Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро давлат университети
Yüklə 0,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.4.Ginisey
Ginisey deb megasporofillarni yoki gulning unda bitta yoki bir nechta onalik hosil qiluvchi meva barglariga aytiladi.Meva bargchalarning bargdan kelib chiqqanligini: 1)Bir qancha o’simliklarda (dikkaklilar, ba’zi bir ayiqtovongullilar va boshqalarda)ularning shaklan o’ralgan bargga o’xshashligi: 2)Anatomik tuzulishi, ya’ni mezofili, epidermisida ustisalari borligi; 3)Barglarning xarakterli o’sishi; 4)Ba’zi bir dukaklilarda,ko’pincha mevalarda meva, barglari chatlarining eng dastlabki davrlarida birikmay keyenroq birikib ketishi; 5) Teretologik xodisalarning judda ko’p uchrashi va bunda meva bargchalarining o’xshab qolishi isbot etdasi. Onalikda eng muhim qismi, ichi kovak bol’lib, qavarib turadigan pastki qismi gul tuguni bor, unda ligasporangiy yoki urug’kurtaklar bo’ladi. Gul tugunining ustida, odatda,ingichka, silindrik ustuncha, uning ichida esa har xil shakldagi og’izchalar bor. Gul tuguni barovar o’smasa ustincha tugun yonidan yoki asosidan ol’sib chiqishi mumkin. (Labgullilar, Ko’kmarazgullilar, ba’zi bir atirgullilar).Ba’zi o’simliklarda ustincha taraqqiy etmagan, og’izcha tugun ustginasida turadi va bandsiz og’izcha deb ataladi. Urug’kurtaklar gul tuguni ichida bo’lganligidan ularda ochiq urug’lardagiga o’xshab changlar to’g’ridan-to’g’ri kelib tusholmaydi. Changlar, odatda, yopishqoq suyuqlik chiqoradigan og’izchaga turlicha usul bilan kelib tushadigan (changlanish). Changlanish quloyroq bo’lishi uchun ustuncha og’izchani yuqoriga ko’tarib
20
turadi.Birmuncha oddiy xollarda opnalik bitta meva bargdan hosil bo’ladi (masalan, kapallakgullilarda), bunda ol’sha meva barg bukillib, o’raladi va chetlari bir-biriga qo’shilib ketad, shuchoq qorin choki deb ataladi. Qorinchokining qarama-qarshi qismida meva bargchasining orqa choki degan notol’g’ri nom biuklan ataladigan o’rta tomiri bor.Agarda gulda shunday onaliklar bir qancha bo’lsa, butun ginetsiy apokarl deb ataladi (ayiqtovongullilar, ko’pgina atirgullilar va boshqalr). Ko’pchilik hollarda esa, gujlda bir qancha meva barglari bo’lsa, ular bir-birlarini bilan qol’shilimb ketgan bir necha me va barglariddan hoksil bo’lgan ginetsiy birikkan bargli yoki sinkarp yoki to’g’rirog’i sinokarp deb ataladi. Meva barglari odatda, pastdan yuqoriga qarab qo’shilib boradi. Ularning shu tariqa qo’shilishi faqat gul tuguncha (chinnigulsimonlar, zag’ir rovoch va bopshqalarda), gul uguni ilan ustinchasiniing pastki qismiga yoki og’izchilariga qadar (zafar, gulsapsar, murakkabgullilar, labgullilar va boshqalarda)lishi mumkin. Gul tuguni onalikning eng muhim qsmi bo,’lganligi uchun guldagi onnaliklarning soni ustunchalar soniga bog’liq. Qo’shilmay qolgan ustunchalar, og’izchnalar yoki og’iz parraklariga qarab, ing kelganini aniqlash mumkin. Lekin bu hamma vaqt to’g’ri kelavermaydi. Meva bargchalar