Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

Noto‘g‘ri
To‘g‘ri
423 m.06 423 m06	423.06 m 423.06m

Kattalik qiymati yo‘l qo‘yiladigan eng katta og‘ishlar bilan ko‘rsatilganda kattalik qiymati va yo‘l qo‘yiladigan eng katta og‘ishlar qiymati qavs ichiga joylashtiriladi, birlik belgisi esa qavsdan keyin ko‘rsatiladi yoki birlik belgisi kattalikning sonli qiymatidan keyin ham, yo‘l qo‘yiladigan eng katta og‘ishlar qiymatidan keyin ham ko‘rsatiladi. Masalan: (100,0 ±1) kg, 50g ±0.1 g kabi.
Fizikaviy kattaliklar sonli qiymatlarining oralig‘i ko‘rsatilganda birlik belgisi faqat oxirgi raqamdan keyin ko‘rsatiladi. Masalan: 0,5 dan 2,0 mm gacha.
Agar matnda fizikaviy kttalikning bitta birligi bilan belgilovchi sonli qiymatlar qatori (guruhi) keltirilsa, bu holatda birlik faqatgina oxirgi raqamdan keyin ko‘rsatiladi. Masalan: 5,9; 8,5; 10,0; 12,0 mm, 10x10x50mm, 20;50; 100kg.
Birliklar nomlanishi va belgilanishiga fizikaviy kattaliklar yoki obektga ko‘rsatma beruvchi harflar (so‘zlar) qo‘shilishi mumkin emas. Masalan: p.m. yoki pm (pogon metr), ekm (ekvivalent kvadrat metr), nm yoki Nm³ (normal kub metr), og‘irlik % i (og‘irlik foizi). Barcha bunday holatlarda aniqlovchi so‘zni kattalik nomlanishiga bog‘lash birlikni esa standartga muvofiq ravishda belgilash lozim. Masalan: pogon uzunlik 5m, ekvivalent maydon 10m², gaz holati (normal sharoitga keltirilgan) 100m³, og‘irlik xissasi 100% va h.k.
Agar birlik keng tarqalgan bo‘lsa, old qo‘shimchani faqat asoslangan holatlarda hosilaning ikkinchi ko‘paytiruvchisi yoki maxrajda qo‘llashga yo‘l qo‘yiladi. Masalan: tonna-kilometr (t.km, t.km), kvadrat santimetrga W (vG’sm,vmG’sm), satigmetrda volt (vG’sm,vG’sm), kvadrat millimetrda ampir (AG’mm,AG’mm). O‘nlik butun va ulush birlikni tanlash uning foydalanishda qulayligiga qarab aniqlanadi. Bunda kattalikning amalda qabul qilingan soni qiymatga olib qiluvchi birligi tanlanadi. Umuman olganda butun va ulush birliklar shunday tanlanadi-ki, bunda kattalikning soni qiymati

0. 
   1.an 100gacha oralig‘ida bo‘lsin bazi holatlarda bitta butun yoki ulush birlikning o‘zini qo‘llash maqsadga muvofiq. Masalan: bitta kattalikning o‘zi uchun sonli qiymatlar jadvalda yoki matnda bu qiymatlarni taqqoslash paytida. Texnikaning ba'zi tarmoqlarda har doim bitta butun yoki ulush birlikda foydalaniladi. Masalan: mashinasozlikda qo‘llaniladigan chizmalarda to‘g‘ri chiziqli o‘lchamlar har doim millimetrlar ifodalanadi. Nisbiy va logarifmik kattaliklarning va ular birliklarning xalqaro va ruscha belgilanishi quyidagilardir; foiz (%), promille (100), milliondan ulush (rrt,mln”) bel (V,B) desibel (dV,gB) oktava(-,okt), dekada (-,dek), (r..op,fon)
   

Nazorat savollari

0. 
   Metrologiya sohasida atamalarga nisbatan qo‘yiladigan talablar.
   
1. 
   Fizikaviy kattaliklarning nomlanishi va belgilanishi to‘g‘riligini tekshirish.
   
2. 
   Fizikaviy birliklarining nomlanishi va belgilanishi to‘g‘riligini tekshirish.
   

2- AMALIY MASHG‘ULOT. TO‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT MAHSULOTLARIGA HAMDA TEXNOLOGIK INSTRUKSIYALARGA TEXNIK SHARTLARNI ISHLAB ChIQISh
Reja:

1. 
   Texnik shartlarning tuzulishiga qo‘yiladigan talablar.
   
2. 
   To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining nomlanishiga qo‘yiladigan talablar.
   
3. 
   To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining belgilanishiga qo‘yiladigan talablar.
   
4. 
   Texnik ko‘rsatmalarni tuzish qoidalari.
   

UMUMIY MA’LUMOTLAR
Texnik shartlar quyidagituzulish elementlarini o‘z ichiga oladi:

• 
  Titul varag‘i;
  
• 
  Asosiy qism;
  
• 
  Majburiy, tavsiya qilinadigan va ma'lumot ilovalari (zarur bo‘lganda) ;
  
• 
  O‘lchashlarni qayd qilish varag‘i.
  

Titul varag‘ida quyidagi ma'lumotlar keltiriladi

• 
  Mahsulot nomi;
  
• 
  Hujjat nomi;
  
• 
  Hujjatning belgilanishi;
  
• 
  Hujjatning yangiligi haqidagi yoki amaldagi boshqa hujjatning u bilan almashtirilganligi to‘g‘risida ma'lumot;
  
• 
  Mahsulotni tavsiflovchi kodlar;
  
• 
  Texnik shartlarning asl nusxasini saqlovchining nomi;
  
• 
  Tasdiqlovchi va muvofiqlashtiruvchi imzolar;
  
• 
  Texnik shartlar asl nusxasini saqlovchining manzili haqidagi
  

ma'lumotlar;

• 
  Texnik shartlarni ishlab chiquvchi haqidagi ma'lumotlar (asl nusxani ushlab turuvchining qaroriga ko‘ra);
  
• 
  Hujjat tasdiqlagan yil;
  

Texnik shartlarning asosiy qismi quyidagi bo‘limlardan tarkib topadi:

• 
  “qo‘llash sohasi”;
  
• 
  “sifat va xavfsizlikka qo‘yiladigan talablar”;
  
• 
  “markirovka”;
  
• 
  “qadoqlash”;
  
• 
  “qabul qilish qoidalari”;
  
• 
  “nazorat usullari”.
  
• 
  “tashish va saqlash qoidalari”.
  

Zarur bo‘lgan hollarda texnik shartlarga “qo‘llash qoidalari” bo‘limi kiritilishi mumkin. Bu bo‘lim “tashish va saqlash qoidalari” bo‘limidan keyin joylashtiriladi. Ushbu bo‘limni kiritish zaruratini texnik shartlarini ishlab chiqaruvchi aniqlaydi.
Texnik shartlar majburiy, tavsiyaviy va ma'lumot ilovalari bilan to‘ldirilgan bo‘lishi mumkin. Tavsiyaviy va ma'lumot ilovalari majburiy ilovalardan keyin joylashtiriladi. Ilovalar talablarga muvofiq bajariladi. Texnik shartlarda bitta sahifaning o‘zida 2 (yoki undan ortiq ) ketma-ket joylashgan ilovalarning, agar ularni bitta sohada to‘lig‘ida ifodalash mumkin bo‘lsa, joylashtirilishiga yo‘l qo‘yiladi. Agar texnik shartlarda sarlavha bitta so‘zdan iborat bo‘lsa, uni yozma harflarda bosiladi.
To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining nomlanishiga qo‘yiladigan
talablar
Texnik shartlarda foydalaniladigan To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining nomi aniq va bir qiymatda uni tavsiflash lozim. Bunda nom qisqa bo‘lishi, lekin iste'molchilarga belgilanishi, tarkibi (xomashyo), holati, tayyorlanish usuli va (yoki) boshqa omillar umumiyligi bilan tavsiflangan To’qimachilik va yengil sanoat guruhlarining qaysi biriga tegishli ekanligini adashmasdan “tanib olish ” imkoniyatini berishi zarur. Misol: muzlatilgan “Oktyabrskiy” chuchvaralari .
To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlari nomlanishi shakllantirishida tur darajasida, u bo‘lmagan taqdirda esa guruh yoki turkum darajasida OK 005 dagi OKP klassifikasion guruhlashtirishga muvofiq nomlanishini hisobga olish lozim. Agar muayyan To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotiga davlat standarti qo‘llanilsa, unda To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining texnik shartdagi nomlanishi shu standart nomlanishining sarlavhasini hisobga olish bilan shakllanadi. Oziq- ovqat mahsulotini nomlashda davlat standartlarida belgilab qo‘yilgan standartlashtirilgan atamalardan foydalanish talab qilinadi.
Mahsulotning texnik shartlar titul varaqchada keltirilgan nomlanishda birinchi so‘z uning asosiy alomatini tavsiflovchi ot bo‘lishi, keyingi so‘zlar esa oziv-ovqat mahsulotlarining qo‘shimcha alomatlarini tavsiflaydigan sifatdosh (aniqlovchi) bo‘lishi lozim.

