Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълими вазирлиги
§Tadbirkorlik subyektlarining huquq va majburiyatlari
Yüklə 2,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4 §Tadbirkorlik subyektlarining huquq va majburiyatlari
Tadbirkorlar huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida mavjud bo`lishi, uni faoliyat yuritishining asosiy sharti-uni malum huquqlarga ega ekanligi, huquq sohibi sifatida qonun tomonidan etirof etilishi hisoblanadi. Xuddi shu munosabat bilan “Huquq“ iborasining etimologik manosi haqida bir oz to`xtab o`tish maqsadga muvofiqdir. Huquq va huquq layoqati o`ziga xos uzviy iboralar hisoblanadi. Har qanday subyekt, shu jumladan tadbirkor huquq sohibi bo`lish uchun eng avvalo huquq layoqatiga ega bo`lish lozim. Huquq nazariyasi bo`yicha huquq layoqati insondan ajralmas, unga doimiy xos bo`lgan xususiyat bo`lib, inson butun umri davomida, yoshidan, salomatlik holatidan qati nazar huquq layoqatiga ega bo`ladi 1 . Huquq layoqati o`z mohiyatiga ko`ra huquqlarga ega bo`lish va majburiyatlarni bajara olish qobiliyati hisoblanadi. “Huquq“ tu-shunchasi g`oyat keng manoda qo`llaniladigan tushunchadir. Yuridik adabiyotlarda uning o`nlab tarifi mavjud. Eng asosiy mezon-masalaga qaysi nuqtai nazardan, siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-huquqiy, ijtimoiy-huquqiy nuqtai- nazardan turib yondashishga bog`liq. Biz uchun eng asosiysi sof huquqiy nuqtai nazardan “huquq“ tushunchasiga tarif berish hisoblanadi. Ushbu nuqtai nazardan olganda, “huquq-bu subyektga berilgan imkoniyat”, huquq-bu subyekt uchun mavjud er-kinlik, “huquq-bu subyektga berilgan ruxsatnoma” sifatidagi ananaviy qarashlar mavjud. Fuqarolik huquqida huquq elementlari tahlil etilganda, “huquq-bu subyektning vakolatlari majmui” sifa-tida ham talqin etiladi. Bu o`rinda masaladan biroz chetga chiqilsa ham “tabiiy huquqlar” va “taqdim etiladigan huquqlar” nazariyasiga to`xtab o`tish o`rinlidir. Tabiiy huquqlar nazariyasiga” ko`ra insonga tug`ilishidan xos bo`lgan huquqlar mavjud. Bu huquq davlat tomoni-dan unga berilmaydi, balki o`z-o`zidan mavjud bo`ladi, davlat bu huquqni tan olishga etirof etishga va unga rioya qilishga majbur. Bu huquqlar markazida insonni yashash huquqi, uning shaxsi, daxlsiz-ligi turadi. Davlat yoki boshqa har qanday ijtimoiy tuzilma bu huquqlarni cheklamaydi, uni olib qo`ya olmaydi. Shuni etirof etish lozimki, tabiiy huquqlar nazariyasi dunyoning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga, davlat va shaxs o`rtasidagi munosabatlarni belgilashga juda katta tasir ko`rsatadi. XVII-XVIII asrlarda shakllangan bu talimot sarchashmalarida Gugo Grasiy, J.Lilbern, J.Lokk, T.Jeferson, T.Peyn, J.J.Russo kabi mutafakkirlar turgan edi. 1 Қaрaнг. Aлeксeев С.С. Oбшaя тeoрия прaвa. Т.2. -М., 1982. 141-б. www.ziyouz.com kutubxonasi Bu huquqiy talimot g`oyalari u yoki bu darajada ko`pgina mamlakatlar huquq meyorlarida o`z ifodasini topgan, shu jumladan O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining inson va fuqarolar-ning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag`ishlangan ikkinchi bo`limida ham. Tabiiy huquqlardan farqli ravishda “taqdim etiladigan huquqlar” bu davlat tomonidan tegishli qonunlarda mustahkamlab qo`yish asosida insonlarga, fuqarolarga beriladigan huquqlar hisoblanadi. Davlatning demokratik mohiyati, uning ijtimoiy-iqtisodiy darajasi ushbu huquqlarni mazmunini, ko`lamini va taminlash darajasini belgilaydi. Xo`sh, tadbirkorlik huquqi o`z mohiyatiga ko`ra tabiiy huquqmi yoki taqdim etiladigan huquqmi? - degan savol tug`ilishi tabiiy. Bu savolga javob berish uchun birinchi galda tadbirkorlik subyekti nafaqat jismoniy shaxslar, balki yuridik shaxslar ham bo`lishi mumkinligini esdan chiqarmaslik, hisobga olish lozim bo`ladi. Yaqin o`tmishimizda huquq subyektlarini tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish imkoniyatlari amalda deyarli bo`lmaganligi, binobarin “tadbirkorlik davlat tomonidan yo`l qo`yiladigan yoki yo`l qo`yilmay-digan faoliyat turiga mansub ekanligi haqidagi g`oya” tadbirkorlikni tabiiy huquqlar turkumiga kiritishni inkor etadi. Biroq bozor mu-nosabatlariga asoslangan tizim mohiyatini tahlil etganda, bu tizim asosini, negizini tadbirkorlik tashkil etishini unutmaslik lozim. Tadbirkorlik subyekti, uning huquqlari mavjud bo`lmasa uning ob-yekti bo`lgan bozor munosabatlari ham mavjud bo`lmaydi. Demak, bo-zor munosabatlari tizimida tadbirkor-o`zining tabiiy huquqlariga ega, bu huquqlar bo`lmagan taqdirda tizim ham yashay olmaydi. Boshqa tomondan olganda jismoniy shaxs ko`p hollarda yuridik shaxsning o`zagini negizini, uning o`ziga xos “substrati”ni tashkil etadi. Binobarin, agarda insonni tadbirkorlik bilan shug`ullanish huquqi agarda u yoki bu darajada “tabiiy huquqi” sifatida xalqaro huquq meyorlarida eslatib o`tilgan bo`lsa, demak bu o`rinda muammo o`z- o`zidan hal bo`lgan, yechimini topgan deb hisoblash mumkin bo`lar edi. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1948 yil 10 dekabrida qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasi”da insonning tadbirkorlik huquqi haqida bevosita norma mavjud emas. Biroq Deklarasiyaning 17-moddasida “Har bir inson yakka o`zi yoki boshqalar bilan birgalikda mulkka egalik qilish sohibidir”, 23-moddada esa “Har bir inson mehnat qilish, ishni o`z erki bilan tanlab olish huquqiga egadir. Har bir ishlayotgan odam o`zi va oilasi uchun munosib yashashni taminlaydigan adolatli va qoniqarli daromad olish huquqiga egadir” deb www.ziyouz.com kutubxonasi ko`rsatiladi. Ushbu huquqlar esa tadbirkorlik huquqlarining o`zagi, negizi, o`ziga xos “xamirturishi” hisoblanadi. BMTning Bosh Assambleyasi 1986 yilda “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida xalqaro Paktni qabul qildi. Ushbu Paktda ham “davlatlar mehnat huquqini etirof etadilar, ushbu huquq har bir kishining mehnat bilan tirikchilik uchun mablag` ish-lab topish imkoniyatini qamrab oladi” (6-moddasi, 1-qism), “davlat-lar har bir kishining o`zi oilasi uchun yetarlicha turmush darajasi bo`lish huquqini etirof etadilar, yetarlicha oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joy hamda turmush sharoitlarining muttasil yaxshilab berish shu jumlaga kiradi”. Davlatlar ushbu huquqni amalga oshirish uchun zarur choralarni ko`radilar (2-modda, 1-qism)” 1 degan qoidalar mus-tahkamlab qo`yilgan. Ushbu meyorlar o`z mazmuni va mohiyatiga ko`ra tadbirkorlik huquqi bilan uzviy bog`liqdir, chunki mehnat huquqi va daromad olish huquqini eng yuqori, o`z takomilligi va qiyomiga yetgan shakli-bu tadbirkorlik bilan shug`ullanish huquqi hisoblanadi. Xalqaro huquqda mustahkamlab qo`yilgan inson huquqlari doirasidan farqli ravishda O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 53- moddasida bozor munosabatlarini rivojlantirish O`zbekis-ton iqtisodiyotining asosiy maqsadi ekanligi belgilab qo`yilgan va bunda davlat tadbirkorlik erkinligini kafolatlashi ham o`z ifoda-sini topgan. Bu o`rinda shuni ham takidlab o`tish o`rinliki, tadbirkorlik erkinligining konstitusiyaviy maqomga ko`tarilishi dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari qonunchiligida ham kuzatilmagan va bi-nobarin u O`zbekiston huquq tizimining yuqori darajasidan darak beradi. Yuqorida tadbirkor huquq subyekti sifatida jismoniy shaxs va yuridik shaxs bo`lishi mumkinligi qayd etilgan edi. Biroq tadbirkorning huquqlari doirasini belgilashda birinchi