boshdan –oyoq b gan bo’lsa, eva bargchalarining gul tuguni devorlaridan o’rta tomirlarga qarab ham nini ajratsa ham bol’ladi. Judda kamdan-kam .o’simliklarda (lastoilarda, kengullilarda), meva bargchalarining yuqori qismi ustnunchnalar bilan og’izchalar yoki faqatv og’izchalar qol’shilib ketadi, gul tugunlarui esa erkin holda qoladi.Bu holda ham guldagi onalik bitta deb hisoblanadi. Gul tuguni. Plasentlar. Gul tuguninng urug’kurtaklar birikadigan va oziq moddalari ol’tadigan joylari plasentalar deb ataladi. Gujl tugunining ichidagi urug’kurtaklar (megasporangiylar), singari, meva bargchasinining har qanday joyidan ham
vujudga kela
oladi lekin
judda kamdan-plkam ol’simliklardagina, asosan eng soda va boshqalarda) kigradifgan
21
ol’simliklardagina urug’kurtgaklar me va bargchalari ichki yuzasining ancha ko’p qismivdan johy oladi. (laminal-lateral plasentallar). Ohdatda esa urug’kurtaklarning ichki tomonidan ularning chetlariga juda yaqin joyda yuzaga keladi va qorinchoki boylab uzunasiga ketgab ikkita (dukkokkixlar, piyozgullilarda)yoki bundan kol’proq qator hosil qiladi yo bo’lmasa shu yerning ozidan tartibsiz holda joy oladi. Ginetsiy evolutsiya prossesiga evolutsiyaning har xil qatorlarida apokarp ginetsiydan sinokarp ginesyga aylangan, ya’ni meva barglari birikib, bitta onalik hosil qilgan ayni vaqtda ko’pchilik o’simliklarda meva bargchalarining chetlari ichkariga o’ralibv, yon yuzlari bir-biriga qo’shiladi va uyalar deb ataladigan kataklarda ajralgan bitta gul tuguni hosil qiladi. Meva bargchalarinning qo’shilib ketgan yon yuzlari markazga qadar borib, gul tugunida uni meva bargchalarinning soniga teng hollarda ajratruvchi to’siqlarni hosil qiladi. Natijada gul tuguni 2,3,4,5,6, va ko’p uyali bo’lib qoladi (masalan piyozgullilar, kopitnya, gerangullilar, qo’ng’iroqgullilar va boshqalar) . Bunday ginetsiy sinkarp ginetsiy deb ataladi. Bunday gullar tugunchalaridagi plasentalar urug’kurtaklari bilan gul gul tuguni yaralarining ichki burchaklarida, meva bargchalarining shu tomonda o’ralgan chetida joylashgan bo’lib, markaziy yoki to’g’rirog’I markaziy burchak planeta deb ataladi. (piyozgullilar, qo’ng’iroqgullilar, va boshqalar). Ayni paytda ba’zi o’simliklardagi (ituzumgullilar va boshqalarda) plasentalar juda o’sib gul tuguni uyalarining uchiga chiqur kirib turadi. Ko’pincha o’simliklarda (labgullilar,gavzabangullilar, zig’irsumonlar va
boshqalarda) meva
bargchalarinning o’ralgan chetlaridan xosil bo’luvchi “chin” to’siqlardan tashqari gul tuguni ichki devorining o’simtalardan yuzaga keladigan soxta to’siqlar ham gul tugunida rivojlanadi; shu munosabat bilan gul tugunidagi
22
