Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

Nazorat savollari: 
 
1.
Investitsiya deganda nima tushuniladi? 
2.
O`zbekistonda 
investitsiyaga 
oid 
qonunchilikni 
shakllantirishdan asosiy maqsad nima? 
3.
Investitsiya faoliyati subyektlarining huquq va majburiyatlarini 
aytib bering. 
4.
Investitsiyaning bosh maqsdi nima? 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsiyaning ahamiyati qanday? 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

14 BOB. QIMMATLI QOG`OZLAR BOZORINI DAVLAT 
TOMONIDAN TARTIBGA SOLINISHI 
 
1-§. Qimmatli qog`ozlar tushunchasi 
 
Xo`jalik faoliyatida pul bilan bir qatorda qimmatli qog`ozlar 
muomalasi ham muxim o`rin egallaydi. Qimmatli qog`ozlarning tabiiy 
xususiyatlaridan kelib chiqib ularni qimmatli deb bo`lmaydi, balki u 
egasiga malum bir qim-matliklar (ashyo, pul, moddiy va nomoddiy 
huquqlar)ga ega bo`lishi tasdiqlanganligi uchun ham qimmatlidir. Qim-
matli qog`ozlar pul kabi muomalada hamda to`lovda qulay vositadir. 
Ayniqsa u o`z funksiyasi bilan sug`urta polisi, qarzdorlikni tasdiqlovchi 
tilxat, vasiyatnoma kabi muayyan qimmatliklarga ega bo`lgan boshqa 
qog`ozlardan farqlanadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlarida va fuqarolik 
muo-malasida qimmatli qog`ozlar mulkiy huquqlarning kafolati sifatida 
namoyon bo`ladi va subyektlarning oshiqcha pul zahiralari muomalasini 
tezlashtirishga yordam beradi. 
Mulk shakllari evolutsiyasi va kreditning rivoj-lanishi jamiyat ishlab 
chiqarishi tizimida qimmatli qo-g`ozlarning keng qo`llanilishiga sabab 
bo`lib, qimmatli qo-g`ozlar ishlab chiqarishga sarmoya jalb qilishning eng 
maq-bul usuli sifatida bir qator ijobiy xususiyatga ega. 
Mustaqillik va bozor iqtisodiyoti natijasida qim-matli qog`ozlarga 
nisbatan davlat monopoliyasining barham topishi, iqtisodiyotga tovar-pul 
almashinuvi va tovar muomalasi uchun xususiy mulk rivoji hamda xususiy 
mulk-dor sinfini yaratish uchun qo`shimcha ahamiyatga ega bo`ldi. 
Qimmatli qog`ozlarning tarixiy shakllanishi antik Rimga borib 
taqaladi. Dastavval, og`zaki kelishuv shaklidagi qimmatli qog`ozlar, 
imperator Yustinian davriga kelib yozma shaklda tuzila boshlandi. 
Natijada ashyoga, pulga bo`lgan haq (huquq va talab) qog`oz bilan 
uyg`unlashdi va bir vaqtning o`zida ashyoga bo`lgan huquq va qog`ozga 
bo`lgan huquq birlashib, umumiy qog`ozga nisbatan huquq yuzaga keldi. 
XII asrga kelib, haq huquqlarini o`zida ifodalovchi qog`oz turli xildagi 
belgi va majburiy yozuvlarga ega bo`ldi. O`sha paytlardagi qimmatli 
qog`oz o`z egasiga beradigan huquqlar doirasi juda ko`p bo`lganligi 
tufayli, qimmatli qog`ozlar sekin-asta qo`ldan qo`lga o`ta boshladi. O`rta 
asrlarga kelib ko`pgina davlatlar (Angliya, Germaniya, Fransiya) o`z xara-
jatlarini qoplash uchun ko`chmas mulk o`rniga xazina maj-buriyatlari va 
obligatsiyalar chiqara boshladilar. Faqatgina XVII asrga kelib, qimmatli 
