Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Androsey
Gul otaliklari (mikrosporofirlarining hajmi jami gul androseyinning tashkil etadi, bitta guldagi otaliklar soni har xil o’simlilarda bittadan to bir necha yuzgacha boradi. Otaliklar yopiq urug’li o’simliklarning qanday bo’lmasin ochiq urug’li sod ajdodlari mikrosporofillarining retukniyalanishini va yanada ko’proq 13
taxasuslanishgi bilan yuzaga kelgan yopiq urug’li o’simliklarning ba’zi bir soda oylalarida otaliklar hali ham bir muncha bargga o’xshagan yassi shakllda bol’ladi. Aksariyat o’simliklarda esa har bitta otalik ipi va changdondan iborat (ikkinchi rasm) Ba’zi o’simliklarda (masalan Binafsha, magneliyalarda) otaliq ipi judda qisqa bo’ladi yoki mutloq tarraqiy etmaydi. Otalik ipi, odatda ingichka silindrik ipsimon shaklida, lekin yassi, plastinkasimon yoki yog’on etdor iplar ham bor. Changdonning shakli ancha xilma xil va har bir tur o’simliklda doimiy bo’lib nasldan nasga o’tadi. Changdon ko’pincha uzunasiga ketgan va ko’p hollarda judda kichkina bo’lib, go’yo otalik uning davomidek ko’rinadigan og’lovchi bilan bir biridan ajralgan ikkita nimta xonachadan iborat bo’ladi. Chanddan otalik ipiga qo’zg’almaydigan bo’lib, goho tebranib turadigan (piyozgullar,gallagullar, kichik tikan va bos=hqalar) bo’lib bog’langandir. Ko’pchilik o’simliklarning otaliklari, changdon va bog’lamlarda ushbu tur yoki avlodda doimiy nasldan naslga o’tadigan hatr xil po’simtalar , tukalr, ortiqlar bo’ladi. Shunning uchun ham otaliklar, kichkina bo’lishiga qaramay, eng yaxshi sistema test belgi deb hisoblanadigan g’oyat xilma xil qiyofadir. Changdonning har bir yarmi (theca)o’simliklarning judda ko’pchiligida bo’yicha ketgan to’ssiq billan ikkita chang uyasi (loculi) yoki chang xaltasida bo’linadi chang xaltachalari mikrosporangilarga gomologik bo’lib ichida mikrosporalar yoki changlar demak butun changdonni barg qismi reduksiyalanib, kichkina sorusi bo’lgan yoki, aniqroq ,aytganda, mikrosporanglillar sinangisi chiqargan mikrosporofil qisminning gomologik desa bo’ladi. Changxonalari yetilib, quriganida deyarli hamma o’simliklarioda suberidernis qavatidagi hujayralarning yorilishi tufayli ochiladi, o’sha xujayralarining pardalarida spiral yoki to’rsimon qalinmashmalar bor. Shu
14
hujayrallar qavvati fibros qavvat yoki endotosiy deb ataladi. Ko’pchilik o’simliklarda changdonning ikkala yarmi xonnalar orasidagi to’siq bo’ylab ketga uzunasiga vaxxar har ikkala xonnani ochadigan dars bilan yoriladi. Ochilgan changdon yorug’I (dag’zi) gulning ichki tomoniga (gineseyga) qaragan bo’lsa, intras changdon deb, agar tashqi tomoniga qaragan bo’lsa ekstrors changdon deb ataladi. Changdonni tashqi tomoniga qaravb yorilishi kamroq uchraydi va aftidan birlamchi forma bo’lib hisoblanadi. Nihoyat ikkala yoriq changdon chetida, o’ng va chap tomonlarida bo’lishi mumkin. Bunday tafobutlar changdan bog’ashining o’sish usuliga bog’liq. Ba’zi o’simliklarda changdonlar kundaligiga ketgan yoruqlar (manjetka tanga cho’p), selezenochnik va