xonalarning soniga qarab, uni hosil qilgan meva bargchalari to’g’risida goho fikr yuritib bo’lmaydi. Sinkorp ginetsiy yana evolyutsya qilar ekan, yopiq urug’li o’simliklarning har xil evolutsiya qatorlarida ikkita ko’p uyali gul tuguni bir xonali gul tuguniga aylangan: ichki tomonga o’ralib qo’shilib ketgan burglar bir-biridan ajralib yozilgan, ammo bir-biriga cheti bilan qo’shilganicha qolgan: natijada bir-biriga faqat chetlari bilan birikkan bir qancha meva barglari bir uyali gul tuguni hosil bo’lgan (msalan, gunafsharlar,qaroqatlar, krijovnik, taslimonlar, gozaqutgullar, shumg’iyasimonlar , deyarli hamma arxisgullilar va boshqalarda). Bu xildagi sinokarp ginetsiy porokarp deb ataladi. Bu holda plasentlar gul tuguni ichki devorlaridan uzunasiga joy oladi ( meva bargchalarining uchi qo’shilgan joydan) va devor yoki parietal plasentalar deb ataladi. Parietal plasentalli bir qancha o’simliklarda plasentallar tugun bo’shlig’iga judda bo’rtib chiqadi va soxta to’siqqa o’xshab qoladi ( qovoqgullilar ko’knorgullilar va boshqalarda). Tugundagi parakarp ginetseyda ham tugun ichki devorining o’simtalaridan soxta to’siq yuzaga kela oladi, masalan, butgullilarda parietal plasentalar meva bargchalari chetlarinning birikkan joyini ko’rsatadi. Parakarp ginetsey tugunidagi urug’kurtaklar soni reduksiya natijasida ba’zi oilalarda bittagacha kamayadi (murakkabgullilar, boshoqli o’simliklar va boshqalarda). Bitta meva bargchadan hosil bo’lgan ko’p urug’kurtakli bir uyali gultugunlarida ham parietal plasentalar bo’ladi (masalan, dukaklilar, peongullilar, zimovni va boshqalarda) Kamdan-kam ba’zi evolutsya qatorlarida sinkarp ginetseydan lizikarp deyiladigan ginetsey ham paydo bo’lgan. Bu yerda meva bargchalarinning ichkariga qarab o’ralib, ontogenezning eng ilk devorlarida bir-biriga qo’shilib ketgan chetlari kelgusida qo’shilmay qolib, tugunda to’siq hosil qilmagan, shunning uchun ham gul tuguni bir uyali bo’lib qolgan. Plasenta gul tuguni 23
tagidan go’yo gul o’rnidan o’sib chiqqan ustundeb bo’lib ko’tariladi. Haqiqatda esa bu yerda ham plasenta meva bargchalari chetlarinning birikishidan hosil bo’ladi. Bazi o’simliklarda gul o’rni gu tugunining markaziga, meva barglari uchlarining orasiga o’sib chiqsa ham ajab emas, lekin shunda ham uning chetki qisimlari meva bargchalari to’qimalari bilan qoplangan bo’ladi. Bunday plasenta o’qli, soxta o’qli, erkin markazli, ustinsimon plasenta deb ataladi. Navro’zgullilar, ba’zi chinnigullilar, torongullilar va ba’zi boshqa o’simliklarda shunday plansenta bor (torongullilarda urug’kurtaklar soni bittagacha qolmaydi). Gul tugunidagi urug’kurtaklarnin g miqdori har xil o’simliklarda bittadan boshlab bir necha minggacha boradi. Bitta meva bargchadan uzaga keladigan va bir uyali tugunining har birida urug’kurtaklari ko’p bo’lgan apokarp ginetsey hammadan soddasi deb hisoblanadi. Evolutiya prossesiga undagi meva bargchalarinning soni 3-2 tagacha va nihoyat, bittagacha kamaygan (gulida onaligi ko’p ayitovongullilarda, qarg’atuyoqlar, gulida onaligi bitta olxo’ri, olcha va boshqalarda). Ikkinchi tomondan, evolutsiya prosesiga apokarp ginetseydan sinkarp ginetsey, shu ginetseydan esa porakarp va lizakarp ginetseylar kelib chiqqan. Shu senokorp (birikkan bargli) ginetseylarda ham