Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта
Yüklə 1,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- [261]. Bankning aktiv operatsiyalari risklari quyidagi turlarga bo‘linadi (52-jadval). 52-jadval. Bankning aktiv operatsiyalari risklari
|
Balans operatsiyalari riski o‘z navbatida: bankning aktiv operatsiyalari riski; bankning passiv operatsiyalari riski; aktiv va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‘liq risklarga bo‘linadi. Balansdan tashqari operatsiyalar risklari, avvalo, mijozlarning majburiyatlari yuzasidan berilgan kafolatlar bo‘yicha to‘lov majburiyati yuzaga kelishi ehtimoli bilan bog‘liq. [261]. Bankning aktiv operatsiyalari risklari quyidagi turlarga bo‘linadi (52-jadval). 52-jadval. Bankning aktiv operatsiyalari risklari № Aktiv operatsiyalar risklari Izoh 1. Kredit riski bu risk mijoz tomonidan asosiy qarz summasini va kredit bo‘yicha foizlarni to‘lay olmaslik ehtimoli bo‘lganda yuzaga keladi. Ya’ni bu risk qarz oluvchi o‘z qarzini qaytarmasligi oqibatida zarar ko‘rilishi bilan bog‘liq bo‘lgan riskdir. Buning manbayi faqat kreditlar emas, balki qimmatli qog‘ozlar, jumladan veksellar, akseptlar hamda kafolat va kafilliklar singari balansdan tashqari vositalar ham bo‘lishi mumkin. Bank mablag‘i yetarliligi uning aktivlariga tegishli sarmoya ulushi bilan ta’minlanganligini anglatadi. 2. Hisob-kitob risklari bu risklar bankning kelishilgan shartnoma bo‘yicha mijozning talabiga binoan hisob-kitoblarni o‘z vaqtida o‘tkaza olmasligi sharoitida yuzaga keladi. 3. Kassa risklari bu risklar bank kassasi orqali o‘tuvchi naqd pullarni saqlanishi bilan bog‘liq xavfli holatlar natijasida yuzaga chiqadi. 4. Bozor riski bu risklar nisbiy bozor narxlari darajasining keskin o‘zgarishi natijasida bank aktivlari haqiqiy 411 qiymatining pasayishini anglatadi. Bu bozor narxlari nomaqbul o‘zgarishi oqibatida ehtimoliy zarar ko‘rilishi tufayli ro‘y beradi. Pulning qadrsizlanishi yuzaga keladi. Natijada, sotiladigan mahsulotlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar haqi oshib ketadi. Bankning esa daromadliligi pasayib, bank aksionerlariga to‘lanadigan to‘lovlar qiymati o‘z kuchini yo‘qotadi. Bank zarar ko‘radi, bunday zararlarni hisobga olish maqsadida aktivlarga qo‘yilmalarni buxgalteriya hisobiga olish qoidalariga o‘zgarishlar kiritilgan. Ularga muvofiq banklar ikki qiymat-xarid qilish va bozor narxlarining eng past hisobini yuritishadi. Bozor narxi xarid qiymatidan past bo‘lsa, banklar aktivlarining pasayish summasiga kamaymasligi uchun zaxiralar yaratishga majbur. Zaxiralar ehtimoliy zararlar sifatida ko‘riladigan bank xarajatlari hisobiga yaratiladi. 5. Valuta riski bu risk valuta almashtirish kursining o‘zgarishi natijasida chet el valutasida olib boriladigan operatsiyalar bo‘yicha yo‘qotishlar yoki yuqori foyda olish ehtimolini ifodalaydi. Bu risk - valuta kursining ba’zi qarz oluvchilar moliya holatini yomonlashtira- digan tomonga o‘zgarishi natijasida ko‘riladigan zararlardir. Bu yomon kreditlar miqdorini ko‘pay- tiradi. Banklarga bunday ta’sirni kamaytirish boshqa- rish usullari samaradorligiga bog‘liq. Ular valuta riskining bevosita va bilvosita ta’sirini cheklashi kerak. Ayirboshlash kursining nobarqarorligi va uning yuqori darajada aniq emasligi bank operatsiyalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, 1995 yilda Meksikadagi moliya tangligi bilan bog‘liq gumonsirash ko‘plab Lotin Amerikasi mamlakatlarida moliya muammolariga sabab bo‘ldi va Meksikadan ancha uzoqdagi bozorlarda ham keskinlik tug‘dirdi. Devalvatsiya ehtimoli moliyalarning xorijiy valuta bozoriga oqib ketishiga olib keladi, banklar moliya vositachiligi darajasini pasaytiradi, pul-kredit siyosatini amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Masalan, Boliviya dollarlashtirish 90 foizgacha yetganida monetar siyosat vositalarini qo‘llash samaradoraligini keskin cheklab qo‘yadi. Moliya vositachiligida dollarlashtirishni kengaytirish valuta riskini kamaytiradi, albatta. Chunki milliy valutaning qadrsizlanishi qarz oluvchilarga xorijiy valutadagi 412 majburiyatlarini qaytarish qobiliyatini cheklaydi. Ko‘plab ayirboshlash kurslari siyosati xorijiy investorlarda norozilik tug‘diradi. Bu sarmoya oqib kelishini kamaytirib, uning mamlakatdan tashqariga chiqib ketishiga turtki bo‘lishi mumkin. 6. Investitsiya riski bu risk qimmatli qog‘oz emitentining moliyaviy holati yomonlashishi oqibatida investitsiyalar portfelining kamayishi yoki qo‘yilgan mablag‘larni yo‘qotish riskini ifodalaydi. Bu risklar bank sotib olgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha oladigan daromadlarining tushib ketishi yoki uni oshirish bilan bog‘liq risklar hisoblanadi. Respublikada faol amalga oshirilayotgan davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida investitsiya operatsiyalari ayniqsa keng tarqaldi. Ular banklar aktivlarini diversifikatsiyalash va ularga qo‘shimcha foyda olish imkonini beradi, butun iqtisodiyotni «oziqlantiradi». 7. Lizing operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk ijarachining bankdan olgan mulkidan samarali foydalana olmasligi, shuningdek, shartnomada ko‘rsatilgan to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshira olmasligi natijasida yuzaga keladi. 8. Faktoring operatsiyalari bo‘yicha risk bu risk bankning uchinchi shaxsdan sotib olgan qarzdorning majburiyatlari bo‘yicha to‘lovni o‘z vaqtida amalga oshira olmaslik natijasida yuzaga keladi. 9. Bank portfeli riski bu risklar qimmatli qog‘ozlarning ayrim turlari hamda ssudalarning barcha kategoriyalari bo‘yicha zarar ko‘rish ehtimolligi bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. [262]. Ma’lumki, banklar passiv operatsiyalar yordamida o‘zining aktiv operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur resurslarni jalb qiladi. Bunda ustav kapitalini oshirish (tashkil etish) maqsadida banklar foydadan chegirmalar, boshqa yuridik shaxslardan kreditlar jalb qilish, depozit kabi passiv operatsiyalarni bajaradilar. Shu jarayonda, ya’ni aktiv operatsiyalarni resurslar bilan ta’minlashdek murakkab jarayonda passiv operatsiyalar risklari yuzaga keladi. [263]. Aktivlar va passivlarni boshqarish sifati bilan bog‘liq risklarga quyidagi risklar kiradi (53-jadval). |