bopshqalarda, tepa teshiklari it uzum kartoshka va boshqalarda xlapinlar bilan zik, labranggullilarda ochiladi. Changdonlarnning ochilishi doimiy bo’lib nasldan naslga va sistematik belgi bo’lib xizmat qiladi. Otaliklar gulda, yuqorida ko’rsatilganidek spiral ko’pchilik o’simliklarda mitopka bo’lib joylashadi. Mitopkalarning soni har xil bo’ladi. Ko’pchilik o’simliklarda otaliklarning bo’yi bir biriga barobar keladi, tgalaygina o’simliklarda har xil mitopkadagi otaliklarning bo’yi ayniqsa gullash davrinning boshida har xil bo’ladi. Ko’pgina o’simliklarda otaliklar gulni boshqa qisimlari bilan qo’shilib ketadi. Otaliklar hamisha deyarli iplarinning pastki qisimlari bilan birikkan bargli tojga yoki birikkan bargli oddiy gulqo’rg’onga qo’shilgan bo’ladi. Bunday gullarda otaliklar gultojlarga yoki gulqo’rg’onlarda yuzaga kelgan bo’lib ko’rinadi. Haqiqatda esa ular gul o’rnida vujudga kelib ozmi-ko’pmi masofada gul qoplagichlarida zij taqallib turadi. Orxis gullilarda otaliklar onalik ustunchasi bilan birikkan bo’ladi 15
Ba’zi o’simliklarda, odatda bitta yoki bir nechta otalik chang hosil qilish xususiyatini yoqotgan ular hosil bermaydigan otaliklar yoki staminodiyalar deb ataladi. Bulla rip (laylak tumshuq), bo’rma ko’rinishida yoki, masalan, zanjabil gullilar(shoyigullilarda, kannogullilarda tojsimon o’simtalarga aylangan bo’ladi. Ko’pgina o’simliklarda sitominodiyalar shirin suyuqlik chiqaradigan bezlar vazifasini bajaradi va nektordan bo’lib qoladi. Stominogiyalarning otaliklar bilan gomologligi asosan, ularning gulda ochgan o’rnini stominodiyalari bo’lmagan yaqin to’q va avlodlarda otaliklarning olgan o’rniga solishtirib ko’rishi bilan aniqlanadi. Bir qancha o’simliklarda evolutsiya proesida ba’zi bir otaliklar tamom yo’q bol’lib ketgan. Buni ham qolgan otaliklardagi guldagi o’rnini o’simliklarning yaqin avlodlaridagi otaliklarning guldagi o’rniga solishtirib isbot qilsa bo’ladi. Guldagi otaliklarning asosiy vazifasi changlanish uchun zarur hosil qilihidir Shu bilan birga ba’zi o’simliklarda rangli iplari yoki rangli changdonlari birtalaygina otaliklar kuchsiz taraqiy etgan gultoj vazifasini bajarib, xasharotlarni gulag jalb qiladi (chin akasiyalar, mimozalar, evkoliptlar, sanchiqo’t va boshqalar) Otaliklarning tuzilishi va changing rivojlanishi (mikrosporogenez).Otaliklar gul o’rnida maxsus yumaloq bo’rtmalar shaklida paydo bo’ladi. Ular o’sar ekan, oldin changdan, so’ngra interkalyar o’sish natijasida otalik ipi tashkil topadi. Otalik ipidan changdan bog’lashiga, odatda, bitta o’tkazuvchi to’qilma bog’lami o’tadi, otalik shu bog’lamdan oziqlanadi. Otalikning epidermislari oddiy bo’lib, ustisitsiyalari bor. Judda yosh otalikdagi boshqa to’qimallar bir xil parenxima hujayralaridan iborat. Changdonning bo’lg’usi to’rtta xonasida subepiderlik qavatidagi hujayrallar judda barvaqt kattalashib tangential to’siq bilan ikki qavatga
16
