Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги

3-§. Xo`jalik (tadbirkorlik) subyektlari faoliyatini davlat 
tomonidan nazorat qilish 
Tadbirkorlarning huquqiy himoya tizimining markazida tadbirkor 
bilan uning faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiruvchi davlat 
xizmatchisi o`rtasida o`zaro hurmat, ishonch va insofga asoslangan 
qonuniy munosabatlarni vujudga keltirish va uni doimiy barqaror ravishda 
saqlab turish yotadi. Bu vazifa ancha murakkab hisoblanadi. Uni amalga 
oshirishda quyidagi omillarni hisobga olmasdan iloji yo`q. 
Birinchidan, tadbirkorlik faoliyati muayyan moddiy boyliklar, pul 
mablag`lari bilan uzviy bog`liq ravishda amalga oshiriladi. Shu sababli 
ham ushbu moddiy qiy-matliklarni muomalada bo`lish qoidalariga rioya 
qilish ustidan nazorat talab etiladi. Nazoratga olib, o`z majburiyatlarini 
bajarishda tamagirlikka, suiistemolliklarga yo`l qo`yilmasligi alohida 
muhim ahamiyatga ega. 
Ikkinchidan, tadbirkorlik subyektlari faoliyatini nazorat qilish 
oqilona tashkil etilmog`i, tadbirkorlik subyektiga o`z xo`jalik faoliyatini 
amalga oshirishga aslo to`sqinlik qilmasligi lozim. 
Uchinchidan, nazorat ochiq, oshkor, shaffof bo`lmog`i, nazorat 
asoslari, tartibi, usul va vositalari aniq–ravshan belgilab qo`yilmog`i shart. 
Aks holda har xil o`zboshimchaliklar kelib chiqishi mumkin. 
Va nihoyat, to`rtinchidan, tadbirkorlik subyekti nazorat jarayonida 
o`z qonuniy huquq va manfaatlariga putur yetgan deb hisoblagan taqdirda, 
sud orqali himoyalanish imkoniyatlariga ega bo`lish lozim. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomondan nazorat 
qilish tartibi 1998 yil, 24 dekabrda qabul qilingan ”Xo`jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatini davlat tomondan nazorat qilish to`g`risida”gi qonun, 
shuningdek ”Tadbirkorlik faoliyatining erkinliklari kafolati to`g`risida”gi 
qonunning 39-40-moddalari bilan qo`yilgan bunday shakllar tekshirish, 
taftish, muqobil tekshirishda, nazorat tartibida tekshirishda, statistik 
axborotlarini va boshqa axborotlarni tahlil qilish, idora qaramog`idagi 
organlarni tekshirishdan o`tkazishdan iborat. Qonunda tekshirish, taftish, 
muqobil tekshirish, nazorat tartibida tekshirish tushunchalari aniq belgilab 
qo`yilgan. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan 
nazorat qilishning asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: 
nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va jismoniy 
shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; 
xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga aralashmaslik. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yuridik shaxs bo`lgan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejali 
tekshirish, shu jumladan taftishdan o`tkazish uchun quyidagilar asos 
bo`ladi: 
maxsus vakolatli organ yoki uning tegishli hududiy bo`linmasi 
tomonidan 
berilgan, 
xo`jalik 
yurituvchi 
sub-yektlar 
faoliyatini 
tekshirishning muvofiqlashtirish rejasidan ko`chirma; 
nazorat qiluvchi organlarning muvofiqlashtiruvchi reja asosida 
chiqargan buyrug`i yoxud maxsus vakolatli organning tekshirish, shu 
jumladan taftish o`tkazish to`g`-risidagi hamda tekshirish maqsadi, uni 
o`tkazish sanasi va tekshirishni amalga oshirish, topshirilgan mansabdor 
shaxslarning tarkibi ko`rsatilgan qarorlari; 
prokuratura, Ichki ishlar va Milliy xavfsizlik xizmati organlari 
tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish uchun 
qo`zg`atilgan jinoiy ish mavjudligi. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejali tarzda tekshirishlar 
maxsus vakolatli organning qaroriga binoan yiliga ko`pi bilan bir marta 
amalga oshirilishi mumkin. 
Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni o`z vaqtida hamda to`la 
miqdorda to`lovchi, boshqa tartib va qoidalarga rioya qiluvchi, 
auditorlarning har yilgi tegishli xulosa-lariga ega bo`lgan xo`jalik 
yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish nazorat qiluvchi organlar 
tomonidan, qoida tariqasida, ko`pi bilan ikki yilda bir marta amalga oshi-
riladi. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish muddatlari o`ttiz 
kalendar kunidan oshmasligi lozim. Alohida hollarda maxsus vakolatli 
organning qaroriga binoan bu muddat uzaytirilishi mumkin. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini rejadan tashqari tekshirish 
uchun maxsus vakolatli organning tekshirilayotgan obyekt nomini, 
tekshiruv o`tkazish maqsadi, muddatlari hamda uni o`tkazish sabablarining 
asosliligi ko`rsatilgan holda rejadan tashqari tekshirish o`tkazish 
to`g`risida chiqargan qarori, shuningdek tekshirishni amalga oshiruvchi 
tegishli nazorat qiluvchi organning buyrug`i asos bo`lib xizmat qiladi. 
Rejadan tashqari tekshirishlar nazorat qiluvchi or-ganlar tomonidan 
quyidagi hollarda o`tkaziladi: 
agar tekshiruvni o`tkazish zarurati O`zbekiston Res-publikasi 
Hukumati qaroridan kelib chiqqanda; 
nazorat qiluvchi organga xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan 
qonunlar va boshqa qonun hujjatlari buzil-ganligi to`g`risida qo`shimcha 
malumotlar kelib tushganda; 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

favqulodda vaziyatlar yuzaga kelishining oldi olinayotganda; 
sanitariya-epidemiologiya vaziyati murakkablashganda, shuningdek 
qo`shni davlatlardan yuqumli kasalliklar kirib kelishi va tarqalishi ehtimoli 
vujudga kelganda. 
Yakka tartibda tadbirkorlar faoliyatini tekshirish soliq organlari 
hamda boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan ularning vakolatlari 
doirasida va qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlarni ularning xo`jalik faoliyatini taftish 
qilish bilan bog`liq bo`lmagan holda tekshirish tegishli nazorat qiluvchi 
(yong`inga qarshi, energetika nazorati va boshqa) organlar tomonidan, 
qoida tariqasida, bir marta o`tkaziladigan kompleks tekshiruv davomida 
amalga oshiriladi. 
Kompleks tekshiruvlar maxsus vakolatli organ tasdiqlagan rejalar 
asosida o`tkaziladi. 
Nazorat tartibida tekshirish nazorat qiluvchi organlar tomonidan 
maxsus vakolatli organ yoki uning hududiy bo`linmalari bilan kelishilgan 
tartibda va muddatlarda amalga oshiriladi. 
Tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyekt quyidagi huquqlarga 
ega: 
o`z faoliyati tekshirilishi to`g`risidagi tegishli axborotga ega bo`lishi; 
nazorat qiluvchi organning tekshiruvchi mansabdor shaxslaridan 
maxsus vakolatli organ yoki uning hududiy bo`linmalar qarorini, tekshirish 
o`tkazish uchun asos hi-soblanuvchi boshqa hujjatlarni talab qilish, 
tekshiruv-chilarning shaxsini tasdiqlovchi hujjatlari bilan tani-shish; 
tekshirish o`tkazish uchun asosga ega bo`lmagan shaxslarning 
tekshirish o`tkazishiga yo`l qo`ymaslik;
nazorat qiluvchi organlari vakolatiga kirmaydigan masalalarga oid 
talablarni bajarmaslik va tekshirish predmetiga taalluqli bo`lmagan 
materiallar bilan ularni tanishtirmaslik;
nazorat qiluvchi organning tekshiruvchi mansabdor shaxslaridan 
tekshirish tugagandan so`ng o`n kun muddat ichida tekshirish natijalarini 
aks ettiruvchi hujjatning bir nusxasini olish; 
Qonunda belgilangan tartibda tekshirish natijalari ustidan shikoyat 
qilish. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar tekshiruvchilarning qonuniy talabiga 
binoan tekshirish o`tkazish uchun zarur bo`lgan materiallar va hujjatlarni 
taqdim etishga, ularni tekshirish obyektlariga kiritishga, tekshiruvchilarga 
o`z vazifalarini bajarishlari uchun ko`maklashishga majburdirlar. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo`jalik 
yurituvchi subyektlar faoliyatini tekshirish chog`ida o`z vakolatlari 
doirasida quyidagi huquqlarga ega: 
tekshirilayotgan 
xo`jalik 
yurituvchi 
subyektlardan 
tekshirish 
o`tkazish bilan bevosita bog`liq bo`lgan zarur hujjatlar va boshqa 
axborotlarni talab qilish; 
tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlariga aniqlangan 
qoidabuzarliklarni bartaraf etish to`g`risida bajarilishi majburiy bo`lgan 
ko`rsatma berish; 
tegishli davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, xo`jalik yurituvchi 
subyektlar 
mulkdorlari 
oldiga 
aybdor 
shaxslarning 
javobgarligi 
to`g`risidagi masalani qo`yish;
tekshiruvga vazirliklar va idoralar, korxonalar, muassasalar va 
tashkilotlar mutaxassislarini belgilangan tartibda shartnoma asosida jalb 
etish; 
Qonun xujjatlarida nazarda tutilgan hollarda moliyaviy yoki 
mamuriy jazo choralarini qo`llash. 
Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslarining qonuniy 
talablari tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan bajarish 
uchun majburiydir. 
Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslari xo`jalik yurituvchi 
subyektlar faoliyatini tekshirish chog`ida o`z vakolatlari doirasida 
quyidagilarni bajarishga majburdirlar: 
tekshirilayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlarga tekshirish o`tkazish 
huquqini beruvchi zarur hujjatlarni ko`rsatish; 
davlat siri, tijorat yoki boshqa sirlar saqlanishini taminlash; 
tekshiruv 
natijalarini 
dalolatnoma 
(malumotnoma) 
bilan 
rasmiylashtirib, uning bir nusxasini tekshiri-layotgan xo`jalik yurituvchi 
subyekt ixtiyorida qoldirish; 
huquqbuzarlik hollari aniqlangan taqdirda qonun hujjatlarida nazarda 
tutilgan choralarni ko`rish. 
Nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo`jalik 
yurituvchi subyektlarning qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan 
faoliyatiga aralashishga haqli emas. 
Agar nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari xo`jalik 
yurituvchi subyektlarning faoliyatida qonun xujjatlari buzilganligini 
aniqlasalar, ular o`zlariga berilgan vakolat doirasida va muayyan 
qoidabuzarlikni bartaraf etish bilan bevosita bog`liq chora-tadbirlarni 
ko`rishlari mumkin. Nazorat qiluvchi organlarning man-sabdor shaxslari 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qoidabuzarlik holati mavjudligidan xo`jalik yurituvchi subyektlarning 
boshqa qonuniy faoliyatiga aralashish yoki uni cheklash uchun asos 
sifatida foyda-lanishga haqli emas. 
Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining noqonuniy 
qarorlari yoki boshqa harakatlari natijasida xo`jalik yurituvchi subyektga 
yetkazilgan zararlar, shu jumladan boy berilgan foyda qonun hujjatlarida 
bel-gilangan tartibda qoplanadi. 
Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining harakatlari va 
qarorlari ustidan bevosita sudga yoki bo`ysunish tartibida yuqori turuvchi 
organga yoxud mansabdor shaxsga shikoyat qilinishi mumkin. 
Shikoyat berish nazorat qiluvchi organ mansabdor shaxsining 
harakatlari va qarorlari ustidan qilingan shikoyatlar qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibda va muddatlarda ko`rib chiqiladi. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat 
qilish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzishda aybdor bo`lgan shaxslar 
belgilangan tartibda javobgarlikka tortiladi. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyati tekshiril-ganda birinchi galda 
tekshiruvchi mansabdor shaxs tekshirishlarni qayd etish kitobiga tegishli 
yozuvlar kiritishi lozim. Bunday kitob har bir tadbirkorlik subyektida 
bo`lish lozim. Tekshirishlarni qayd etish kitobini to`ldirmagan 
tekshiruvchi shaxs tekshirishga qo`yilmaydi. 