evolutsiya , aosan, yana meva bargchalari sonining ikkitaga, urug’kurtaklar sonining bittaga kamayishi tomoniga qarab brogan. Masalan, arxisgullilar tugunidagi bir talay urug’kurtaklar hajmining kichrayishi va ajdodlarida oldin kamroq bo’lgan urug’kurtaklarning ko’payishi natijasida ytuzaga kelgan bo’lsa ajab emas. Ginetsey va plansentalar tiplari evolutsiyasini o’rganishda sovet botanigi A.L.Taxtatdjyan ko’p ishlar qildi. Gul tuguni gulning boshqa qisimlarida nisbattan olgan holatiga qarib, ustki, pastki va o’rta bo’lishi mumkin. Bo’rtgan, tassi yoki botiq gul o’rnida erkin joylashgan tugun deyiladi, uning devorlaari faqat meva bargchalaridan 24
hosil bo’ladi. Agar shunday tugun gul o’rnining uchiga joylashgan bo’lib, gulning boshqa a’zolari uning tagida tursa, bunday gul tugundan pastki gul deb ataladi. Ustki tugunning ikkinchi xili ham bor, bunda tugun gul o’rnining ko’zachaga o’xshash botiq tubida erkin joylashgan bo’ladi, (masalan, na’matak, olcha, olxo’ri, shaftoli, o’rik, tangagul va boshqalar) Ko’zachaga o’xshaydigan shu botiq yo masalan na’matakdagi kabi bitta botiq gul o’rnidan yuzaga kelgan yoki pastki qismi botiq gul o’rnidan, yuqori qismi esa gulqo’rg’on barglari va otaliklarning bir-biriga qo’shilib ketgan asosidan hosil bo’lgan. Bunday gul tugun ko’pincha o’rta tugun deb ataladi. Bu holda ko’zachaning yuqori chetiga birikkan boshqa gul a’zolari gul tuguni uchining davomidan( lekin uning ustida emas) joy oladi va gul o’rtatuguli gul deb ataladi. Uchida gulqo’rg’on joylashgan tugun pastki tugun deb ataladfi, bunda gulqo’rg’on oldingi holidagidek tuguncha qo’shilmay qolgan gul o’rni uchidan chiqmasdan, tugun uchidan chiqadi. Bunday gul tugun usti gul deb ataladi. O’rta gul tuguni o’zining pastki qismi bilangina gul o’rniga yoki gulqo’rg’on va otaliklarda qo’shilganbo’lsa yuqori qismi esa erkin holda qoladi, bu holda gulqo’rg’on gul tugunining o’rtasidan chiqqan bo’ladi va gul o’rta gul deb ataladi ( marjon daraxti, uchqat, toshyorrarlarda). Ustki va pastki gul tugunlari judda ko’p uchrasa, o’rta tugunlar kamdan- kam o’simliklarda uchraydi. Gul tugunlarining tiplari doimiy bo’lib, nasldan- naslga o’tadi va sistematikada judda katta ahamiyatga ega bo’ladi. Gul tugunining yuqorida ko’rsatilgan mana shu barcha tiplari o’rtasida oraliq shakllar ham bor.Solishtirma marfoologiya nuqtai nazaidan qaraganda, pastki va o’rta tugunlar ustki tugunga raso gomologik bo’lolmaydi, chunki 25
ularning hosil bo’lishida meva bargchalarining tashqari gul o’rni yoki gulqo’rg’onning barglari va otaliklar ishtirok etadi. Filogenetik jihatdan ustki gul tuguni pastki gul tugunidan qadimgiroqdir. Pastki gul tuguni yuqorida ko’rsatilganidek, turli yo’llar bilan kelib chiqishi mumkin. Yopiq urug’li o’simliklarning evolutsiyasi davomida pastki tugun ularning har xil filogenetik qatorlarida necha martalab va mustaqqil ravishda vujudga kelgan
Yüklə 0,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|