Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

2-§. Xo`jalik (tadbirkorlik) faoliyatini huquqiy 
taminlash 
Tadbirkorlarni huquqiy himoya qilish tizimining yana bir tarkibiy 
qismi bo`lib tadbirkorlik, xo`jalik yuri-tishni huquqiy taminlash 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hisoblanadi. Bu o`rinda shuni takidlash lozimki, xo`jalik yuritish, 
tadbirkolik fao-liyatini huquqiy tartibga solish darajasi boshqa faoliyat 
turlariga nisbatan ancha yuqori darajada yo`lga qo`yilgan. Tadbirkorlik 
subyektlarini vujudga kelish, ro`yxatga olish, faoliyatni amalga oshirish, 
tugatish, qayta tashkil etish jarayonlari to`la huquqiy tartibga solingan. 
Tad-birkorlik subyektlarining deyarli barcha turlari o`zining qonuniy 
huquqiy maqomiga ega (masalan, to`liq shirkat, kommandit shirkati, 
masuliyati cheklangan jamiyat, qo`-shimcha masuliyatli jamiyat, 
aksiyadorlik jamiyati, ishlab chiqarish kooperativlari, fermer xo`jaliklari 
va sh.k.). Iqtisodiyotning ayrim tarmoqlarida tadbirkorlikni amalga 
oshirish ham o`z normativ-huquqiy asoslariga ega. Xo`jalik–tadbirkorlik 
faoliyatini huquqiy taminlanganlik darajasini yuqoriligi bu o`rinda kim 
tomonidandir o`zboshimchaliklar sodir etilishini kamaytiradi va oxir 
oqibatda huquqiy himoyani yuksak saviyasini taminlaydi. Albatta, 
tadbirkorlik faoliyatini batafsil hu-quqiy tartibga solinganligi juda muhim 
ijobiy holat hisoblanadi. Ayni vaqtda bu borada barcha muammolar hal 
etilgan deb aytish qiyin. Afsuski, tadbirkorlikning hu-quqiy asoslarini 
tashkil etuvchi normativ massivda aksariyat ko`pchilik turli idoralar 
meyoriy xujjatlari tashkil etadi. Odatda qonunlarda mustahkamlangan 
normativ umumiy yo`nalish bilan idoraviy manfaatlar mustahkamlab 
qo`yiladi, bu esa xolislik, adolat, oqilonalik, insoflilik kabi umumiy 
tamoyillar mazmuniga har doim ham to`la muvofiq kelavermaydi. Shu 
sababli ham rivojlangan mamlakatlar tajribasida idoraviy hujjatlar orqali 
huquqiy tartibga solish iloji boricha kam qo`llaniladi. Shu sababli ham 
kelgusida xo`jalik-tadbirkorlik faoliyatini tartibga solishda idoraviy 
meyoriy hujjatlar (Markaziy Bank, Moliya, Iqtisodiyot vazirliklari, Davlat 
bojxona qo`mitasi, Soliq qo`mitasi kabi idoralar chiqargan hujjatlar) 
o`rniga qonunlar bilan tartibga solishga keng o`rin berish lozim. 
Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish jarayonida tadbirkor, 
xo`jalik yurituvchi subyekt turli boshqa subyektlar bilan o`zaro 
munosabatlarga 
kirishadi. 
Bu 
munosabatlar 
mamuriy-boshqaruv 
munosabatlar, shartnomaviy munosabatlar, shartnomadan tashqari (delikt) 
majburiyatlar ko`rinishida bo`lishi mumkin. Bu munosabatlarning 
bazilarida o`zaro munosabatlar kelishmovchilik, baxs-nizo tusini olish 
mumkin. Binobarin, bunday holda nizolarni hal qilish tizimining 
mavjudligi alohida muhim ahamiyatga ega va u o`z mohiyatiga ko`ra 
xo`jalik yurituvchi subyektlar, tadbirkorlarning huquqiy himoyasini 
taminlovchi tashkiliy-xususiy kafolat hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatida 
vujudga keladigan nizolarni hal qilish tizimi mavjud va u turli usullar va 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

shakllarni o`z ichiga oladi. Amaldagi huquq-tartibotda bu borada uzviy 
bog`liq huqu-qiy tizim doimiy ravishda amal qiladi, aniqrog`i uni tizimlar 
majmui deb aytish mumkin. Ushbu majmuaga nizolarni hal etishning 
davlat va nodavlat, sud orqali va nosud, milliy va xalqaro tizimlar kiradi. 