qog`ozlarning orqa tomonidan imzo qo`yib, boshqa kishiga berilishi odat 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tusiga kirdi. Qimmatli qog`ozlarga imzo qo`yilishi ularning egalarini oson 
almashishiga va qimmatli qog`ozlarning muomalada qo`llanilishini 
tezlatishga sabab bo`ldi. Shuningdek, imzo-larning paydo bo`lishi 
natijasida qimmatli qog`ozlar to`lov va kredit berish vositasi bo`lib xizmat 
qila boshladi. XVII asrga kelib hissali qimmatli qog`oz-aksiya paydo 
bo`ldi. XIX asrdan boshlab qimmatli qog`ozlar o`zgarib, shakllanib va 
iqtisodiy hayotda keng qo`llaniladigan holatga o`tdi. 
Qimmatli qog`ozlar - mulkiy huquqlarning belgilan-gan shakl va 
majburiy rekvizitlariga amal qilgan holda tasdiqlovchi hujjatlar hisoblanib, 
ularni taqdim etgan taqdirdagina mazkur huquqlarni amalga oshirish yoki 
boshqa shaxslarga berish mumkin bo`ladi (FK 96-moddasi). Bunda 
tegishli huquqlarni amalga oshirish uchun qoida bo`yicha qimmatli 
qog`ozni taqdim etish lozim bo`ladi. Rivojlangan xo`jalik muomalasida 
qimmatli qog`ozlarning keng tarqal-ganligi, ularning belgilangan qiymatga 
ega ekanligi uchun pullar bilan eng ma'qul muomala va to`lov vositasi 
ekan-ligi, kredit vositasi rolining bajarilishi mumkinligi hamda turli 
manfaatlarga nisbatan huquqlarni o`tkaza olishi bilan belgilanadi.
1
“Qimmatli qog`ozlar va fond birjasi to`g`risida»gi qonunning 
(02.09.1993y.) 1-moddasiga muvofiq, qimmatli qog`ozlar ular chiqargan 
shaxs bilan ularning egasi o`rta-sidagi mulkiy huquqlarni yoki zayom 
munosabatlarini tas-diqlovchi, divident yoki foizlar ko`rinishidagi 
daromad to`lashni hamda ushbu hujatlardan kelib chiqadigan huquq-larni 
boshqa shaxslarga berish imkoniyatlarini nazarda tutuvchi pul hujjatlaridir. 
Qimmatli qog`ozlar-blankalar, sertifikatlar shaklida yoki schotlardagi 
yozuv shaklida bo`lishi va hisob-kitob qi-lishda, shuningdek kredit 
bo`yicha garov sifatida foyda-lanilishi mumkin. Qimmatli qog`ozlar 
yuridik va jismoniy shaxslar o`rtasidagi ixtiyoriylik asosida tarqatiladi. 
Qimmatli qog`ozlar-bu qonunda belgilangan tartibda chiqarilgan va 
nominal
2 
qiymatga ega bo`lgan pullik huj-jatdir. Ular mulkchilik 
munosabatlarini ifodalaydi va qanday mulk yoki pul miqdoriga egalik 
qilish huquqini tasdiqlaydi. Qimmatli qog`ozlar divident yoki foizlar ko`-
rinishida daromad to`lashni hamda mazkur hujjatlardan kelib chiqadigan 
huquqlarni boshqa shaxslarga berish im-koniyatini nazarda tutadi. 
Boshqacha qilib aytganda, egalik qilish huquqini tasdiqlovchi, dividend 
yoki foizlar ko`-rinishidagi daromad olishni ko`zlovchi, emissiya qiluvchi 
1
Грaждaнскoе прaвo. Учeбник. A.П.Сeргeевa, Ю.К.Тoлстoгo, М., Прoспeкт. 1998 г 
2
Пул xужжaтлaридa кўрсaтилгaн бoшлaнғич нoминaл бaҳo, умумaн oлгaндa, рaмзий xaрaктeргa eгa бўлиб, ҳaр 
дoим улaрнинг ҳaқиқий бoзoр бaҳoсини (қиймaтини) ифoдaлaй oлaди. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

