Œзбекистон республикаси олий ва œрта

6.3. Dinamik kuchlar ta‘sirida bo’ladigan
poydevorlarni loyihalash

Zamindagi tebranma harakatlar bo’ylama va ko’ndalang to’lqinlar asosida yuzaga keladi. Ma‘lumki, gruntdagi tebranishlar to’lqin tarqatuvchi manbadan uzoqlashgan sayin so’nib boradi. Tebranishning so’nish xususiyati gruntning turi hamda holatiga, qatlamlar qalinligi va boshqalarga bog’liqdir. Masalan, quruq gruntlarda tebranish tez so’nadi, suvga to’yingan gilli gruntlarda esa so’nish jarayoni aksincha, uzoqroq davom etadi.

Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, gruntlardagi tebranma harakatning so’nish tezligi to’lqin tarqatuvchi manba kuchining chastotasiga bog’liq, ya‘ni yuqori chastotali tebranishlar tezrok so’nadi. Ko’plab mashina va uskunalardan tarqaluvchi tebranishlar asosan kichik amplitudali bo’lib, ularning qiymati mikrometrlarda o’lchanadi. Lekin, grunt zarralari yoki qismlarining rezonans hodisasiga uchrash holatlari ham uchrab turadi va bunda tebranish amplitudasi bir necha o’nlab millimetrgacha oshishi mumkin. Shuning uchun dinamik kuchlar ta‘sirida bo’ladigan poydevorlarni loyihalashda rezonans hodisasini ham inobatga olish zarur.
Dinamik kuchlar ta‘sirida tez zichlanuvchan gruntlarga suvga to’yingan g’ovak holatdagi qumlarni va yirik bo’lakli gruntlarni kiritish mumkin. Ushbu gruntlarga xos muvozanat tezlanishining qiymati o’ta kichikdir. Shuning uchun ular kuchsiz tebranishlar ta‘sirida ham osongina zichlanishi mumkin. Bunday zichlanishlar aksariyat hollarda notekis rivojlanib, poydevorning buzilishiga sabab bo’ladi.
O’zbekistonning janubiy hududlarida keng tarqalgan lyosslar va lyossimon tog’ jinslari ham tebranishga ta‘sirchan gruntlar qatoriga kiradi. O’ta serg’ovak va suvga chidamsiz bo’lgan mazkur gruntlarning zarrachalari nisbatan kuchsiz dinamik kuchlar ta‘sirida ham katta mikdordagi deformatsiyalanish xususiyatiga ega. Ko’pincha bunday deformatsiyalanishlar notekis ko’chadi va ushbu holat inshootning ishdan chiqishiga sabab bo’lishi mumkin.
Dinamik kuchlar ta‘siriga chidamsiz gruntlar turkumiga shuningdek, namlangan holatdagi gilli gruntlarni ham kiritish mumkin. Ular tebranma harakatli ta‘sirlar natijasida keskin suyulish xususiyatiga ega. Fanda ushbu jarayon «tiksotropiya» hodisasi deyiladi. Bu hodisani zarrachalar orasidagi bog’lanishning buzilishi oqibatida (dinamik ta‘sirlarda turli massadagi zarrachalarning har xil amplituda bilan tebranishi sababli), ularning yopiq g’ovaklari orasidagi qamralgan suvning erkin holatga o’tishi bilan izohlash mumkin. Ta‘sir to’xtagandan so’ng, zarrachalar orasidagi bog’lanish suv molekulalari va qattiq zarracha mineralining manfiy zaryadlangan sirti orasidagi elektromolekulyar tortishish kuchlari hisobiga qaytadan tiklanadi va grunt o’zining boshlang’ich holatiga qaytadi.
Gilli gruntlarning jadal ravishda suyulishiga ayniqsa ularning tarkibida ko’pincha mavjud bo’ladigan qum va tosh zarrachalari ham sabab bo’ladi, chunki dinaik ta‘sirlar natijasida bunday zarralar gil zarrachalaridagiga nisbatan ancha farq qiladigan amplituda bilan harakat qiladi.
Gruntlarning tabiiy tuzilishi zarbalar ta‘sirida ham keskin buzilishi mumkin. Masalan, qoziqlarni o’rnatish jarayonida gruntda qo’shimcha zo’rikishlar uyg’otiladi va ular gruntning yuk ko’tarish qobiliyatidan katta bo’lsa, zaminning qoziq qoqilayotgan qismida katta miqdordagi cho’kishlar sodir bo’ladi. Gruntlarning yuqorida bayon etilgan dinamik kuchlar ta‘siridagi tebranish xususiyatlarini seysmik faol mintaqalarda barpo etiladigan bino va inshootlar poydevorlarini loyihalashda inobatga olish lozim.