Nizolarni hal etish davlat tizimida xo`jalik-tadbirkorlik nizolari 
muayyan vakolatli davlat idoralari tomonidan hal etiladi. (Masalan, 
kontraktasiya shartnomasi bo`yicha nizolar tuman hokimligi huzuridagi 
inspeksiya, intellektual mulk obyektlariga huquqiy muhofaza hujjati berish 
bilan bog`liq nizolar Davlat patenti idorasi huzuridagi Appelyasiya 
Kengashi tomonidan va h.k.). Ko`p hollarda davlat idorasi qarori ustidan 
sudga shikoyat qilish mumkin. 
Xo`jalik–tadbirkorlik nizolarini sud orqali hal etish tizimi ham puxta 
ishlab chiqilgan. Konstitusiyaning 111-moddasiga asosan mulkchilikning 
turli 
shakllariga 
asoslangan 
korxonalar, 
muasasalar, 
tashkilotlar 
o`rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o`rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni 
boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish Oliy 
xo`jalik sudi va xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida 
amalga oshiriladi. Xo`jalik sudlarida nizolarni ko`rib chiqish va hal etish 
tartibi Xo`jalik prosessual kodeksi bilan tartibga solinadi. Xo`jalik 
sudlarini ish yuritish tartibi umumiy sudlarni ish yuritish tartibidan 
nisbatan soddaligi, tezkorligi bilan ajralib turadi. (Masalan, sud buyrug`i 
tartibining mavjudligi). Xo`jalik yurituvchi subyektlar davo arizasi 
berishda o`z pul mablag`lariga ega bo`lmasalar, davlat boji to`lashni hal 
qiluv qarori chiqarilgunga qadar kechiktirishga yo`l qo`yiladi. Xo`jalik 
nizolarini hal etish uchun alohida sud tizimining mavjudligi xo`jalik 
qonuniy huquq va manfaatlarini huqu-qiy himoya qilishni osonlashtiradi 
va real amalga oshi-rilishni o`ziga xos kafolati bo`lib hisoblanadi.
Xo`jalik–tadbirkorlik sohasida vujudga kelgan nizolarni hal etishning 
nosud tizimi ham mavjud. Masalan, talabnoma bildirish tartibida nizolarni 
hal etishga yo`l qo`yiladi. ”Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining 
shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi qonunning 17-18-moddalarida 
talabnoma bildirish orqali xo`jalik nizolarini hal etish asoslari va tartibi 
belgilab qo`yilgan. 
Bundan tashqari taraflar kelishuv bitimi tuzish, nizoni hakamlar 
sudiga berish orqali ham hal etishlari mumkin. Hakamlar sudining qarori 
davlatning majburlov kuchi bilan taminlanadi, shuningdek muayyan 
asoslar mavjud bo`lgan taqdirda ushbu qaror ustidan sudga (xo`jalik 
sudiga) shikoyat qilish mumkin. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nizolarni hal etishning xalqaro tizimi ham mavjud. Odatda xorijiy 
tadbirkorlar bilan shartnoma asosida hamkorlik qiluvchi xo`jalik 
yurituvchi subyektlar bu borada vujudga kelgan nizolarni hal etish uchun 
xorijiy davlatlar sudlariga yoki xalqaro arbitrajlarga murojaat etishlari 
mumkin. Bunda albatta har qanday nizolar emas, balki O`zbekiston 
Respublikasi Konstitusiyasida yo`l qo`yilgan nizolar xorijiy davlatlar 
sudlarida yoki xalqaro arbitrajida ko`rib hal etilishi mumkin. (Masalan, 
bankrotlik bo`yicha ishlar, davlat budjet oldidagi majburiyatlar bilan 
bog`liq nizolar, horijiy yurisdiksiya bo`la olmaydi.) 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar va tadbirkorlarni huquqiy himoya 
qilish tizimida O`zbekiston Respublikasi Savdo-sanoat palatasi muhim 
o`rin 
egallaydi. 