galda jismoniy shaxsni nazarda tutish muhim ahamiyatga ega. Buni juda o`rinli deb hisoblash mumkin, chunki jismoniy shaxs har doim real mavjudod, yuridik shaxs formal va mavhum tuzilma. Shu nuqtai nazardan olganda tadbirkor-jismoniy shaxs huquqlari uning inson, shaxs, fuqaro sifatidagi huquq va erkinliklari bilan uzviy va chambarchas bog`liq ekanligini etirof etish lozim. Inson huquqlarining quyidagi turlari bevosita tadbirkor-jismoniy shaxs huquqlarining amalga oshirilishida muhim ahamiyatga ega: a) barcha shaxslarning qonun oldida tengligi; b) shan, qadr-qimmatini himoya qilinishi; 1 Инсoн ҳуқуқлaри тўғрисидaги xaлқaрo Билл. -Т., “Aдoлaт”, 1992 йил. www.ziyouz.com kutubxonasi v) bir joydan ikkinchi joyga erkin ko`chish, O`zbekiston hududiga erkin kirish va undan chiqish; g) axborotlar izlash, olish va uni tarqatish; d) o`z huquqlari va manfaatlariga daxldor bo`lgan har qanday hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatiga ega bo`lish; z) mulkdor bo`lish, ijtimoiy taminot olish va shu kabilar. Ushbu huquqlar O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 18, 27, 28 29, 30, 36, 39-moddalarida mustahkamlab qo`yilgan. Konstitusiyaning 54-moddasida mulk huquqining mazmuni, uning asosiy elementlari, mulkdor vakolatlarining chegarasi aniq-ravshan belgilab qo`yil-gan va bu holat ham tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tadbirkorning maxsus, o`ziga xos huquqlari uning tadbirkor sifatidagi huquqiy maqomi (maqsadini) tadbirkorlikning foyda (daromad) olish maqsadini ko`zlagan holda tavakkalchilik asosida tashabbuskorlik bilan faoliyat ko`rsatish belgilarida yaqqol ifodalanadi va ulardan bevosita kelib chiqadi. Tadbirkorlik eng muhim huquqlardan biri-bu yakka o`zi yoki boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar (yani, tovarlar ishlab chiqarish, sotish, xarid qilib olish, xizmatlar ko`rsatish va ishlar bajarish borasidagi faoliyati bilan shug`ullanuvchi korxonalar, davlat korxonalari va boshqa korxonalar, shuningdek ularning filiallari va vakolatxonalari, aksiyador jamiyatlari va boshqa xo`jalik jamiyatlari hamda shirkatlari, ittifoqlari, assosiyasiyalari, konsernlari, konsiorsiumlari, korporasiyalari va boshqa birlashmalari, qo`shma korxonalar, birjalar, banklar, sug`urta jamiyatlari, investitsiya, pensiya fondlari va boshqa fondlar, boshqa birlashmalar, shu jumladan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi fuqarolar) bilan birgalikda korxonalar va tashkilotlarni vujudga keltirishga haqli ekanligi hisob- lanadi. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risi-dagi Qonunning 8-moddasida tadbirkorlik faoliyati subyektlari-ning huquqlari belgilab qo`yilgan. Bu huquqlar mazmunan bevosita tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlarini tamin-laydi. Bu huquqlar majmui tadbirkorlik subyektlarining asosiy tub vakolatlarini mustahkamlaydi. Mazkur huquqlarning birortasi istisno etilsa, u holda tadbirkorlik faoliyatini to`laqonli ravishda amalga oshirib bo`lmaydi. Qonunda tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlari quyidagicha belgilangan: www.ziyouz.com kutubxonasi 1) tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq o`ziga tegishli mol-mulkka egalik qilish, undan foydala-nish, uni tasarruf etishga haqli. Bir qarashda bu go`yo barcha huquq subyektlariga tegishli bo`lgan huquq sifatida qaralishi mumkin. Aslini olganda ham O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi 36-moddasida hamma mulkdor bo`lishga haqli deb ko`rsatiladi. Biroq boshqa subyektlarning mulkdor bo`lish huquqi bu shunchaki potensial imkoniyat bo`lsa, bu huquqni amalga oshirish, bu subyekt uchun jiddiy oqibatlar keltirib chiqarmaydi. Biroq tadbirkor uchun mulkdor bo`lish huquqi, mulkiy huquqlarni amalga oshirish huquqi, bu hayotiy zaruriyat bo`lib, busiz tadbirkorlik bilan shug`ullanish mumkin emas. Boshqacha aytganda tadbirkorlik faoliyati bu eng avvalo bu iqtiso- diy faoliyatdir. Iqtisodiy faoliyat negizida esa mol-mulk yotadi. Qonunda tadbirkorning o`ziga tegishli mol-mulk tushunchasini keng manoda talqin etish lozim. Shu sababli ham bunday mol-mulk tarkibiga moddiy obyektlar, qimmatbaho qog`ozlarga nisbatan mulk huquqi, shuningdek, intellektual faoliyat natijalariga nisbatan mutlaq huquqlar ham kiradi. Tadbirkorning muayyan mulkiy manfaatlar ko`rish imkoniyatini taminlovchi ashyoviy huquqlari, boshqa mulkiy huquqlari ham tadbirkorni mol-mulkka nisbatan huquqlar doirasiga kiradi. Tadbirkorning o`ziga tegishli mol-mulkka nisbatan mulkiy huquqlarni amalga oshirish qonunda, yani Konstitusiyada (54-modda), FK (2-bo`lim) va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va asoslarda amalga oshiriladi. Mulk huquqining mazmuni FKning 164-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Unga asosan mulkdor o`ziga qarashli mol-mulkka: a) o`z xohishiga ko`ra (yani, o`z erki-irodasi bilan, o`zi istagan holatda); b) o`z manfaatlarini ko`zlab (yani mulkdor tomonidan o`z mulkiy huquqlarini amalga oshirish motivasiyasi-bu huquqlar uning o`z moddiy yoxud manaviy qanoat-lanishi, naf ko`rishi uchun ro`y beradi. Masalan, o`zi yoki yaqinlarining jismoniy yoki boshqacha moddiy ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratiladi, hatto mulkdor o`z mol-mulkidan xayr-ehson qilgan taqdirda ham unda o`z insoniylik burchini bajarish manaviy manfaat amalga oshadi); v) egalik qilish (egalik qilish mulkdor tomonidan mol-mulkni o`z qo`lida, o`z ixtiyorida, o`z erki-irodasini tasiri doirasida, o`z boshqaruvida saqlab turishini anglatadi) www.ziyouz.com kutubxonasi g) undan foydalanish (mol-mulkdan foydalanish mol-mulk obyektlarini istemol qilish, uni foydali xususiyatlarini olish, ekspluatasiya qilishni anglatadi); d) uni tasarruf etish (mol-mulkni tasarruf etish, uni yuridik taqdirini belgilash, yani mulk huquqini o`zida saqlab qolish yoxud o`zidan begonalashtirish holatlarini anglatadi); ye) shuningdek, o`zining mulk huquqining kim tomonidan bo`lma- sin har qanday buzilishni bartaraf etishni talab qilishi (mulkdor-ni o`z mulk huquqini himoya qilish FKning 228-moddasida ko`rsatil-gan vindikasion davosi asosida va 231-moddada ko`rsatilgan negator davo qo`zg`atish asosida amalga oshirish huquqiga ega. Mulk huquqini amalga oshirishda mulkdor tegishli mol-mulk obyektlaridan foydalanishi, ularni saqlash qoidalariga rioya qili-shi lozim. Tadbirkorlik subyekti bo`lgan yuridik shaxslar o`z mol-mulk-larini yuridik shaxs balans hujjatlarida aks ettirishlari shart. Yuridik shaxs tomonidan sotib olingan mol-mulk darhol balansga kiritilishi, sotib yuborilgan, nobud bo`lgan yoki boshqa tarzda begonlashtirilgan mol-mulk balansdan chiqarilishi lozim. 