Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги термиз давлат университети иқтисодиёт ва туризм факультети

11-MAVZU. TURIZMDA INVESTITSIYA LOYIHALARINING SAMARADORLIGINI BAHOLASH

11.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari

11.2. Turizm industriyasida xorijiy investitsiyalarning usullari va shakllari

11.3. Turizm loyihalarining rivojlantirilishi

11.4. Turizm rivojlanishida xorijiy investitsiyalar roli
11.1. Turizm investitsiyasi loyihalarining xususiyatlari

Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan kelib chiqqan holda turizm investitsiyasi loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga «Turizm investitsiyasi loyihasi» deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizm investitsiyasi loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir³⁷.

Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari, boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar tashiydilar. Investitsiya beruvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizm investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqoror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizm investitsiyalaridagi bu barqaror sarmoya qalinligi, barqaror baholar ko’pligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir.

Investitsiya - bir muddat ichida ishlab chiqarilgan maxsulot va xizmatlarning xususiy sektor va davlat sektori tomonidan tugatilmagan va eksport qilinmagan shaklidir. Turizm investitsiyalarining xususiyatlari sababli barqaror sarmoya investitsiyasining tushunchasini mikroiqtisodiy darajada ham ko’rib chiqish kerak bo’ladi.

Bu paytda barqaror sarmoya tovarlari, inshoot investitsiyalari, asbob-uskuna, yer va bino olinishi 3 bo’limdan iborat. Faqat, turizm sektori investitsiyalari ham inshoot, usukuna va yer vositalarini o’z ichiga olmoqda. Bu dalil qarshisida, turizm investitsiyasi quyidagi shaklda ifodalanadi. “Turistlarning tunash, ovqatlanish, xordiq chiqarish va tamosha qilish ehtiyojlarini qarshilashga to’g’ri kelgan muassasa, bino va uskunalarning hammasiga ajratilgan mablag’larga turizm investitsiyasi” deyiladi. Bu tushuncha bilan, asosan yuqori tuzilish investitsiyalari qilib nomlantirilgan tunash korxonalari (mexmonxona, motel, ob’ekt, kemping, dam olish joyi, pansionat, aport-mexmonxona) nazarda tutiladi. Investitsiya loyihasi asosining tushunchasidan harakat bilan turizm investitsiya loyihasi quyidagi shaklda izohlanadi. Mavjud va kelgusidagi turizm talabining bir qismini qarshilash uchun, kirishuvchan va jamiyat foydasiga, iqtisodiy tamoyilga mos qilib tayyorlangan va formula qilingan iqtisodga turizm bilan bog’liq maxsulot va xizmat taklif qilish maqsadini tashigan loyihalarga “Turizm investitsiya loyihasi” deyiladi. Turizm investitsiyasi loyihasi asosiga, turizm sohasining xususiyati ichida quyidagi izohlashni keltiramiz. Turizmda investitsiya loyihasi mavjud turizm potentsialini baholantirish, mahalliy va xorijiy turist talabini qarshilash, yangi tayyorgarlik imkoniyatlarni yaratish, mamlakatga valyuta kirishini ro’yobga chiqarib milliy rivojlanishga yordamchi bo’lish, tijoriy joyda foyda olish kabi maqsadlardan bir nechtasini ro’yobga chiqarish yuzasidan, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarib sotish uchun turizm bo’limlarining qurilish va ishlatilishiga qaratilgan loyiha ishlarining yig’indisidir.

Turizm sektorida investitsiya loyihalari, bevosita turizm muassasasi va korxonalari boshqa iqtisodiy korxonalardan farqli bo’lgan ma’lum xususiyatlar mavjud. Investitsiya qiluvchi shaxs yoki korxonalar bilan loyiha tuzuvchi va baholantiruvchi mutaxassislar sektorning bosh xususiyatlarini yaqindan tanishlari, investitsiya qarorlarining olinishidan ratsional harakat qilib qolmasdan, eng mos qarorlarga erishishda asosiy unsurni hosil qiladi. Turizm sektorining tuzilishida mavjud bo’lgan dalillarning ko’pchiligi yuqori saviyalarda foyda olishlikning ro’yobga chiqishiga monelik qilmoqdadir. Turizmda investitsiyalari ichida tunash korxonalari barqaror sarmoya miqdorining boshqa industriyalarga qaraganda juda ko’p ajratiladigan investitsiyalardir. Turizmga ajratilgan investitsiyalardagi bu barqaror sarmoya, barqaror baholar kupligi, xususan sarmoyaning rentabelligi jihatidan va sarmoya aylanish tezligi jihatidan ahamiyatli bir omildir. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi turistik korxonalarda, xususan investitsiya qilingandan keyin boshqarish jarayonida barqaror xarajatlar asosiy xarajatlarning 70-80% nisbatigacha ko’tariladi. Buning asosiy sababi, energetika, ta’mirlash, personal, amortizatsiya, foiz va shunga o’xshash xarajatlarning to’liqligidan mustaqil bo’lib davomiylik ko’rsatishi kerak. Barqaror xarajatlarning yuqori bo’lishi, rentabellik jihatdan ahamiyatli bir rahamdir va foydaga o’tish nuqtasining ijro va hajmi, foydalanish miqdori munosabatini og’irlashtirmoqda. Turizm investitsiyasi jihatidan eng ahamiyatli xususiyat va kritik omil bu aloqadir. Quyi tuzilish muassasalari (yo’l, suv, elektr - energiya, kanalizatsiya, telefon va h.k) butunlay bo’lmagan joylarga qilingan turizm investitsiyasining foydali bo’lishi imkonsizdir.