Mansabdor shaxslar tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlarni o`z 
huzuriga chaqirtirishning ham asoslari va tartibi belgilab qo`yilgan. 
Xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquqiy himoya tizimini yana bir 
bo`g`ini-bu xo`jalik yurituvchi subyektlar yuridik xizmat bo`linmalari 
hisoblanadi. Ayniqsa xo`jalik shartnomalari tuzishda yuridik xizmat 
bo`linmalari faol ishtirok etadi. Agar tadbirkorlik subyekti o`z yuridik 
xizmatiga ega bo`lmasa (masalan, yakka tadbirkor, fermer xo`jaligi va 
x.k.), u holda ular haq evaziga yuridik xizmat ko`rsatish shartnomalari 
orqali advokatlar xizmatidan foydalanishlari shart (”Xo`jalik yurituvchi 
subktlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`-risida”gi 
qonunning 20-moddasi). 
Har bir xo`jalik yurituvchi subyektning o`z yuridik xizmati bo`lishi 
uning huquqiy himoyasini tashkiliy taminlovchi kafolat hisoblanadi. 
Yuridik xizmat bo`linmalari xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatining 
barcha yo`nalishlarida va sanalarida, barcha bosqichlar uzluksiz va doimiy 
ravishda, birinchidan xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatini qonuniyligini, 
o`z manfaatlariga mosligini taminlasa, ikkinchidan, boshqa har qanday 
subyektlarni xatti-harakatlari uning qonuniy huquq va manfaatlariga xilof 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bo`lmasligini kuzatib boradi va zarur hollarda tegishli huquqiy himoyani 
tashkil etadi. 
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda tadbirkorlarni huquqiy 
himoya tizimi milliy qonunchiligimizning alohida kompleks instituti 
bo`lib, u tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda ularga berilgan 
imtiyozlar, yengilliklar, afzalliklar, alohida kafolatlar, tadbirkorlar huquq-
larini himoya qilish majburiyati yuklatilgan davlat va nodavlat 
organlarining maxsus vakolatlarini, xo`jalik – tadbirkorlik sohasida 
vujudga kelgan nizolarni ko`rib chiqish va hal etishning alohida tartibini 
o`z ichiga oladi. 
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 14 iyunda 
chiqargan “Tadbirkorlik subyektlarini huquqiy himoya qilish tizimini 
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi farmonida sud 
huquq tizimini yanada erkinlashtirish, nazorat organlarining tadbirkorlik 
subyektlari faoliyatiga aralashuvini kamaytirish, ularning huquq va 
qonuniy manfaatlarini himoya qilishni taminlash, tadbirkorlik faoliyatini 
asossiz cheklashlarga yo`l qo`ymaslik maqsadida muhim huquqiy 
normalar mustahkamlab qo`yildi. Bunga ko`ra tadbirkorlik subyektlarining 
moliya-xo`jalik faoliyatini tekshirish (taftish qilish) belgilangan tartibda 
faqat davlat soliq xizmati organlari tomonidan amalga oshiriladi. Mabodo 
ular tomonidan tekshirish davomida soliq va valutaga oid jinoyat 
alomatlari aniqlangan taqdirda esa - O`zbekiston Respublikasi Bosh 
prokuraturasi huzuridagi Soliq va valutaga oid jinoyatlarga hamda jinoiy 
daromadlarni legallashtirishga qarshi kurashish departamenti tomonidan 
amalga oshiriladi. 