va sotib oluvchi o`rtasidagi o`zaro mulkiy munosabatlarni bildiruvchi, 
boshqa shaxslarga berish imkoniyatini nazarda tutuvchi barcha pulli 
hujjatlar qimmatli qog`ozlar deb yuritiladi. 
Eng muhimi, har qanday qimmatli qog`oz qonunda belgilangan 
shakllarda tuzilgan bo`lishi va zaruriy rekvizitlarga ega bo`lishi lozim. 
Bundan tashqari qimmatli qo-g`ozlar o`z egasi amalga oshirishi lozim 
bo`lgan huquqlar, yani uning yuridik imkoniyatlari (dividend olish, 
muayyan pul summasi, ashyolar olish) hamda ularni ommaviy ravishda 
haqiqiy ekanligini yani uni barcha rekvizitlar bilan chiqarilgan bo`lsa 
qarzdor(emitent) uni tan olish majburiyati bilan ham boshqa qimmatli 
qog`ozlardan farqlanadi. 
2-§. Qimmatli qog`ozlarning turlari, ularning emissiyasi tushunchasi 
va faoliyati 
 
Qimmatli qog`ozlar bir necha asoslarga ko`ra alohida turlarga 
bo`linadi. Bu turlar ichida eng muhimi qog`ozning shaxslarga tegishliligi 
asosida turlarga bo`linishi hi-soblanadi. Qimmatli qog`ozlar huquq 
subyektlariga tegishli bo`lishiga qarab, taqdim etuvchiga tegishli, egasi 
yozilgan va orderli qimmatli qog`ozlarga bo`linadi. 
Basharti mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog`liq holda 
ro`yobga chiqarish uchun qimmatli qog`ozni taqdim etishning o`zi yetarli 
bo`lsa, qimmatli qog`ozlar taqdim etuvchiga tegishli hujjatlar deb 
hisoblanadi. Taqdim etuvchiga tegishli qimmatli qog`ozlar erkin 
muomalada bo`-lib, ularni boshqa shaxsga berish, qimmatli qog`ozda 
mujassamlashgan huquqni boshqa kishiga o`tkazish, bu qim-matli 
qog`ozni unga taqdim qilish bilan tugagan hisob-lanadi. Ularga obligatsiya 
zayemlari, taqdim etuvchiga deb nomlangan aksiyalar, konosament
1
, oddiy 
ombor guvohnomasi, ya'ni tovar olish guvohnomasi, taqdim etuvchiga 
tegishli cheklar kiradi. 
Mulkiy huquqlarni ularga egalik qilish bilan bog`liq holda ro`yobga 
chiqarish uchun emitent (qimmatli qog`ozni chiqaruvchi) tomonidan yoki 
uning topshirig`iga binoan qim-matli qog`ozlar borasida kasb faoliyatini 
amalga oshira-yotgan tashkilot tomonidan egasining nomini qayd etish 
1
Дeнгиздa юк тaшишдa қўллaнилaдигaн тoвaрнинг кимгa тeгишлилигини aниқлaйдигaн ҳужжaт бўлиб, 
кoнoсaмeнт кимгa тeгишли бўлсa-шу шaxс дeнгиздa юк тaшувчидa кoнoсaмeнтдa кўрсaтилгaн юкни oлиш вa 
тaсaрруф eтиш ҳуқуқигa eгa бўлaди. // Кoммeнтaрий к Грaждaнскoму кoдeксу РФ. Пoд.рeд. O.Н.Сaдикoвa . М., 
Юридфoрмсeнтр. 1997 г, 189-бeт. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

zarur bo`lsagina, qimmatli qog`ozlarda egasi yozilgan bo`ladi. Egasi 
yozilgan qimmatli qog`ozni bir mulkdordan ikkin-chisiga berish paytida 
hisob-kitobdagi zaruriy yozuvlar o`zgartiriladi. Bunday turdagi qimmatli 
qog`ozlar bo`yicha qarzdor ma'lumotlar to`plashi, qog`ozda ko`rsatilgan 
shaxsni aniqlashi va boshqa har xil usulda tekshirishi shart. Ularga egasi 
yozilgan aksiyalar, obligatsiyalar, xazina majburi-yatlari, depozit 
sertifikatlari, veksellar, qimmatli qo-g`ozlar hosilalari kiradi. 
Orderli qimmatli qog`ozlarga ega bo`lgan shaxslar qimmatli 
qog`ozlar bo`yicha qarzdor bo`lganlar daftarida qayd etilgan bo`lib, qarz 
berish, shu qimmatli qog`oz sohibiga to`g`ri kelib qolgan bo`lsa, bunday 
qimmatli qo-g`ozlar orderli qimmatli qog`ozlar hisoblanadi. Boshqacha 
qilib aytganda, orderli qimmatli qog`ozlarning asosida qarzdorning 
qimmatli qog`ozda ko`rsatilgan shaxsga yoki u ko`rsatgan shaxsga qarzini 
to`lash majburiyati yotadi. Ularning quyidagi turlari mavjud: oddiy va 
yuboriladigan veksellar, tovar omborlarining ikki tarafli guvoh-nomalari, 
yuk yuborgan va yukni qabul qilib oluvchi hukmiga binoan chiqarilgan 
konosamentlar. 
“qimmatli qog`ozlar va fond birjasi to`g`risida”gi qonunning 3-
moddasiga muvofiq qimmatli qog`ozlarning quyidagi turlari mavjud: 
- aksiyalar; 
- Obligatsiyalar; 
- xazina majburiyatlari; 
- depozit sertifikatlari; 
- veksellar.