2.Tadbirkor mustaqil ravishda ishlab chiqarish dasturini shakllantirish, mahsulot yetkazib beruvchilarni va o`z mahsulotining (ishlari, xizmatlarining) istemolchilarini tanlash huquqiga ega. Malumki, hozirgi zamon tadbirkorlik ishlab chiqarish faoliyati juda murakkab jarayon. Bu jarayonda tadbirkor o`z faoliyatini g`oyat puxtalik bilan tashkil etishi rejalashtirilishi talab etiladi. Xom-ashyoni qayerdan oladi va kimdan oladi, qanday texnologiyani qo`llaydi, qanday mexanizmdan foydalanadi, ishlab chiqarishni qanday tashkil etadi, bularning hammasini tadbirkorlik subyekti, o`zi mustaqil ravishda belgilaydi. Bu ishlab chiqarish xo`jalik jarayoni bo`lib, hech kim tadbirkorlik subyektiga majburiy ko`rsatma, buyruq berishga haqli emas. Tadbirkor o`z ishlab chiqarishida, unga yordam beruvchi subyektlarni va ularni mahsulotlarini o`zi tanlaydi va ular bilan erkin shartnomaviy munosabatlarga kirishadi. Tadbirkor o`z mahsulotlari, xizmatlari va ishlarining istemolchilarini ham o`zi erkin ravishda tanlaydi va ular bilan ixtiyoriylik asosida shartnomalar tuzadi. Demak bu sohada tadbirkorga majburiy ko`rsatma berilishi mumkin emas. 3. Tadbirkor tadbirkorlikdan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish va uni o`z ixtiyoriga ko`ra tasarruf etishga haqli (to-varlar, ishlar, xizmatlar bozorida ustun mavqeni egallab turgan tadbirkorlik faoliyati subyektlari bundan mustasno). Bu huquq tad-birkorlarning eng www.ziyouz.com kutubxonasi muhim huquqlaridan bo`lib hisoblanadi. Haqiqa-tan ham tadbirkorlik faoliyatidan ko`zlangan pirovard maqsad, bu foyda olish (daromad olish) boylik orttirish, moddiy manfaat ko`rish hisoblanadi. Odatda tadbirkorning daromadi (foydasi) deganda, ishlab chiqarish harajatlari va boshqa sarf-harajatlar, shuningdek majbu-riy to`lovlar, soliqlar, boj to`lovlari va shu kabilar chegirib tash-langandan keyin tadbirkor ixtiyorida qolgan sof foyda summasiga aytiladi. Umumiy qoida bo`yicha, bunday daromadlar hajmi, miqdori cheklanmaydi, bunday daromad pul ko`rinishida, valuta mablag`lari ko`rinishida, mol-mulk ko`rinishida bo`lishi mumkin. Tadbirkor bu daromadni, o`z ixtiyoriga ko`ra erkin tasarruf etadi, yani xohlasa, o`z istemoli uchun sarf qiladi, xohlasa ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflashi mumkin, xohlasa xayr-ehson qilishi mumkin. Biroq, bazi tadbirkorlik subyektlari bozorda monopol ustun mavqega ega. O`zbekiston Respublikasini “Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida”gi 1996 yil 27 dekabrdagi Qonunida bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyekt holatiga tarif berilgan. Ushbu Qonunni 3-moddasiga asosan ustun mavqe-xo`jalik yurituvchi subyektning o`rnini bosuvchisi bo`lmagan tovar bozorida yoxud bir-birining o`rnini bosadigan tovarlar bozorida o`ziga (o`zgalarga) raqobatga hal qiluvchi tasir ko`rsatish, boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini o`zga tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqesi, bozordagi ulushi 65 foiz va undan ziyodini tashkil etadigan xo`jalik yurituvchi subyektning mavqesi ustun mavqe hisoblanadi. Bozorda ustun mavqega ega bo`lgan tadbirkorlik subyektlarini oladigan daromadlari foydasini maksimal chegaralari davlatni vakolatli idoralari (monopoliyaga qarshi kurash qo`mitasi) tomonidan belgilab beriladi. Bozorda ustun mavqega ega bo`lgan tadbirkorlik subyektining bu borada cheklanishi eng avvalo istemolchilarni, xaridorlarning manfaatlarini himoya qilishni nazarda tutadi. Aslini olganda bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyektning huquqini cheklash, adolat va insof nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqdir. 4. Tadbirkorlik subyekti o`z mahsulotini (ishlari, xizmatlarini) ishlab chiqarishlarini bozor konyukturasidan kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilanadigan narxlar va tariflar bo`yicha yoki shartnoma asosida realizasiya qilishga haqli (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno). Odatda bozor tizimi sharoitida narx-navo talab va taklif asosida belgilanadi. Bozorning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, www.ziyouz.com kutubxonasi tadbirkor o`z mahsuloti (xizmati)ga bahoni o`zi bir taraflama belgilaydi va bu holda ushbu bahoga rozi bo`lgan istemolchi qo`shilish shartnomasi orqali (FKning 360-moddasi) tadbirkor bilan huquqiy munosabtga kirishadi. Baho belgilashni boshqa usulida esa baho tadbirkor bilan istemolchi o`rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. Odatda mamuriy yo`l bilan narx-navoni belgilashga yo`l qo`yilmaydi. Davlat narx-navo darajasiga asosan iqtisodiy usullar orqali tasir etadi. Ayni vaqtda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda tovarlar, xizmatlar, ishlar bahosi davlatning vakolatli idorlari tomonidan belgilanishi mumkin. Masalan, tabiiy monopoliya subyektlari mahsulotlari (xizmatlariga), bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyektlar tovarlari (xizmatlari)ga, bazi qishloq xo`jalik mahsulot-larini davlat buyurtmasi bo`yicha xarid qilishda va h.k. (bu haqda batafsil ushbu darslikning XV bobiga qaralsin). 5.Tadbirkorlik faoliyati subyekti binolar, inshootlar, uskunalar va boshqa mol-mulkni olishi va (yoki) ijaraga olishi, shu jumladan lizing yo`li bilan olishga haqli. Tadbirkor o`z faoliyati uchun zarur bo`lgan barcha zarur vositalarni oldi-sotdi shartnomasi orqali o`ziga mulk sifatida xarid qilib olishi mumkin. Eng asosiysi bu vositalar fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan bo`lishi lozim. Ayni vaqtda fuqarolik qonunlarida oldi-sotdi shartnomasi umumiy qoidalari bilan, ayrim mol- mulk obyektlarini sotib olishni o`ziga xos xususiyatlari belgilab qo`yilgan. Masalan, ko`chmas mulkni sotib olish (FKning 479-488-moddalari), korxonani sotib olish (FKning 489-496-moddalari). Binobarin, tadbirkor ushbu belgilangan qoida-larga rioya qilgan holda turli mol-mulk obyektlarini sotib olishga haqli. Qonunda binolar, inshootlar, uskunalarni lizing (moliya ijarasi) orqali olish huquqiga ham alohida urg`u beriladi. Bu bejiz emas albatta. Lizing biz uchun nisbatan yangi shartnoma turi bo`lsa ham, u rivojlangan mamlakatlarda keng qo`llaniladi. Lizingni afzalligi shundaki, yangi texnika, uskunalarni sotib olishga imkoni bo`lmagan tadbirkorlik subyekti (lizing oluvchi) uchun boshqa bir subyekt, masalan tijorat banki (lizing beruvchi) o`z mablag`i hisobi-dan lizing shartnomasi asosida yangi texnika, uskuna sotib olib beradi va unga egalik qilish, foydalanish uchun topshiradi. Lizingning kreditdan afzalligi shundaki bunda lizing oluvchi o`z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda lizing narsasini (uskunani) o`ziga qaytarib oladi, binobarin uni tavakkal qilish darajasi ancha past. Kreditda esa olingan kredit mablag`i umuman yo`q bo`lib ketish tavakkali mavjud va bunday hollarda kreditni qaytarish ehtimoli har doim ham mavjud bo`lmaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi Lizing shartnomasi lizing oluvchi uchun ham g`oyat foydali. U eng yangi texnikani o`z ishlab chiqarishida darhol qo`llash va natijada samaradorlik foydani oshirishga imkon beradi. Agarda o`zi bu texnikani sotib olish uchun pul to`plaganda ancha vaqtdan yutqazgan bo`lur edi. Lizing bo`yicha munosabatlar FKning 587-599-moddalarida va lizing to`g`risidagi maxsus qonun bilan tartibga solinadi. Tadbirkorning eng muhim huquqlaridan biri-bu tadbirkor tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda pul mablag`larini ixtiyoriy asoslarda jalb etish hisoblanadi. Boshqalarning mol-mulkini jalb etish haq to`lash evaziga (masalan, ijara) va tekin (masalan, ssuda) amalga oshirilishi mumkin. Bunda tadbirkor bilan mol-mulk sohibi o`rtasida shartnoma tuziladi. Odatda boshqalarning mol-mulkidan foydalanishning eng keng tarqalgan shakli ijara hisoblanadi. Ijara asosida ijaraga beruvchi mol- mulkni ijaraga oluvchiga haq evaziga vaqtincha egalik qilish va foydalanish uchun topshiradi. Ijara predmeti bo`yicha qonunda mulk ijarasi (FKning 585-557-moddalari), prokat (FKning 558-563-mod-dalari), transport vositalari ijarasi (FKning 564-572-moddalari), binolar va inshootlar ijarasi (FKning 