bo’linadi. Bu qavatlarning ichkisi keng rangli hosil qiladigan arxesporiyga aylansa, tashqisi changdon devoriga shuningdek changing oziqlanishiga sraf bo’ladigan hujayralariga aylanadi. Shu tashqi qavvat hujayralari markazga intiluvchi yo’nalishda yuzaga kelgan bir qancha tagental to’siqlar bilan bo’linadi. Natijada undan., odatda- chetidan ichkariga aqarav 3 ta hujayra qavvati yuzaga keladi. Bu qavvatklar radial va gorizontal to’siqlar o’sha qavvat ni tashqisi, epidermis tagida joyalashgan qavvat kelgusida endotesiy (fibros qavvat) ni hosil qiladi. Fibros qavvat ko’pincha protoplazmatik suyuqlikni yoqotib, devorlaridsa odatada, yog’ochlikda aylangan. Xarakterli to’r yoki spiral xalqatanishmalar poaydo qiladigan yirik hujayralardan iborat. Bu qavvat qurilganida epidermisda nisbattan kuchliroq.qisqaradigan bol’lganidan changdonning ochilishiga yordam beradi Endotesiy tagidagi qavvat yoki undan hosil bo’lgan bir nechaqavvatlar maydda hujayralardan iboratdir, bu hujayralar kelgusida bosilib, yemirilib ketadi va ularning ichki moddalari changga oziq bo’ladi. Nihoyat birlamchi uchta qavvatda eng ichkarisidagining orxaysporiy bilan chegaralangan hujayralari, radial ko’ndalang to’siqlar bilan zo’r berib bo’linadi hamda radial yo’nalishda joylashib, quyuq va mo’l protoplazmatik suyuqlikka ega bo’ladi va qoplovchi qavvat (tepetum) deb ataladigan qavvatni hosil qiladi. Axeysporiyni hamma tomonidan chegaralab turadigan qavvatning hujayralarida shunday o’zgarishlar yuzaga keladio, natijada arxespotiy bir talay protoplazmatik suyuqligi bor yo’riq hujayrali tepetum qavati bilan o’ralib qoladi chang tashkil topa boshlagan paytda topetum hujayralari yemirilib suyuqligi yadroli protorlazmatik massaga aylanadi, taraqiy etayotgan changga oziq bo’ladigban shu yaxlit massaga perillazmadiy deb ataladi. Arxesporiy hujayralari bo’linib changing ona hujayralarini hosil qiladi. Ona hujayralarinning har biri xromasomalarining ikki marta kamaytirib
17
kamaytirib, ikki marta bo’lingangan so’ng to’rtta changni (mikroskoplar) ni yuzaga keltiradi. Hosil bo’lgan changlar ko’pchilik o’simliklarda ularni bir biridan ajreatib turadigan to’siqlar shilimshiqlanishi tufayli bir biridan ajraladi. Changlarning pardalarini yana ularning stoplazmasi ishlab chiqaradi. Hosil bo’ladigan changlar soni juda har xil- ba’zi o’simliklarning har bir changdon uyasida bir necha o’nlab bo’lsa, boshqalarida necha o’n mingtada boradi. Changlar (mikrosporalar, yosh changlar, asosan, topetum qavvatidagi hujayralarning erishi natijasida hosil bo’ladigan oziqli quyuq suyuqlikka botgan holda changdon uyalarida erkin yotadi. O’sha changlar shu suyuqlik hisobiga o’sib tashkil topadi judda kamdan-kam o’simliklar (dengiz o’ti zostera, posidoniya, orxideya va boshqalarda changlarning pardasi bir xil bo’lib qoladi. Ko’pchilik o’simliklarda esa changlar pardasi atrofidagi oziqli suyuqlik moddalari hisobiga ichki, shuningdek, tashqi tomondan qalin tortadi va ichki po’stni: yupqa, asosan pectin modadan tuzilgan ichki po’st-intina va qalin, qisman kutunlashgan (yoki yanada turg’un spoloporenallari bor), odatda bir oz nim rang ko’rinadigan tashqi