2. 
   To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlarining belgilanishiga qo‘yiladigan
   

talablar
Texnik shartlarda To’qimachilik va yengil sanoat mahsulotlariga belgilarni texnik shartlarning asl nusxasini ushlab turuvchi texnik shartlar muvofiqlashtirilishidan oldin beradi, bunda ular quyidagi ma'lumotlardan shakllantiriladi:

• 
  “texnik shartlar” indeksidan;
  
• 
  Undan bo‘lib olingan OKP (Umumdavlat mahsulot klassifikatori) bo‘yicha mahsulot kodining birinchi 4 belgisi muammolaridan;
  
• 
  Ulardan bo‘lib olingan 3 razryadli qayd qilish nomeridan;
  
• 
  Ulardan bo‘lib olingan OK 007 bo‘yicha korxona va tashkilotlarning klassifikatori (OKP) bo‘yicha texnik shartlar asl nusxasini ushlab turuvchining kodidan;
  
• 
  Undan bo‘lib olingan texnik shartlar tasdiqlangan yilning oxirgi 2 sifridan.
  

Masalan: ushlab turuvchisi Sharqiy Sibir davlat texnika universiteti bo‘lgan oblepixa yog‘iga texnik shart quyidagicha belgilanadi: TU 9141-13-02059473-2004. Bunda 13-Sharqiy Sibir davlat texnika universitetiga berilgan texnik shartini qayd qilish nomeri; 02069473 - Sharqiy Sibir davlat texnika universitetining korxona va tashkilotlar klassifikatori bo‘yicha kodi;
04 - texnik shart tasdiqlangan yilning oxirgi 2 ta raqami (2004).

2. 
   Texnik ko‘rsatmalarni tuzish qoidalari
   

Texnik ko‘rsatmalar quyidagi ketma-ketlikda tuzilishi lozim:

• 
  Assortiment (yoki turlar);
  
• 
  Xomashyo,materiallar va yarim fabrikatlar tavsifi;
  
• 
  Reseptura (mavjud bo‘lganda) yoki xomashyo,materiallar va idishlar sarfi me'yorlari;
  
• 
  Tayyorlanadigan mahsulot tavsifi;
  
• 
  Texnologik jarayon;
  
• 
  Qadoqlash, markirovka;
  
• 
  Ishlab chiqarishni nazorat qilish;
  
• 
  Ishlab chiqarishning xavfsizligi talablari.
  

Texnik ko‘rsatmalarga quyidagilar ilova qilinishi lozim:

• 
  Texnalogik jarayonning grafik -sxemasi;
  
• 
  Texnik (texnologik) jurnal;
  
• 
  Texnalogik jarayonni bajarish uchun zarur bo‘lgan, har tomonlama avtomatlashtirish talablariga javob beradigan, tavsiya qilinayotgan asbob-uskunalar va jihozlar ro‘yxati;
  
• 
  Metrologik ta'minot kartasi.
  