Nazorat organlarining rahbarlari va mansabdor shaxslari tadbirkorlik 
subyektlarini o`z vakolatlari va nazorat sohasi doirasidan tashqari 
masalalar bo`yicha har qanday tekshiruvlar o`tkazganligi uchun shaxsan 
javobgar va hatto jinoiy javobgar ham bo`ladilar. Faqat ko`zg`atilgan 
jinoiy ish yuzasidan tekshirishni tayinlash to`g`risidagi qaror yoki shunday 
tekshiruvlarni 
o`tkazish 
to`g`risida 
nazorat 
organlari 
faoliyatini 
muvofiqlashtirish bo`yicha maxsus vakolatli organning qarori mavjud 
bo`lgandagina qonunda ko`zda tutilgan hollarda tadbirkorlik subyektining 
tekshirilayotgan 
xo`jalik 
yurituvchi 
subyekt 
bilan 
o`zaro 
munosabatlarinigina muqobil tarzda tekshirishga yo`l qo`yiladi. Muqobil 
tekshirishlarni o`tkazish chog`ida tadbirkorlik subyektlariga borish va 
ulardan tekshirishga taalluqli bo`lmagan moliya-buxgalteriya yoki boshqa 
hujjatlarni talab qilish man etiladi. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Davlat organlarining noqonuniy qarorlari yoki shu organlar 
mansabdor shaxslarining qonunga xilof harakatlari (harakatsizligi) 
natijasida tadbirkorlik subyektiga yetkazilgan zararning o`rni sud qarori 
asosida to`la hajmda bevosita ana shu davlat organlari tomonidan, birinchi 
navbatda, ularning budjetdan tashqari jamg`arma mablag`lari hisobidan 
qoplanishi lozim. Zararlarning o`rnini qoplash sud qarori bilan ana shu 
yetkazilgan zarar uchun aybdor bo`lgan davlat organlarining mansabdor 
shaxslariga, qonun hujjatlarida belgilangan tartib va miqdorlarda 
yuklanishi mumkin.
Tadbirkorlik subyektlari o`rtasidagi xo`jalik nizolari esa xo`jalik sudi 
yoki hakamlar sudi tomonidan ko`rib chiqilishi mumkin. O`zbekiston 
Respublikasi 
Bosh 
prokuraturasi 
nazorat 
organlari 
mansabdor 
shaxslarining 
tadbirkorlik 
subyektlari 
huquqlarini 
va 
qonuniy 
manfaatlarini buzganliklari uchun jazo muqarrarligini, ularning xatto 
jinoiy javobgarlikka tortilishini taminlagan holda, tadbirkorlik faoliyati 
erkinligi kafolatlari to`g`risidagi qonun hujjatlari so`zsiz bajarilishi ustidan 
nazoratni amalga oshiradi 
Tadbirkorlik 
subyektlariga 
nisbatan 
faqat 
sud 
tartibida 
qo`llaniladigan huquqiy tasir choralariga quyidagilar kiradi: 
faoliyatni tugatish; 
faoliyatni to`xtatib qo`yish. Favqulodda vaziyatlar, epidemiyalar 
hamda aholining hayoti va sog`lig`iga boshqa haqiqiy xavf-xatar yuzaga 
kelishining oldini olish munosabati bilan faoliyatni ko`pi bilan o`n ish 
kunigacha to`xtatib qo`yish hollari bundan mustasno; 
banklardagi hisobvaraqlar bo`yicha operasiyalarni to`xtatib qo`yish. 
Jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va terrorizmni 
moliyalashtirish borasida aniqlangan hollar bundan mustasno; 
moliyaviy sanksiyalarni qo`llash. Soliq va yig`imlarni to`lash 
muddatini o`tkazib yuborganlik uchun penya qo`shish, shuningdek 
tadbirkorlik subyekti sodir etilgan huquqbuzarlikdagi aybiga iqror bo`lish 
va moliyaviy sanksiya jarimalarini ixtiyoriy ravishda to`lash hollari 
bundan mustasno; 
huquqbuzarlik predmetlarini davlat daromadiga o`tkazish; 
tadbirkorlik 
faoliyatining 
ayrim 
turlari 
bilan 
shug`ullanish 
lisenziyalari (ruxsatnomalari)ni o`n ish kunidan ko`proq muddatga 
to`xtatib qo`yish yoki amal qilishini tugatish va bekor qilish. O`zbekiston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining komissiyalari va O`zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan lisenziyalar bundan 
mustasno. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---