O`zbekiston Respublikasi 
Savdo-sanoat palatasi 
tadbirkorlik faoliyati subyektlarini ixtiyoriylik asosida birlashtiruvchi 
nodavlat notijorat tashkilotidir. Palata tadbirkorlikni rivojlantirish uchun 
qulay sharoitlar yaratish, ishchanlik muhitini takomillashtirish, Palata 
azolarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini ifoda etish hamda himoya 
qilish, tadbirkorlarning chet ellik sheriklar bilan aloqalarini yo`lga 
qo`yishga ko`maklashish maqsadida tashkil etiladi. 
Palata o`z faoliyatini 2004 yil 3 dekabrda qabul qilingan 
“O`zbekiston Respublikasi savdo-sanoat palatasi to`g`risida”gi qonunga 
asosan tashkil etadi. 
Palataning vazifalari quyidagilardan iborat: 
O`zbekiston Respublikasida tadbirkorlikni, eng avvalo kichik va 
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishga ko`maklashish; 
tadbirkorlarga chet ellik sheriklar bilan amaliy muloqotlar va 
aloqalarni kengaytirishda, eksport mahsulotini tashqi bozorlarga olib 
chiqishda, shuningdek raqobatbardosh tayyor mahsulot chiqarishni 
taminlovchi yangi ishlab chiqarishlar barpo etish hamda mavjud ishlab 
chiqarishlarni texnikaviy jihatdan qayta jihozlash uchun to`g`ridan-to`g`ri 
chet el investitsiyalarini jalb etishda ko`maklashish; 
boshqa davlatlarning savdo-sanoat palatalari va tadbirkorlar jamoat 
birlashmalari bilan hamkorlikni yo`lga qo`yish hamda rivojlantirish;
tadbirkorlarga keng turdagi xizmatlar ko`rsatish, shu jumladan 
axborot 
taminoti 
va 
maslahat 
yordami 
berish, 
O`zbekiston 
Respublikasining ishlab chiqaruvchilari haqidagi, ular tomonidan ishlab 
chiqarilayotgan mahsulot va investitsiyaviy imkoniyatlar to`g`risidagi 
axborotni, shuningdek potensial sheriklarga va zamonaviy texnologiyalar 
xarid qilish imkoniyatlariga oid malumotlarni o`z ichiga oluvchi biznes-
kataloglar e'lon qilinishini tashkil etish; 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay muhitni shakllantirish, 
xalqaro huquq va biznes yuritish amaliyotining umum etirof etilgan 
normalarini joriy qilish, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishning 
huquqiy va iqtisodiy sharoitlarini yaxshilashga qaratilgan qonun 
hujjatlarini takomillashtirish yuzasidan takliflar tayyorlash chora-
tadbirlarini ko`rish; 
tadbirkorlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini ifoda etish 
hamda himoya qilish, shu jumladan davlat hamda xo`jalik boshqaruvi 
organlari bilan munosabatlarda, shuningdek sudda ifoda etish hamda 
himoya qilish; 
tadbirkorlik faoliyati uchun kadrlar talimi va ularni tayyorlash tizimi 
rivojlantirilishini, tadbirkorlarni o`qitish va ularning malakasini oshirish 
tashkil etilishini qo`llab-quvvatlash. 
Palata qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vazifalarni ham bajaradi. 
Palata muassislarning tashabbusiga ko`ra ixtiyoriy birlashish prinsipi 
asosida tashkil etiladi. Palata muassislari Palataning tasis konferensiyasini 
chaqiradilar, unda Palataning ustavi qabul qilinadi hamda boshqaruv va 
nazorat organlari tuziladi. Palata Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar 
va Toshkent shahrida tuziladigan hududiy boshqarmalari bilan birgalikda 
yagona tizimni tashkil etadi. Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va 
Toshkent shahrida tegishincha Palataning bitta hududiy boshqarmasi 
tuzilishi mumkin. Palataning hududiy boshqarmasi yuridik shaxs 
hisoblanadi va Palata tomonidan tasdiqlanadigan nizom asosida faoliyat 
ko`rsatadi. Palataning hududiy boshqarmalari, zaruratga qarab, yuridik 
shaxs bo`lmagan tuman va shahar filiallarini tuzishi mumkin.