“Assortiment (yoki turlar) “ bo‘limi ushbu texnologik ko‘rsatma bo‘yicha ishlab chiqariladigan mahsulot turlari ro‘yxatini o‘z ichiga oladi.
“Reseptura (yoki xomashyo,materiallar va idishlar sarfi me'yorlari)” bo‘limi mahsulotning berilgan turi uchun ishlab chiqarish sarfi me'yorlarini yoki avval tasdiqlangan me'yoriy hujjatlarga yo‘llanmalardan tarkib topgan bo‘lishi lozim.
“Xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlar tavsifi” bo‘limi berilgan mahsulot turini ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlar ro‘yxatidan tarkib topadi. Bunda standart va texnik shartlar albatta ko‘rsatib o‘tiladi, zarur bo‘lgan xollarda qo‘llaniladigan xomashyoga tavsif beriladi.
“Xomashyo, materiallar va yarim fabrikatlar tavsifi” bo‘limi xususiyatlarini bevosita tavsiflovchi mahsulot shakli, o‘lchamlari hamda ular bo‘yicha mahsulot ishlab chiqarilayotgan standart va texnik shartlarga yo‘llanmalardan tarkib topadi.
“Texnik jarayon” bo‘limi ishlab chiqarish texnalogik jarayonlarni ketma-ketlikda tasvirlash buning uchun zarur bo‘lgan asbob-uskunalar, jihozlar, parametrlar va texnologik rejimlar (temperatura, namlik, bosim, jarayonining davomiyligi)dan tarkib topgan bo‘lishi lozim.
“Qadoqlash va markirovka” va “saqlash va tashish” bo‘limlari porsiya massasidan yo‘l qo‘yiladigan chetlanishlar, qadoqlash materiali va idishning turi. Standart yoki texnik shartlar, saqlanish muddatlari, saqlash sharoitlariga nisbatan talablar, tashish sharoitlariga nisbatan talablar, tashish sharoitlariga nisbatan talablar ko‘rsatilgan markirovkani kiritish o‘rni keltirilgan holda mahsulotni joylash bo‘yicha ko‘rsatmalardan tarkib topgan bo‘lishi lozim.
“Ishlab chiqarishni nazorat qilish bo‘limi” xomashyo va tayyor mahsulot sifatini nazorat qilish uslublari (texnik-kimyoviy, mikrobiologik va boshqalar) va texnologik jarayon parametrlaridan tarkib topgan bo‘lishi lozim.
Namunalar olishning muayyan punktlari, nazorat qilinishi lozim bo‘lgan bosqichlar, parametrlar va ko‘rsatkichlar, sifat ko‘rsatkichlarining me'yoriy qiymatlari, ularni tartibga soluvchi me'yoriy hujjatlar, ko‘rsatkichlar, parametrlarni o‘lchash vositalari va ularning metrologik tavsiflari, texnik va laboratoriya nazorati uchun o‘lchashlarni bajarishning standartlashtirilgan uslublari metrologik ta'minot kartalarida ifodalangan bo‘lishi lozim.
“Ishlab chiqarish xavfsizligi shart-sharoitlari” bo‘limida ishlab chiqarish alohida sharoitlar bilan bog‘liq bo‘lgan (konsentrlashtirilgan kislotalar, ammiak va boshqalar) hollarda asbob-uskunalarga xavfsiz xizmat ko‘rsatish, texnologik jarayonni olib borish, ishlovchilarning jamoaviy va individual himoya vositalari ko‘rsatib o‘tiladi yoki texnika xavfsizligi bo‘yicha mos ravishda tarmoq standartlari va ko‘rsatmalarga qo‘llanmalar beriladi.
Nazorat savollari

1. 
   Texnik shartlar qanday tuzilish elementlarini o‘z ichiga oladi?
   
2. 
   Texnik shartlarning asosiy qismi qanday bo‘limlardan tarkib topadi?
   
3. 
   Texnik shartlar nomlanishiga qanday talablar qo‘yiladi?
   
4. 
   Texnik shartlar belgilanishiga qanday talablar qo‘yiladi?
   
5. 
   Texnik ko‘rsatmalar qanday ketma-ketlikda tuziladi?