573-578-moddalari), korxo-nalarni ijaraga olish (FKning 579-586-moddalari), lizing, yani moliyaviy ijara (FKning 587- 599-moddalari), uy-joy ijarasi (FKning 600-616-moddalari) kabi ijara turlari farqlanadi. Umumiy qoida bo`yicha ijara shartnomasi predmeti sifatida yer, boshqa tabiiy resurslar bo`lganda tegishli qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ijara shartnomasida ijara predmeti, uning qiymati, ijara haqi, ijara muddati, taraflarning huquq va majburiyatlari, ijara predmeti, foydalanish shartlari va tartibi, ijaraga olingan mol-mulkni yaxshilash, yomonlashtirish oqibatlari, shartnoma shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarligi va shu kabi holatlar nazarda tutilishi mumkin. Ijara predmetiga, ijara muddati va summasiga qarab ijara shartnomalar bazi hollarda nafaqat yozma tuzilishi, balki u notarial guvohlantirilishi va davlat ro`yxatidan o`tkazilishi ham talab etiladi, masalan korxonani ijaraga olishda (FKning 586-moddasi) ijara tadbirkorlik munosabatlarida keng qo`llaniladi. Ijara orqali tadbirkor o`zi sotib olishga qurbi yetmaydigan, biroq o`ziga zarur bo`lgan mol-mulkni yoxud o`ziga faqat vaqtinchalik zarur bo`lgan mol-mulkni foydalanish uchun olish, o`z ehtiyojlarini qanoatlan-tirish imkoniga ega bo`ladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Bazi hollarda tadbirkor boshqa shaxslarni mol-mulkini renta to`lab turish sharti bilan foydalanishga olishi mumkin. Renta munosabatlari FKning 512-529-moddasi bilan tartibga solinadi. Birovlarning mol-mulkidan tekin foydalanish ham o`zining huquqiy asoslariga ega. Tadbirkor o`z faoliyatida boshqalarni mol-mulkini tekin foydalanishga olgan taqdirda FKning 617-630-moddasida belgilangan qoida-larga rioya qilishi shart. Tadbirkor boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni pul mablag`larini ham ixtiyoriy asoslarda o`z faoliyatini amalga oshirishda jalb etishga haqli. U quyidagi shakllarda ro`yobga chiqarishi mumkin: a) qimmatbaho qog`ozlar chiqarish va sotish; b) qarz va kreditlar olish. 6. Tadbirkorlik faoliyati subyekti belgilangan tartibda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga haqli. O`zbekiston Respublikasi jahon hamjamiyatining to`la huquq-li azosi bo`lgan ochiq davlat. Mamlakatimiz dunyo bozorida o`z mav-qega ega bo`lishga intilmoqda. Binobarin, tadbirkorlik subyektlari uchun tashqi iqtisodiy munosabatlarga keng yo`l ochiq. Tashqi iqtiso-diy munosabatlar orqali mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsu-lotlar chet davlatlarga chiqariladi, respublikamizga chet el investi-siyasi kirib keladi, eng yuqori texnika va texnologiyadan foydalanish imkoniyatlari vujudga keladi. Davr shiddati va rivoji turli tadbirkorlik subyektlari o`rtasida xalqaro aloqalarni yo`lga qo`-yishni talab etadi. Iqtisodiy sohadagi biqiqlik va mahdudlik oxir oqibatda taraqqiyotdan chetda qolishga va tanazzulga olib keladi. Ayni vaqtda tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishning muayyan tartibi mavjud va u mamlakat ichki tadbirkorlik muomalasi tartibidan farq qiladi. Bu farqning mavjudligi turli mamlakatlarda turli xil qonunlarning amal qilishi, subyektlarni huquqiy maqomi va bitimlar tuzish va ijro etish bo`yicha o`ziga xos tartib qoidalar mavjudligi bilan bog`liq. Ayni vaqtda davlatning iqtiso-diy xavfsizligi, o`ziga xos manfaatlarga ham tashqi iqtisodiy munosabatlarni o`ziga xos tartibini belgilanishini taqazo etadi. O`zbekistonda tashqi iqtisodiy munosabatlar “Tashqi iqtiso-diy faoliyat to`g`risida”gi Qonun (2000 yil 26 mayda qabul qilingan) bilan tartibga solinadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O`zbe-kiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o`zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o`rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. O`zbekiston Respublikasida ro`yxatga olingan yuridik shaxslar, shuningdek O`zbekiston Respublikasining hududida doimiy www.ziyouz.com kutubxonasi yashash joyiga ega bo`lgan va yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro`yxatga olingan jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga haqlidirlar (Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi qonunning 3-moddasi). Binobarin avvalgi tartibdan farqli ravishda hozir tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun maxsus ro`yxatdan o`tish talab etilmaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatda ishtirok etuvchi tadbirkor qonun hujjatlari doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashish shakllarini mustaqil belgilash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun o`z xohishiga ko`ra boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni shartnoma asosida belgilangan tartibda jalb etish, tashqi iqtisodiy faoliyat natijalariga, shu jumladan, milliy va chet el valutasidagi daromadga qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil ravishda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishga haqli. Oldi-sotdi yoki ayirboshlash obyekti hisoblangan tovarlar (ishlar, xizmatlar), har qanday mol-mulk, shu jumladan qimmatli qog`ozlar, valutalar va valuta qimmatliklari, elektr, issiqlik energiyasi, energiyaning boshqa turlariga, transport vositalariga, intellektual mulk obyektlariga nisbatan tashqi iqtisodiy faoliyat amalga oshirilishi mumkin (tashqi iqtisodiy faoliyatda foydalanilishi qonun hujjatlari bilan taqiqlangan tovarlar bundan mustasno). Ayni paytda tashqi iqtisodiy faoliyat muayyan manoda davlatni iqtisodiy va siyosiy manfaatlari bilan bog`liq. Shu sababli ham hech qaysi davlat bu faoliyatga nisbatan befarq qarab tura olmaydi. Binobarin, tashqi iqtisodiy faoliyatda muayyan cheklashlar mavjud. Masalan, tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi qonunda eksport importni cheklash asoslari va tartibi, dempinga qarshi kurash choralari mustahkamlab qo`yilgan (bu haqda ushbu darslikni 9-bobida mufassal to`xtab o`tilgan). Yuqoridagi huquqlardan tashqari tadbirkorlik faoliyatining subyektlari garchi tadbirkorlik faoliyati erkinligi to`g`risidagi qonunda alohida ajratib ko`rsatilmagan bo`lsa ham lekin boshqa qonun hujjatlarida mustahkamlab qo`yilgan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda nihoyatda zarur bo`lgan boshqa qator huquq va erkinliklarga egadir. Tadbirkorlar ham ijtimoiy taminot va ijtimoiy sug`urta-lanish huquqlariga egadirlar. Malumki, ijtimoiy taminot huquqi O`zbekiston Respubli-kasi Konstitusiyasining 39-moddasida bevosita mustahkamlab qo`yilgan: “Har kim qariganda, mehnat qobiliyatini yo`qotganda, shu-ningdek boquvchisidan mahrum bo`lgan va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy taminot olish huquqiga ega”. Tadbirkor-lik faoliyati bilan www.ziyouz.com kutubxonasi shug`ullanilgan davr belgilangan tartibda mehnat stajiga kiritiladi. Tadbirkor qariganda qarilik pensiyasi olishga, mehnat qobiliyatidan kasallik sababli qisman yoki butunlay mahrum bo`lganda nogironlik pensiyasi olishga, vaqtinchalik betobligida nafaqa olishga haqli bo`ladi. Biroq bu huquqlar o`z o`zidan amalga oshmaydi. Buning uchun tadbirkor pensiya jamg`armasiga ajratmalarni o`z vaqtida to`lab turishi lozim. Bu holda tadbirkorlik bilan shug`ullanilgan davr pensiya olish huquqini beruvchi mehnat stajiga kiritiladi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanilgan davr haqida yozuv tadbirkorning mehnat daftarchasiga tadbirkorni ro`yxatga olgan organ, masalan tuman hokimligi tomonidan kiritilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 282-moddasiga asosan barcha xodimlar davlat yo`li bilan ijtimoiy sug`urta qili-nishlari lozim. Davlat ijtimoiy sug`urtasi uchun ish beruvchilar (binobarin tadbirkorlar ham), shuningdek sug`urtalangan xodimlarning o`zlari ham bazan to`laydilar. Sug`urta badallarini miqdori, to`lash tartibi, bu mablag`lardan foydalanish tegishli meyoriy hujjatlar bilan belgilanadi. Davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha sug`urta qilingan xodimlar, tegishli hollarda esa ularning oilalari ham davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`lari hisobidan: vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, ayollar esa bundan tashqari; bola tug`ilganda beriladigan nafaqalar; davlat tomonidan be-riladigan qarilik, nogironlik va boquvchisini yo`qotganlik pensiya-lari. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa to`lovlar bilan taminlantiriladilar. Davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`laridan sanatoriy-kurortlarda davolanish, dam olish, sug`urtalangan xodim-larning shifobaxsh (parhez) taomlari uchun haq to`lash, bolalarni sog`lomlashtirish lagerlarini taminlash turish, davlat ijtimoiy sug`urtasiga doir boshqa tadbirlar uchun ham belgilangan tartibda foydalaniladi. Tadbirkorlik tavakkalchilik bilan bog`liq bo`lgani sababli tadbirkor o`zini mol-mulkini, shuningdek faoliyatini har xil tabiiy ofatlar, favqulodda hodisalar muvaffaqiyatsizliklardan sug`urta qildirish mumkin. Biroq bu ijtimoiy sug`urta hisoblanmaydi, FKning 914-961-moddalari bilan tartibga solinadi. O`zini ijtimoiy sug`urta qilishdan bosh tortgan, bo`yin tovlash va sug`urta to`lovlarini to`lamaslik tadbirkorning ijtimoiy tami-not olish huquqini qiyinlashtiradi. Biroq bunda ham tegishli shart-lar mavjud bo`lganida u ijtimoiy pensiya olish huquqini yo`qot-maydi. Tadbirkor www.ziyouz.com kutubxonasi tomonidan ish beruvchi sifatida davlat ijtimoiy sug`urtasi uchun badal to`lamaganligi tadbirkor korxonasida yollanib ishlayotgan xodimlarni davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`lari hisobidan tminlanish huquqidan mahrum etmaydi (O`zbekiston Res-publikasi Mehnat kodeksining 283- moddasi 2-qismi). Tadbirkor xo`jalik munosabatlarini subyekti sifatida doimiy ravishda boshqa har xil subyektlar bilan doimiy o`zaro munosabatda bo`ladi. Bunday o`zaro munosabatlar har doim silliq ketavermaydi. Ko`p hollarda ni-zoli, bahsli holatlar vujudga keladi. Mana shunday holatlarda tad-birkor o`z huquqlarini himoya qilishlari uchun real imkoniyatlarga ega bo`lishi shart. Bunday imkoniyat qonunning 7-moddasi 8-qismida o`z ifodasini topgan. Bunga asosan tadbirkor yoki u vakil qilgan shaxslar xo`jalik yurituvchi boshqa subyektlarning har qanday xatti- harakatlari va tadbirkorga qilayotgan davatlari hamda belgilangan tartibda beriladigan jazo choralari xususida bahslashishga haqli-dirlar (qonunlarga muvofiq hech so`zsiz qo`llaniladigan choralar bun-dan mustasno). Tadbirkorning xo`jalik munosabatlarining boshqa subyektla-ri bilan bo`ladigan nizomi huquqiy munosabatlarni hal etish tarti-bi xo`jalik prosessual va fuqarolik-prosessual qonunlarda belgi-lab qo`yilgan. “Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasidagi, shuningdek, tadbirkor-lar o`rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uning boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish Oliy Xo`jalik su-di va xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi (XPK 3-moddasi). Tadbirkor o`zining buzilgan yoki davo qilayotgan huquqlarini yoxud qonuniy manfaatlarini himoya etishni so`rab sudga murojaat qilishga haqli va bu huquq qonun tomonidan kafolatlanadi. Hech kim tadbirkordan bu huquqdan foydalanmaslikni talab eta olmaydi, hatto bunga tadbirkorni majbur qilgan taqdirda ham u haqiqiy hisoblanmaydi. Nizolar sudlarda xo`jalik yurituvchi subyektlarni kimligidan, qaysi mulk shakliga mansubligidan qati nazar sud va qonun oldida tengligi asosida ko`riladi. Malumki, har qanday huquq qarshisida malum burch yotadi. Faqat huquqlarga ega subyekt o`ziga xos diktatorga aylanib qolgan-day, faqat zimmasida burchlar bo`lgan shaxsni quldan hech qanday farqi yo`q. Binobarin, huquq va majburiyatlar birligi subyektni o`z manfaatlari bilan ijtimoiy manfaatlar o`rtasida o`zaro muvozanat yaratadi, ularni uyg`unlashtiradi. Majburiyatlarning mohiyati shundan iboratki, bunda huquqiy tartibning talabi bo`yicha u zimmasiga yuklangan shaxs malum www.ziyouz.com kutubxonasi harakatlarni sodir etish yoxud muayyan harakatlarni sodir etishdan o`zini tiyishi shart bo`ladi. Bunday majburiyatlarning kimning manfaatini ko`zlab belgilanganligi ahamiyatga ega emas. Qonunlarda tadbirkor zimmasiga yuklangan majburiyatlar belgilab qo`yilgan. Tadbirkor birinchi navbatda amaldagi qonunlardan hamda o`zi tuzgan bitimlardan kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni bajarishi, ularga rioya qilishi lozim. Qonun tomonidan nazarda tutilgan majburiyatlar deyilganda, amaldagi qonunlarda va qonun osti hujjatlarida belgilab qo`yilgan va rioya qilinishi shart bo`lgan xatti-harakatlar qoidalari tushuni-ladi. Majburiyatlar o`z xarakteriga ko`ra umumiy va maxsus bo`lishi mumkin. Qonunlarda nazarda tutilgan umumiy majburiyatlar barcha uchun taalluqli bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konsti-tusiyasining 48-52- moddalarida mana shunday umumiy majburiyatlar o`z ifodasini topgan: Konstitusiyaga va boshqa qonunlarga rioya qilish; boshqa shaxslarning huquqlari, erkinliklari, shani va qadr-qimmatini hurmat qilish; atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish; Qonun belgilagan soliqlar, mahalliy yig`imlarni to`lash va h.k. Qonunlarda belgilab qo`yilgan umumiy majburiyatlar doirasi nihoyatda keng va xilma xildir va bu haqda mufassal to`xtab o`tish ushbu darslik mavzusi doirasidan tashqari chiqadi. Tadbirkor rioya qilishi shart bo`lgan umumiy majburiyatlar jinoyat, fuqarolik, mamuriy, mehnat qonunlari va shu kabilarda o`z ifodasini topgan. Ayni vaqtda tadbirkor zimmasiga maxsus majburiyatlar ham yuklan-gan. Qonunlarda belgilab qo`yilgan maxsus majburiyatlar doirasi hammaga taalluqli bo`lmasdan, faqat tadbirkorlarga va tadbirkorlik faoliyatini ayrim sohalari bilan shug`ullanuvchi shaxslar zimmasiga yuklatiladi. Bunday majburiyatlar ko`lami va turlari ham nihoyatda keng va rang-barangdir. Bunday majburiyatlar eng avvalo tadbirkor shaxs, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, yuritish va boshqa subyektlar bilan bo`lgan munosabatlarga bog`liqdir. Masalan, “Fao-liyatni yollanma mehnatni talab qilgan holda amalga oshirayotgan xu-susiy tadbirkor yuridik shaxs sifatida ish ko`rdi va korxonani ro`yxatdan o`tkazishga majbur. Xususiy korxona tomonidan ishlab chiqarilgan buyumlar, ularda firma belgisi yoki ishlab chiqaruvchi- ning faoliyati, buyumlarning nomi yoki ramzi, buyumni ifodalovchi boshqa malumotlar ko`rsatilib albatta markirovka qilinishi kerak” (O`zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik to`g`risidagi Ni- zomning 1, 19-bandlari). www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbirkorning eng muhim majburiyatlari orasida soliqlar va mahalliy yig`imlar to`lash alohida o`rin egallaydi. Soliq to`lash bilan bog`liq munosabatlar 1997 yil 27 aprelda qabul qilingan va 1998 yil 1 yanvardan boshlab kuchga kiritilgan Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi. Mamlakatimizda soliqlar tizimi umumdavlat davlat soliqlari va mahalliy soliqlar va yig`imlardan iboratdir. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risi-dagi Qonunning 9-moddasida tadbirkorlik faoliyati subyektlari-ning majburiyatlari belgilab qo`yilgan. Bunday majburiyatlar jum-lasiga quyidagilar kiradi: 1) Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`zlari tuzgan shartno-malardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarishlari shart. Tad-birkorlik subyekti tomonidan ushbu majburiyatga rioya qilish uning o`zi uchun ham butun jamiyat uchun ham muhim ahamiyatga ega. Agarda bo-zor tizimida turli tadbirkorlik subyektlari o`rtasidagi iqtisodiy mulkiy munosabatlar shartnomalar orqali rasmiylashtirilishini etiborga olsak bu holat yaqqol namoyon bo`ladi. Tadbirkorlik subyektlarini shartnoma bo`yicha majburiyatini bajarmasligi tadbirkorni o`zi uchun ham va boshqa kishilar uchun ham jiddiy salbiy oqi-batlar, noqulaylik keltirib chiqaradi. Boshqacha aytganda bu holat aholini ayrim tovarlar, xizmatlar, ishlarga bo`lgan ehtiyojini yetar-li darajada qanoatlantirmaslikka olib keladi. Demak iqtisodiy farovonlikka salbiy tasir ko`rsatadi. Eng yomoni tadbirkorlar o`rtasida o`zaro ishonchsizlik, masuliyatsizlik va nobarqarorlikni vujudga kelishiga olib keladi. Xuddi shu sababli ham bu majburi-yatlarni buzganlik uchun FKda belgilangan javobgarlikdan tashqari “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi qonunda va boshqa qonun hujjatlarida tegishli javobgarlik choralari belglangan. Tadbirkorlik faoliyatini sub-yekti shartnoma bo`yicha majburiyatini bajarganda shartnoma shartla-riga va qonun hujjatlari talablariga to`liq rioya qilishlari lozim. Odatda umumiy qoida bo`yicha majburiyatlarni bajarishdan bir to-monlama bosh tortish va shartnoma shartlarini bir tomonlama o`zgar-tirishga yo`l qo`yilmaydi. Bazi tadbirkorlik shartnomalarida shartnoma bo`yicha ijroni guvohlantirish tartibi mavjud. Masalan, kapital qurilishda pudrat shartnomasi bo`yicha qurilgan obyektni qabul qilib olinganligi to`g`risidagi dalolatnoma, mahsulotni, ashyoni qabul qilib olinganligi to`g`risida hujjat va hokazo; 2) Tadbirkorlik subyekti xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etishlari shart. Bu tadbirkorlik subyektini o`z faoliyatida doimiy ravishda amal qilishi lozim www.ziyouz.com kutubxonasi bo`lgan majburiyatidir. Tadbirkorlik faoliyati-da rioya etish lozim bo`lgan xavfsizlik qoidalari keng qamrovli tu-shunchadir. Uning mohiyati shundan iboratki tadbirkorlik faoliyati-ni amalga oshirish tadbirkor tomonidan ishlab chiqarilgan, tovar-lar, ko`rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar, tevarak atrofdagilar uchun va istemolchilar uchun xavfsiz bo`lishi, ularning hayoti, sog`lig`i, mol-mulki uchun hech qanday xavf tug`dirmasligi lozim. Ay-ni vaqtda tadbirkor ekologiya talablariga rioya qilishi, yani teva-rak-atrofni, tabiatni, tabiiy resurslarni ifloslantirmasligi, za-rar yetkazmasligi va mavjud muvozanatni salbiy tomonga o`zgartir- masligi shart. Sanitariya qoidalarini belgilashdan pirovard maqsad aholi salomatligiga, zararli tasir ko`rsatish holatlarni va yuqumli kasalliklarni oldini olish hisoblanadi. Sanitariya qoidalari insonni qulay atrof muhit sharoitlariga ega bo`lish huquqini amalga oshirishini muhim kafolatidir. Sanitariya talablari tadbirkorlik subyektlarini barchasi uchun muhim majburiyat bo`lib hisoblanadi. Bu majburiyat aholini keng qatlamlariga xizmat ko`rsatuvchi tadbir-korlik subyektlari tomonidan bajarilishi ustidan davlat sanato-riya nazorati to`g`risida maxsus qonun mavjud gigiyena talablari ham sanitariya talablari bilan uzviy bog`liq gigiyena talablari asosida tadbirkorlik subyektlari o`z faoliyatini amalga oshirishda istemolchilar, tevarak atrof uchun ozodalik, tozalik, qulaylikni va yuqori sifatli xizmat madaniyatini taminlashga qaratilgan qoida-lar yotadi. Umumiy ovqatlanish, madaniy-maishiy tadbirkorlik sub-yektlari uchun malum gigiyena qoidalariga rioya qilish muhimdir. Mehnatni muhofaza qilish qoidalari tadbirkorlik subyekti-ga yollanib ishlayotgan xodimlar uchun qulay va xavfsiz mehnat sha-roitlarini yaratib berish, xavfsizlik texnikasi anjomlarini shay qilib qo`yish, ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarga yo`l qo`ymaslik-ni taminlashga yo`naltiriladi. Tadbirkor tomonidan xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya qilish nafaqat ijtimoiy manfaatlarga, balki tadbirkorning o`z manfaatlari va istemolchilarning manfaatiga ham xizmat qiladi. Xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish qoidalari tegishli qonunlarda, qonun hujjatlarida mustahkamlab qo`yiladi. Ayrim tarmoqlar, sohalarda faoliyat yuritish xususiyatlaridan kelib chiqqan mahalliy davlat hokimiyat va boshqaruv idoralari ham o`z vakolatlari doirasida yuqoridagi qoidalarni belgilashga haqli. Tadbirkorlik o`z faoliyatini boshlashdan oldin subyekt ushbu qoidalar-dan xabardor bo`lmog`i shart. www.ziyouz.com kutubxonasi 3) Tadbirkorlik faoliyatining subyekti yollash asosida jalb etilgan xodimlar bilan o`z vaqtida hisob-kitob qilishlari shart. Mehnatga haq to`lash tartibi, shartlari O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 9- bobida belgilab qo`yilgan. Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o`rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo`lishi mumkin emas va uning eng ko`p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi (MKning 153- moddasi). Ish beruvchi (tadbirkor) o`zining moliyaviy holatidan qati nazar yollangan xodimga bajargan ishi uchun haqni o`z muddatida to`lashi lozim. Bu muddat jamoa shartnomasida yoxud boshqa hujjatda belgilanadi va har yarim oyda bir martadan kam bo`lishi mumkin emas. Xodimlarga ish haqi, odatda, ular ishlayotgan joyda to`lanadi. 4) Tadbirkorlar faoliyatining subyekti realizasiya qilinadigan tovarlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq sertifikatlarga ega bo`lishlari shart. Sertifikat tovarlarning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. Sertifikatlash-tirishdan maqsad odamlarning hayoti, sog`lig`i, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda atrof-muhit uchun xavfli bo`lgan mahsulotlar realizasiya qilishini nazorat qilib borish, istemol-chining manfaatlarini himoya qilish tovar ishlab chiqaruvchi takid- lagan sifat ko`rsatkichlarini tasdiqlash hisoblanadi. Muayyan tovar-larga nisbatan (oziq-ovqat, dori-darmon va boshqalar) majburiy ser- tifikatlashtirish belgilanadi. Sertifikatlashtirish majburiy bo`lgan mahsulotlar ro`yxatini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi. Majburiy sertifikatlashtirish meyoriy sertifikatlashtirish meyoriy hujjatlarning talablariga muvofiq mahsulot xususiyatini aniqlash uchun uni sinashni sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazoratni o`rnatishni o`z ichiga oladi. Sinovlar akkreditasiya qilingan sinov laboratoriyalari (markazlar) tomonidan haq evaziga amalga oshiriladi. Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan ammo muvofiqlik sertifikatiga ega bo`lmagan mahsulotni targ`ib qilish, reklama qilish, sotish man etiladi. Majburiy sertifikatlashtirishi lozim bo`lgan mahsulotlar sertifikatlashtirishga taqdim etilmagan bo`lsa, sertifikatlashtirish talablariga muvofiq emasligi sababli sertifikatlashtirishdan o`tmagan bo`lsa, sertifikatni amal qilish muddati tugagan yoki uning amal qilishi to`xtatib qo`yilgan bo`lsa O`zbekiston Respublikasi hududida realizasiya qilinishi mumkin emas. O`zbekis-ton Respublikasining 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan “Mahsu-lotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida”gi qonunning 13-moddasida tadbirkorlarning tovarlarni majburiy sertifikat-lashtirish vaqtidagi majburiyatlari belgilab qo`yilgan. www.ziyouz.com kutubxonasi Unga asosan majburiy sertifikatlashtirishi lozim bo`lgan mahsulotlarni rea- lizasiya qiluvchi tadbirkorlar; Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotni sertifikatlashtirishga taqdim etishlari; Sertifikatlangan mahsulotni sertifikatlash organlarining o`zi yoki ular etirof etgan organlar bergan sertifikat mavjud bo`l-gan taqdirdagina realizasiya qilishlari va uning normativ hujjat-lar talablariga mos bo`lishini taminlashlari; Sertifikatlangan mahsulotni, basharti u normativ hujjat talablariga muvofiq kelmasa, shuningdek sertifikatning amal qilish muddati tugagan yoxud uning amal qilishi sertifikatlashtirish organining qarori bilan to`xtatib qo`yilgan yoki bekor qilingan bo`lsa, realizasiya qilishni to`xtatib qo`yishlari yoki tugatishlari; Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsuloti-ni sertifikatlashtiruvchi va sertifikatlangan mahsulotni nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari o`z vakolatlarini moneliksiz bajarishlari uchun sharoit yaratishlari; Sertifikatlangan mahsulot ishlab chiqarishning texnikaviy hujjatlariga yoki texnologik jarayoniga kiritilgan o`zgartirishlar haqida sertifikatlashtirish organini belgilangan tartibda xabardor etishlari; Ilova qilingan texnik hujjatda mahsulot muvofiq kelishi lozim bo`lgan sertifikatlashtirish to`g`risidagi malumotlarni ham-da normativ hujjatlarini ko`rsatishlari va bu malumotlar iste-molchilar xaridor, buyurtmachi) etiboriga yetkazilishini tamin-lashlari shart. 6) Tadbirkorlik faoliyatining subyekti buxgalteriya, tezkor va statistika hisobini qonun hujjatlari talablariga muvofiq yuritishlari shart. Buxgalteriya hisoboti yuritishdan maqsad tadbirkorlarni o`z vaqtida to`liq hamda aniq moliyaviy holati to`g`risida malumotlarni shakllantirish hisoblanadi. “Buxgalteriya hisobi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonunini (Ushbu qonun 1996 yil 20 avgu-sida qabul qilingan). Qonunni 3- moddasiga asosan barcha tadbirkor-lar qonun hujjatlarida nazarda tutgan tartibda buxgalteriya hisobini yuritadi va buxgalteriya moliya hisobotini taqdim etadi. Buxgalteriya hisobotini tartibga solish buxgalteriya hisob stan-dartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Buxgalteriya hiso-boti qonun 6-moddasida buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari belgilab qo`yilgan. Unga asosan buxgalteriya hisobi ikki yoqlama yozuv usulida yuritilishi, uzluksiz yuritilishi xo`jalik operasiyalari, aktiv va passivlar pulda baholanishi lozim va hokazo. Buxgalteriya hisobi hisobotini tashkil www.ziyouz.com kutubxonasi etishni korxona raxbari, yakka tadbirkor amalga oshiradi. Bunda buxgalteriya hisobi to`la va aniq yuritilishi va hisob-kitob hujjatlari saqlanishi shart. Hujjatlar boshlang`ich rekvizitlari quyidagilardir: 1) korxona, muassasaning nomi; 2) hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy xo`jalik operasiyasining nomi, mazmuni va miqdor o`lchovi (natura holatda va pulda ifodalangan holatda) masul shaxslarning shaxsiy imzolari; Boshlang`ich hisob hujjatlariga xo`jalik operasiyasi qatnash-chilari tomonidan tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo`l qo`yilmaydi. Bank va kassa pul huj-jatlarida tuzatishlar o`chirib yozishlarga yo`l qo`yilmaydi (Buxgalteriya hujjati to`g`risidagi qonunning 9-moddasi). Buxgalteriya hisoblari asosida moliyaviy hisobot tuziladi. Moliyaviy hisobot quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) buxgalteriya balansi; 2) moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot; 3) asosiy vositalar harakati to`g`risidagi hisobot; 4) pul oqimlari to`g`risidagi hisobot; 5) xususiy kapital to`g`risidagi hujjat; 6) izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. Buxgalteriya hisoboti to`g`risidagi qonunning 16-moddasi O`zbekiston Respublikasi davlat statistikasi to`g`risidagi qonunni 11- moddasiga asosan barcha tadbirkorlik faoliyati subyektlari ular-ning struktura birliklari davlat statistika kuzatuvlar o`tkazish uchun zarur bo`lgan malumotlarni bepul taqdim etadilar. Davlat statistikasi yuritishdan maqsad iqtisodiy va ijtimoiy jarayonda ro`y berayotgan jarayonlarni aniqlash uchun kuzatib borish hisobla-nadi. Bu jarayonlar haqidagi malumotlarga ega bo`lishi uchun davlat vakolati idoralari tomonidan statistik hisobotlar shakllari tas-diqlangan. Tadbirkorlik subyektlari statistik hisobotlar tayyorlashda ushbu belgilangan shaklga to`liq rioya qilishi lozim. Bu shaklga o`zgartirish qo`shimchalar kiritish taqiqlanadi. Tezkor hisobotlar ham tadbirkorlik faoliyatini u yoki bu tarmoq-laridan xususan qishloq xo`jaligida keng qo`llaniladi. Tezkor hisobotlardan ko`zlangan maqsad davlat boshqaruv organlari tomoni-dan tadbirkorlik faoliyati subyektlarini kundalik xo`jalik ishlaridan xabardor bo`lishi va o`z vaqtida (operativ) tezkor yordam berish hisoblanadi. Masalan, qishloq xo`jaligida bahorgi ekin, kuzgi hosilni yig`ishtirib olish mavsumidagi tezkor hisobotlar, ekinlar-ga hashorat tushganligi yoki chorva mollari yuqumli kasalliklar yuqqanligi to`g`risidagi tezkor hisobotlar kiradi. www.ziyouz.com kutubxonasi Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`z faoliyatlari to`g`risi-dagi hisobotlarni tegishli organlarga belgilangan tartibda va muddatlarda taqdim etishlari lozim. Yuqorida tadbirkorlik subyektlari buxgalteriya hisobotlari statistik hisobotlarni yuritishi qayd etilgan edi. Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi Qonunni 18-19-moddalarida moliyaviy hisobot davri va taqdim etish davri belgilab qo`yilgan. Moliyaviy hisobot quyidagilarga taqdim etiladi: 1) soliq organlariga; 2) tasis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; 3) davlat statistika organlariga, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga. Moliya hisoboti hisobot yili boshidan qo`shilib boruvchi jam-lama tartibida yilning har choragida taqdim etiladi. Moliyaviy hisobotni taqdim etish hujjatlarini O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilaydi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti manfaatdor banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun oshkora hisoblanadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, sug`urta kompaniyalari, banklar, fondlar va tovar birjalari investitsiya va boshqa moliya muassasalari har yilgi moliyaviy hisobotni ularda ko`rsatilgan malumotlarning to`g`riligini auditorlar tasdiqlagach hisobot yili tugaganidan so`ng 1 maygacha e'lon qilishlari shart. Davlat statistikasi to`g`risidagi qonunning 11-moddasiga muvofiq barcha tadbirkorlik subyektlari davlat statistika kuzatuviga o`tkazish uchun zarur bo`lgan malumotlarni bepul taqdim etadilar. Statistika malumotlari aniq bo`lib to`la hajmda belgilangan muddatda va belgilangan adreslar bo`yicha taqdim etilishi lozim. Statistika malumotlarini taqdim etish tartibi davlat statistika organlari tomonidan tasdiqlangan davlat hisoboti shakllarida belgilab boriladi. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti pochta manziligi va boshqa rekvizitlarini o`zgarganligi to`g`risida tegishli organlarni o`z davrida xabardor qilishlari shart. Malumki, FKning 46-modda-siga asosan yuridik shaxs o`zi bilan bo`ladigan aloqani amalga oshi-riladigan pochta manziliga ega bo`lishi lozim hamda u o`zgarganda va-kolatli davlat organlarini xabardor etishi shart. Yuridik shaxsning nomi va joylashgan yeri, pochta manzili, uning tasis hujjatlarida ko`rsatiladi. Bu o`rinda yuridik shaxsni yuridik manzili bilan uning pochta manzili o`rtasida muayyan farq borligini yodda tutish lozim. Agarda yuridik manzil yuridik shaxsning muayyan hududida, ko`chada, binoda joylashganini qayd etuvchi www.ziyouz.com kutubxonasi malumotlar bo`lsa, pochta manzi-li esa yuridik shaxsga yuboriladigan xat- xabarlar pochta korrespon-densiyalarini yetkazib beruvchi manzil hisoblanadi. Pochta rekvizit-lari yuridik shaxsga yuboriladigan xat- xabarlar pochta korrespondensiyalari o`z vaqtida aniq yetib borishini taminlaydi. Vakolatli davlat organlari ana shu pochta manzillariga amal qilib ish ko`risha-di. Boshqacha aytganda pochta manzili yuridik shaxs bilan boshqa sub-yektlar o`rtasida doimiy barqaror aloqani taminlovchi o`ziga xos vo-sita hisoblanadi. Qonunda pochta manzillari bilan birga boshqa rekvizitlar to`g`risida ham gap boradi. Odatda yuridik shaxsni rek- vizitlari jumlasiga uni nomi, joylashgan joy, yuridik manzili, pochta manzili, shu jumladan, bazi holatlarda telefon, faks, elek-tron pochta, moliyaviy hujjatlarda esa bank muassasalarida hisob raqami ham ko`rsatiladi, binobarin yuqoridagi rekvizitlar o`zgargan taqdirda yuridik shaxs bu haqida o`zini ro`yxatdan o`tkaztirgan davlat idorasiga va ushbu tadbirkorlik subyektini faoliyatini nazorat qilish vakolatlariga ega bo`lgan boshqa davlat idoralariga (masalan, sanitariya nazorati, yong`indan saqlash xizmati va shu kabilarga) xa-bardor qilishi lozim. Tadbirkorlik faoliyatining subyekt ushbu majburiyatni ba-jarmagan taqdirda qonun hujjatlarida buning uchun tegishli javob-garlik belgilab qo`yilgan. Bundan tashqari tadbirkor tomonidan ushbu majburiyatga rioya qilmaslik o`zi uchun qator salbiy oqibatlar-dan keltirib chiqaradi. Masalan, prosessual qonunchilik bo`yicha, agarda yuridik shaxs tadbirkor davogar yoki javobgar sifatida sud-da qatnashganda o`z pochta manzili o`zgargani to`g`risida sudni o`z vaqtida xabardor qilmasa, eski pochta manzili bo`yicha yuborilgan hujjatlar va chaqiruv qog`ozi tadbirkor uchun muayyan huquqiy oqibatlarda vujudga keltiradi: yani, u harajatlarni va chaqiruv qog`ozini o`z muddatida olgan hisoblanadi va uning hech qanday eti-rozi qabul qilinmaydi. Tadbirkor zimmasiga yuklangan majburiyatlardan biri bu yol-lanib ishlayotgan xodimlarni ijtimoiy va tibbiy sug`urta qilishdir. Bu majburiyat tadbirkorni ish beruvchi sohib sifatidagi mavqeidan kelib chiqadi. Xususiy tadbirkor O`zbekiston Respublikasi qonun-lariga muvofiq ijtimoiy va tibbiy sug`urta hamda ijtimoiy taminot jamg`armasiga majburiy ajratmalar tarzda pul o`tkazib turadi. Umumiy qoidaga ko`ra, tadbirkor yollangan xodimni vaqtincha-lik mavsumiy yoki doimiy ishga qabul qilinganidan qati nazar ij-timoiy sug`urta qildirishga va to`lovlarni to`lashga majburdir. Ijtimoiy sug`urta to`lovlariga xodimlar ish haqidan hech qan-day pul ushlab qolmasdan to`lanadi. Tadbirkor tegishli kasaba uyush-masida va www.ziyouz.com kutubxonasi ijtimoiy sug`urta idoralarida sug`urtalovchi sifatida ro`yxatdan o`tadi va mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida yollanib ishlovchi barcha xodimlari uchun davlat ijtimoiy sug`urta jamg`ar-masiga belgilangan tartibda badallar to`laydi, masalan, dehqon xo`jaligi boshlig`i ham dehqon xo`jaligi azolari uchun badallar to`laydi (Dehqon xo`jaligi haqidagi qonunning 13-moddasi, 5-bandi). Tadbirkor xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilinishi uchun pensiya, aholini ish bilan taminlash, ijtimoiy sug`urta fondlariga majburiy to`lovlar to`lab turadi. Ijtimoiy sug`urtalangan xodimlar mehnat qobiliyatini vaqtincha yo`qotganda nafaqalar, qarilik, nogironlik, boquvchisidan judo bo`lganlik uchun pensiyalar bilan taminlanadilar. Tibbiy sug`urta ham odatda ishga yollovchi tadbirkor tomonidan amalga oshiriladi. Tibbiy sug`urta mablag`i Konstitusiyaning 40- moddasida ko`rsatilgan har bir insonning malakali tibbiy xizmatidan foydalanish huquqining moddiy negizi bo`lishi lozim. Tibbiy sug`urta shartlari va miqdori O`zbekiston Respublika-si Hukumati tomonidan belgilanadi. Ijtimoiy va tibbiy sug`urta tadbirkorlik uchun majburiy to`lov bo`lib, undan bo`yin tovlash yoki bosh tortishga tadbirkor haqli emas. Malumki, tadbirkorlik faoliyati hayotning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Binobarin tadbirkorlar ham turli tuman kasbdagi shaxslarni xizmatiga muhtoj bo`ladilar va demak ularni ishga yollaydilar. Tadbirkor qonunlarga muvofiq maxsus bilim va ko`nikma talab qilinadigan ishga faqatgina zarur tayyorgarlikka ega, kasb-kori jihatidan yaroqli va tegishli malumotga ega bo`lgan shaxs-larnigina jalb etish shart. Tadbirkorning zimmasiga yuklatilgan ushbu majburiyat tad- birkorning ham, unga yollanib ishlayotgan xodimlarni ham, ularning faoliyat natijalaridan (mahsulotlari, xizmatidan) bahramand bo`ladigan istemolchilarning manfaatlari nuqtai nazardan belgi-langandir. Zarur bilimga va ko`nikmaga ega bo`lmagan shaxsga mana shunday sifatlar talab qiladigan ishlarni topshirish har uchchala taraf uchun og`ir salbiy, bazan tuzatib bo`lmas mudhish oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli ham O`zbekiston Respublikasi MKning 80-moddasi, 5-qismida “qonun hujjatlariga muvofiq maxsus malumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi mumkin bo`lgan ishlarga kirayotganda oliy yoki o`rta maxsus o`quv yurtini tamomlaganligi to`g`risidagi diplom yoxud mazkur ishni bajarish huquqini beradigan guvohnomani yoki boshqa www.ziyouz.com kutubxonasi tegishli hujjatni taqdim etadi” deb ko`rsatiladi. Turmushda bunday kasblar doirasi juda keng va xilma-xil (vrach, shofyor, uchuvchi va h.k.). Xodimni maxsus bilim va ko`nikma talab qiladigan ishga yollashda u bir vaqtni o`zida: 1) zarur tayyorgarlikka ega bo`lish; 2) kasb-kori jihatidan yaroqli bo`lishi; 3) tegishli malumotga ega bo`lishi shart. Xodimni zarur tayyorgarlikka ega ekanligi unda bo`lg`usi ishi, ish sharoitlari, xavfsizlik qoidalari, ish yuritish tartibi haqida to`g`ri tasavvurga ega ekanligi yoxud ilgari shu ishlarda rasmana (normal) ishlaganligi tushuniladi. Kasb-kori jihatidan yaroqli bo`lishi deganda shaxsning jismoniy xususiyatlari yoshi, sog`lig`i, jinsi, hulq atvori va shu kabi belgilariga ko`ra topshiriladigan vazifaga muvofiqligi, mosligi nazarda tutiladi. Tegishli malumotga ega ekanligi belgilangan tartibda davlat ro`yxatidan o`tgan o`quv yurtini tugatganligi haqida belgilangan nus- xalardagi hujjatlarga ega ekanligi tushuniladi (diplom, guvohnoma va h.k.). Bazi mutaxassisliklar bo`yicha tegishli malumotga ega bo`lmagan shaxslarni ishlashi qonunda bevosita taqiqlab qo`yiladi. Masalan, qonunsiz vrachlik qilish, haydovchilik guvohnomasi bo`lmagan shaxsning avtomobilni boshqarishi tegishli jinoiy javobgarlikka sabab bo`ladi. Bundan tashqari bunday shaxslarni ishga yollagan tadbirkor ham ularning faoliyati natijasida yetkazilgan moddiy va manaviy zararlarni qoplash bo`yicha birgalikda javobgar bo`ladi. Yüklə 2,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|