O`zbekiston Respublikasining tadbirkorlik faoliyati subyektlari, 
ularning birlashmalari, shuningdek tadbirkorlik faoliyatini qo`llab-
quvvatlash uchun tuzilgan boshqa tashkilotlar Palata azosi bo`lishi 
mumkin. Palata azolari teng huquq va majburiyatlarga ega. Palataga azolik 
tadbirkorlik faoliyati subyekti yoki tadbirkorlik faoliyati subyektlarining 
birlashmasi yoxud tadbirkorlik faoliyatini qo`llab-quvvatlash uchun 
tuzilgan boshqa tashkilot bilan Palata o`rtasida shartnoma tuzish yo`li 
bilan rasmiylashtiriladi. 
Palataning boshqaruv organlari bo`lib Palata qurultoyi, Palata 
markaziy kengashi hamda Palata ijroiya qo`mitasi. Palata boshqaruvining 
oliy organi bo`lib uch yilda kamida bir marta chaqiriladigan Palata 
qurultoyi hisoblanadi. Qurultoylar oralig`idagi davrda Palata faoliyatiga 
rahbarlikni Palata markaziy kengashi amalga oshiradi. Palata faoliyatiga 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

joriy rahbarlikni Palata ijroiya qo`mitasi amalga oshiradi va u Palata 
qurultoyi hamda markaziy kengashiga hisobdor bo`lib hisoblanadi. 
Palata quyidagi huquqlarga ega: 
O`zbekiston Respublikasida va chet davlatlarda tashkilotlar tuzish, 
o`z vakolatxonalarini ochish; 
tadbirkorlik faoliyati subyektlariga ixtirolar, foydali modellar va 
sanoat namunalarini patentlashda, tovar belgilari, xizmat ko`rsatish 
belgilari hamda tovar kelib chiqqan joy nomlarini ro`yxatdan o`tkazishda 
ko`maklashish; 
O`zbekiston Respublikasida va uning hududidan tashqarida 
ko`rgazmalar hamda yarmarkalar tashkil etish va o`tkazish; 
tadbirkorlik faoliyati subyektlariga huquqiy va boshqa xil yordam 
ko`rsatish; 
gazetalar, jurnallar va boshqa bosma materiallar nashr etish, 
shuningdek tadbirkorlik faoliyatini taminlash uchun noshirlik va reklama 
xizmatlari ko`rsatish; 
xalqaro va chet el tashkilotlarida tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq 
sohada Palata azolarining manfaatlarini ifoda etish; 
tadbirkorlik subyektlarining faoliyati masalalariga taalluqli normativ-
huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va muhokama qilishda ishtirok etish; 
iqtisodiy nizolarni hal qilish uchun qonun hujjatlariga muvofiq 
hakamlik sudlarini, shu jumladan xalqaro tijorat arbitraj sudini tashkil 
etish; 
chet ellik sheriklar murojaat etgan hollarda tovarlarning kelib 
chiqishi to`g`risidagi sertifikatlarni tasdiqlash; 
Palata 
azosi 
bo`lmish 
tadbirkorlik 
subyektlari 
faoliyatini 
tekshirishlarda ishtirok etish; 
tadbirkorlik faoliyati subyektlariga chet el va xalqaro tashkilotlarning 
moliyaviy hamda texnik yordamini jalb etishda ko`maklashish; 
davlat boji to`lamasdan sudga Palata azolari manfaatlarini ko`zlab 
davo taqdim etish, shuningdek davlat va xo`jalik boshqaruvi organlarining 
qarorlari, ular mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan 
shikoyat berish. 
Palata o`z majburiyatlari bo`yicha o`ziga qarashli barcha mol-mulk 
bilan javob beradi. Palata o`z azolarining majburiyatlari bo`yicha javob 
bermaydi. Palata azolari Palataning majburiyatlari bo`yicha javob 
bermaydi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---