po’st- ekzinani (masalan, ochiq urug’li o’simliklarda) hosil qiladi. Ekzinada qalinmashmagan joylar, teshiklar qoladi, yuzasi esa atrofdagi oziqli syuqlik to’planib borganida ko’pchilik o’simliklarda har xil bo’rtmalar, tikanoklar, jig’olar, to’rlar yuzaga keladi va hokazo. Changning syuqligi bir talay oziqli moddalar, ya’ni may, kraxmal, shakarlar va boshqalar bor qyuq protoplazmatik massadir. Tashkil topgan changda yadrosi ikkiga bo’linadi va chang tarkibidagi moddalar ham katta va kichik ikkita hujayraga ajraladi, bu hujayralar ko’pincha yupqa parda bilan bir biridan ajralib turadi. Ularning kattasi vegegativ hujayra deb ataladi. Vegegativ hujayradan chang naychasi o’sib chiqadi, lekin uning yadrosi otalanishda ishtirok etmaydi. Kichkinasi esa 18
generative hujayra deb ataladi: uning yadrosi bo’linadi, shu yadrolar atalantiriladigan sperma yadrolari bo’lib qoladi. Shunday qilib yopiq urug’li o’simliklarning otalik gemetofiti, ya’ni unib chiquvchi change (mikrosporasi) ochiq urug’li o’simliklardagiga qaraganda yanada ko’proq reduksiyalangan. Yopiq urug’li o’simliklarning otalik change ikkita hujayradan iborat bo’lib, vegetative hujayrasini o’simta bilan, generative hujayrasini o’simta bilan, generative hujayra esa, sagovniklar spermatozoidlarning yoki ninabarglar spermiylarining ona hujayrasi bilan gomolog deb hisoblash mimkin. Suv tagida changlanadigan judda kamdan-kam o’simliklarni aytmaganda, deyarli barcha o’simliklar change suvga tushar ekan, suvni shimib bo’kadi va turgar bosimi judda ortib ketganidan yoriladi. Shuning uchun gullarda changni yomg’irdan saqlaydigan turli-tuman moslamalar bor. Ko’pincha o’simliklarda (marvaridgul,angishvonagul,brusnika,chernika va boshqalarda) gullarning pastga qarab osilib turishi changni yomg’irdan pana qiladi. Ba’zi o’simliklarning gullari burglar panasidan joy olgan (arg’uvon,xina). Ko’pincha gultojbarglar yoki gulqo’rg’on bargchalari changni himoya qiladi (kapalakgullilar, Labgullilar talaygina norikniksimonlar, pizirchatkasimonlar, kupalnitsa va boshqa ko’p o’simliklar). Gulsapsarlarda otaliklar og’izchaning gulbargsimon parraklari tagiga yashiringan. Tik turadigan ba’zi gullarda otaliklar gultoj naychasida turadi, bu naychaning og’zi shu qadar tor bo’ladiki, suv tomchilari ichkariga o’ta olmaydi.Ba’zi o’simliklarda havo buzulganda va kechasi (shudringdan himoya qilish uchun) gultoj yoki gulqo’rg’on barglari bir-biriga birikadi (gul yumiladi) va otaliklarni suvdan himoya qiladi (zafar-Crocus va boshqa ko’pgina o’simliklarda): ko’pgina murakkab gullilarda (qoqi o’t sachratki va boshqalarda) savatchadagi to’rtgullilarning hammasi yumiladi. Havo basilar ekan, ba’zi o’simliklarning ayrim gullar butun top gullar holatining o’zgarishi 19
niktanostik harakat deb ataladi va biror organning har tomonlama baravar o’smasligi yoki ularda turgar bosiminingf o’zgarishi tufayli yuzaga keladi; bu harakatlarga temperature, yorug’likning o’sgarishi sabab bo’ladi va hokazo.
Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|