzda erkaklar kasbi hisoblangan. Kam holatlarda bahshichilik bilan ayollar ham shug’ullanganlar. Ular “bibi” deb nomlangan.
Qirg’izlar Islom dinini qabul qilgan holda, qadimiy diniy e’tiqodlarini ham saqlab qolgan xalqlardan biridir.
Qirg’iz xalqi Islom dinini qabul qilgandan so’ng, hayotning ko’p jabhalarida o’zgarishlar sodir bo’ldi, jumladan musiqada ham ijodiyotning yangicha shakllari vujudga kelib, rivojlandi. Devonalar (duvana) san’atida islomiy tendentsiyalar namoyon etilsada, mahalliy xurofiy va shomon an’analarining ham ta’siri bo’ldi.
Duvanalar san’atida so’fiylik ta’limoti o’z ifodasini topgan. “Duvana” (devona) eroncha so’z bo’lib, “g’arib” ma’nosini anglatadi. Keyinchalik keng ma’nosi shakllandi. Keng ma’noda “duvana”-ijrochi, so’fiylik oqimining namoyandasi sifatida anglanadi.
Ovullarda duvananing paydo bo’lishi mahalliy hayotni jonlantirgan. Duvana o’zining kelganini “Aq-aq-aq-aq!” hayqiriqlari bilan bildirgan. Odamlar duvonaning yaxshilik olib kelgan elchi sifatida qabul qilishgan.
Duvana o’z atrofida odamlarni to’plab, diniy aytimlarni kuylagan. Jo’rsoz sifatida ijrochi asa-musadan foydalangan.
Yuqorida aytib o’tilgan marosimlar va duvana san’atidan tashqari qur’on o’qish ham rivojlangan. Qur’on o’qishning qiroat va tilovat shakllari musulmon dunyosining barcha hududlarida tarqalgan.