Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 
2. Xususiy kompyuterlarning asosiy turlari, tarkibiy qismlari va periferiya 
vositalari. 
Xususiy yoki shaxsiy kompterning qanday asosiy turlari mavjud, ularning 
tarkibiy qismlari va tashqi qurilmalari nimalardan iboratligini bilib olish ularni 
oqilona ishlatish uchun katta axamiyatga ega. Chunki bunda foydalanuvchi o`z 
ishini qay darajada kompyuter zimmasiga yuklatish mumkinligini yaxshi bilib 
oladi va tasavvur qiladi. Buni tushunish uchun o`zingizni masalan, bank xodimi 
yoki buxgalter sifatida tasavvur qiling va qanday ishlarni kompyuteringiz 
zimmasiga yuklashingiz mumkinligini o`ylab ko`ring. Bu Sizga masalaning 
moxiyatini chuqurroq tushunish hamda amaliy muammolarni xal qilish uchun 
ancha yordam beradi. 
28

---

Ko`pgina mutaxassislarning fikricha, yangi sinfga mansub xususiy EHM-
larning paydo bo`lishi - inson faoliyatining barcha sohalarida va aytish mumkinki, 
inson tafakkuri maxsulida xaqiqiy revolyutsion qayta burilishiga bir turtki bo`lib 
xizmat qildi. 
Katta integral sxemali mikroprotsessorlarning kompyuterlari asosida 
xususiy EHM-larning alohida modellari va oilasi ishlab chiqilmoqda. 
Uni shartli ravishda to`rtta katta gruppaga bo`lish mumkin, ya’ni, 
ishbilarmonlik sohasi, ilmiy tadqiqotlar yo`nalishi, injenerlik hisob-kitob ishlari 
hamda boshqaruv va nihoyat, ta’lim va turmush sohasi. 
Ishbilarmonlik sohasida xususiy EHM-larning qo`llanilishi asosan jadvalli 
hisoblashlar bilan matnli axborotlarni va elementar grafikli ma’lumotlar bazasini 
yurgizish bilan bog`langandir. 
Ilmiy-tadqiqot ishlarida xususiy EHM-lar ma’lumotlarni operativ analiz 
qilish uchun, nazorat qiluvchi - o`lchovchi apparatlar bilan o`zaro ta’sir qilish 
uchun, axborotlarning yuqori sifatli grafikli tasvirlarini olish uchun, har xil 
injenerlik va matematik hisoblashlarni bajarish uchun qo`llaniladi. 
Ta’lim sohasida esa xususiy EHM-lar amaliy mashg`ulotlarni 
tashkillashtirishda, shaxsiy ishlar bilan shug`ullanishda va o`z-o`zini professional 
qilib tayyorlash paytida yordamchi vazifasini o`taydi. 
Turmush sharoitida xususiy EHM-lar dam olish, har xil o`yinlar o`ynash 
va o`qish, tayyorlov paytida ishtirokchi vosita yoki o`rtoq rolini bajarish mumkin. 
Hozirgi kunda keng tarqalgan IBM kompyuterlariga mos tushuvchi 
kompyuterlarni ko`rib chiqamiz. IBM PC deganda ko`pincha xususiy 
kompyuterlarning IBM firmasining(AQSH) standartiga mos keluvchi oilasi 
tushiniladi. Oila deganda qurilmalar tarkibi, samaradorligi, tashqi ko`rinishi bilan 
farq qiluvchi, lekin umumiy tuzilishga (arxitektura) ega bo`lgan, ishlash 
uslubining mosligi, programma vositalari yuqori darajada mos keluvchi 
kompyuterlar tushuniladi. IBM PC tipidagi kompyuterlar g`arb mamlakatlarining 
ko`plab firmalarida ishlab chiqariladi. Unga mos keluvchi kompyuterlar boshqa 
davlatlarda ham yaratilgan. Masalan, YES 1840, YES 1841, YES 1842, Iskra-
1030, Pravets-16, Pravets-24, Neyron va hokazo. IBM PC tipidagi 
kompyuterlarning o`zaro protsessor bilan farq qiluvchi bir qancha 
modifikatsiyalari - IBM PC/XT, IBM PC/AT va IBM PC/Pentium 1, 2, 3, 4 va 
boshqalar mavjud bo`lib, ular samaradorligi bilan bir biridan farq qiladi. 
IBM PC o`zaro kabellar yordamida bog`langan qurilmalardan tashkil 
topgan. Uning tarkibiga asosiy blok qurilmasi, monitor (displey), klaviatura va 
chop etish qurilmasi (printer) kiradi. Asosiy blokning ichida protsessor, xotira 
bloki (OXK-operativ xotira qurilmasi), bir yoki ikkita disket o`rnatish qurilmasi, 
kompakt diskdan o`qish qurilmasi va qattiq magnit disk qurilmasi (vinchester) 
joylashgan. 
29

---

Bularga qo`shimcha qilib tashqi qurilmalardan grafik quruvchi qurilma, 
grafik ma’lumotlarni kirituvchi qurilmalar ("sichqon", skaner, djoystik, digitayzer 
va x.k.) va boshqa qurilmalarni ulash imkoniyati mavjud. 
Kompyuterni ishga tushirish uchun xususiy kompyuterni tok manbaiga 
ulab, asosiy blokdagi tumblerni yoqish, so`ngra displeydagi tumblerni yoqish 
kerak. Tumbler ko`pincha asosiy blokning orqa, old yoki yon devorida joylashgan 
bo`ladi. Kompyuter ishga tayyor holga o`ta boshlaydi, operatsion sistema operativ 
xotiraga ko`chirib o`tkazila boshlaydi. Agar operatsion sistema vinchesterda 
joylashgan bo`lsa, vinchesterdan olinadi. Agar operatsion sistemani floppi-disk, 
ya’ni disketdan yoki kompakt diskdan ishlatish zarur bo`lsa, u holda kompyuterni 
yoqishdan oldin tegishli disketni A: disk o`rnatish qurilmasiga joylashtirish zarur. 
Kompyuterni to`xtatish teskari tartibda amalga oshiriladi: avval albatta 
displey o`chiriladi, keyin esa asosiy blok. Bunda disk o`rnatish qurilmasida disket 
bo`lmasligi kerak. Kompyuterni tez-tez yoqib-o`chirish tavsiya etilmaydi. Bunda 
vinchester ishdan chiqishi mumkin. Printerni faqat zarur hollarda ishga tushirgan 
ma’qul.