Œзбекистон республикаси олий ва œрта

5.3. Inshootdan uzatiladigan bosim
ta‘siridagi kuchlanishlar

Tashqi yuklardan hosil bo’ladigan kuchlanishlarni aniqlashda grunt bir marta yuklangan, yaxlit va chiziqli deformatsiyalanadigan jism sifatida qaraladi. Bu esa o’z navbatida, kuchlanishlarni elastiklik nazariyasining qoidalari va yechimlari asosida aniqlash imkonini beradi.

Ma‘lumki, tashqi yuklar poydevor orqali zaminga yoyilgan kuch (bosim) ko’rinishida uzatiladi. Agar bu bosim tekis taqsimlangan bo’lsa, yuklanish maydonchasining markaziy o’qi bo’ylab z chuqurlikda joylashgan ixtiyoriy A nuqtadagi (5.3-rasm, a) normal kuchlanishlar quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

_zp = КР₃ , (5.6)

bu yerda K – maxsus jadval bo’yicha poydevor shakli va o’lchamlariga bog’liq holda qabul qilinadigan (bosimning so’nib borish qonuniyatini belgilovchi) koeffitsient; Р₃ – poydevor tovoni bo’yicha ta‘sir qiluvchi zichlovchi bosim.

Irrigatsiya inshootlarining poydevorlari, ko’pincha, to’g’ri to’rtburchak shaklida loyihalanadi. Bunday holda, har xil chuqurliklardagi normal kuchlanishlarni aniqlashda, K koeffitsientning qiymati nisbiy chuqurlik m=2Z/b va poydevor tovoni tomonlarining nisbati n = l/b ga bog’liq holda maxsus jadval ma‘lumotlari bo’yicha qabul qilinadi.
Poydevorning qirralaridan o’tgan vertikal o’q bo’yicha Z chuqurlikda joylashgan ixtiyoriy S nuqtadagi (2.3-rasm, b) normal kuchlanishlar, D.Ye.Polshinning tadqiqotlariga ko’ra, quyidagi ifoda yordamida hisoblanishi mumkin:

_{zp =} 0,25 КР₃ . (5.7)

(5.7) – ifodagi K ning qiymatini jadval bo’yicha qabul qilishda, nisbiy chuqurlik m = Z/b ga teng deb qabul qilinadi.

N.A.Tsitovich va K.Ye.Yegorovlarning ko’rsatishicha, (5.7)-formula yordamida zaminning istalgan nuqtasidagi normal kuchlanishlarni aniqlash mumkin. Normal kuchlanishlarni aniqlashning ushbu qoidasi, burchak (qirra) nuqtalari usuli deb ataladi. Bu usulga ko’ra, zaminning qaralayotgan gorizontal tekisligi to’rtta tashkil etuvchi to’g’ri to’rtburchaklarga ajratiladi va bunda z chuqurlikda joylashgan ixtieriy «M» nuqtaning gorizontal proektsiyasi ushbu to’rtburchaklarning qirrasida joylashishi lozim.
2.3-rasm (b)da poydevor tovonining gorizontal proektsiyasi chegarasida joylashgan «M» nuqtadagi normal kuchlanishlarni aniqlashga doir sxema ko’rsatilgan. Bunda «M» nuqta, I-, II-, III- va IV-to’rtburchaklarning qirrasida joylashganligi sababli, bu nuqtadagi kuchlanishlar alohida to’rtburchaklar shaklidagi tekisliklar qirrasida hosil bo’ladigan, va (5.7)-formula bo’yicha aniqlanadigan qirraviy kuchlanishlar yig’indisiga teng bo’ladi:
_zp = 0,25 (К_I + К_II +К_III+К_IV) Р₃ . (5.8)

Agar «M» nuqta 5.3-rasm (v)da ko’rsatilgani singari, yuklanish tekisligidan tashqarida joylashgan bo’lsa, yuqoridagi qoidalarga ko’ra, undagi yig’indi kuchlanishlar quyidagi ifoda bo’yicha hisoblanadi:

_zp = 0,25 (К_I + К_III - К_II- К_IV) Р₃ . (5.9)

5.3 – rasm. Zamin gruntining ixtiyoriy nuqtalarida tashqi yukdan hosil
bo’luvchi kuchlanishlarni aniqlashga doir sxemalar
«M» nuqtaning 5.3-rasm (g) dagi joylashuv holati uchun:

_zp = 0,25 (К_I + К_IV - К_II- К_III) Р₃ . (5.10)