Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Бухоро давлат университети

r
N
RT
D
6
1


bu yerda N – Avogadro soni, R – universal gaz doimiysi, T – mutloq harorat, η – suyuqlikning 
qovushqoqligi, r – sharsimon zarrachaning radiusi. Agar Eynshteyn tenglamasiga D ning 
qiymatini qo`ysak Eynshteyn-Smoluxovskiy tenglamasi kelib chiqadi: 
t
r
N
RT
x







3
1
2
Suyuq yoki gazsimon muhitda dispergirlangan modda zarrachalari doimo bir-biriga 
qarama-qarshi bo`lgan ikki kuch – ayni modda zarrachalarini cho`kishga olib keluvchi og`irlik 
kuchi va zarrachalarni yuqori konsentratsiyali cjhadan kichik konsentratsiyali sjhaga o`tishga 
intilishni belgilovchi, ya`ni butun hajmda bir tekisda taqsimlanishga olib keluvchi diffuzion 
kuchlar ta`sirida bo`ladi. Sistemada u yoki bu kuchning hokimlik qilishiga qarab dispers faza 
zarrachalarining cho`kishi (og`irlik kuchi ta`sirida) yoki butun hajmda konsentratsiya 
tenglashishi (diffuzion kuchlar katta bo`lganda) kuzatiladi. Og`irlik kuchi ta`sirida 
zarrachalarning cho`kish jarayoni sedimentatsiya deyiladi. Zarrachalarning cho`kish tezligi 
nafaqat ularning o`lchamiga, balki zarrachalar va muhit zichligining farqiga, muhit 
qovushqoqligiga bog`liq bo`ladi va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
g
r
u
)
(
9
2
0
2





bunda u – zarrachaning cho`kish tezligi, r – zarracha radiusi, p va p
0
– disperlangan modda va 
erituvchi zichliklari, η – muhitning qovushqoqligi, g – og`irlik kuchi tezlanishi.
Tenglamadan ko`rinib turibdiki, nisbatan yirik zarrachalar katta tezlikda cho`kadi. 
Sedimentatsiya tufayli kolloid eritmaning konsentratsiyasi o`zgaradi, lekin eritmada Broun 
harakati mavjudligi sedimentatsiyaga qarshilik qiladi. Kolloid zarrachaning o`lchami qanchalik 
kichik bo`lsa, Broun harakatining ta`siri shunchalik katta bo`ladi. Shu sababli kolloid eritmalarda 
sedimentatsiya nihoyatda sust boradi, lekin kolloid zarrachalarga markazdan qochma kuch ta`sir 
ettirish bilan sedimentatsiyani kuchaytirish mumkin. Bu maqsadda 1913 yilda A.V. Dumanskiy 
tomonidan birinchi marta sentrifuga qo`llanilgan.
Kolloid 
eritmalardagi 
zarrachalarning 
hajmi 
va 
massasi 
molekulyar 
(chin) 
eritmalarnikidan bir necha marta katta bo`lganligi uchun kolloid eritmadagi zarrachalarning 

---

issiqlik harakat tezligi va demak, diffuziya tezligi ham kichik bo`ladi. Kolloid eritmalardagi 
diffuziya tezligi bilan zarrachalarning o`lchamlari orasidagi bog`lanish dastlab I.G. Borshchov 
tomonidan topilgan va diffuziya tezligi zarracha radiusiga nomutanosib ekanligi ko`rsatilgan. 
Diffuziya tezligi Fik aniqlagan qonuniyatlarga bo`ysunadi. Fik qonuniga muvofiq, 
eritmaning bir-biridan dx oraliqda turgan ikki joyi o`rtasidagi konsentratsiyalar ayirmasi dc 
bo`lsa, eritmaning katta konsentratsiyali joyidan kichik konsentratsiyali joyiga q yuza orqali dt 
sekundda o`tadigan modda miqdori dm ni (mol xisobida, 1 molda 6,024
.
10
23
kolloid zarracha 
mavjud) quyidagi tenglama bilan hisoblab topish mumkin: 
dt
dx
dc
q
D
dm




bunda 
dx
dc
- konsentratsiya gradienti; D – gradient birga teng bo`lganda vaqt birligida (1 s) yuza 
birligi (1 sm
2
) orqali o`tgan modda miqdorini ko`rsatadi va diffuziya koeffitsienti deyiladi. 
Diffuziya jarayonida konsentratsiya o`zgargan sari uning gradienti