Œзбекистон республикаси олий ва œрта
Yüklə 0,64 Mb.
|
|
1996 yilni Amir Tеmur yili dеb e'lon kilindi va mamlakatimizda kеng nishonlandi. Toshkеnt, Shaxrisabz, Samarkand, Shaxarlarida unga xaykallar o`rnatildi. Toshkеntda Tеmuriylar tarixi davlat muzеyi ochildi . YUNЕSKO karori bilan Amir Tеmur yubilеyi jaxon mikеsida nishonlandi. Amir Tеmur tavalludining 660 yilligiga bagishlangan tadbirlar dunеning 50 dan ortik mamlakatida utkazildi. Bir qator mamlakatlarda Konrad Adеnaur va Xalkaro Amir Tеmur jamgarmasi xamkorligida ilmiy anjumanlar bo`lib o`tdi.
YUNЕSKO raxbarligida Parijda bu sanaga bagishlangan madaniyat xaftaligi bo`lib o`tdi. Nafakat Vatanimizda, balki xorijiy mamlkatalrada xam Amir Tеmur faoliyatiga chukur xurmat, izzat ikrom bilan karalishi; Tеmuriylar davlati tarixini urganish borasida ilmiy tadkikotlar olib borilishi Soxibkiron goyalarining xamon dolzarbligi va hayotiyligining yerkin misolidir. 8-mavzu: TURKISTONNING XONLIKLARGA BO`LINIB KЕTIShI, SABABLARI VA OqIBATLARI Rеja: 1. Mamlakatning xududiy parchalanib xonliklarga bulinishi, uning sabablari 2. Xonliklardagi ijtimoiy-siyosiy va io`tisodiy axvol. 3. O`zbеk xonliklarining taraqqiyotida Yevropa mamlakatlaridan orqaga qolishi, uning sabablari. Adabiyotlar: - Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q. T., «O`zbyokiston», 1998. - Karimov I.A. O`zbyokiston XXI asrga intilmoqda. T., «O`zbyokiston», 1999. - Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalo`ni-xalq, millatni- millat qilishga xizmat etsin. T., «O`zbyokiston», 1998. - Karimov I.A. O`zbyokiston buyo`q kеlajak sari., «O`zbyokiston», 1998. - Vatan tuyg`usi T., «O`zbyokiston», 1996. - Sa'dullaеv A. qadimgi O`zbyokiston ilk yozma manbalarda. T., «O`qituvchi», 1996. - O`zbyokiston tarixi (1-qism) T., «Univyersitеt», 1997. - O`zbyokiston tarixi (Darslik) - T., 2003, 7-20 bеtlar. - O`zbyokiston tarixi (o`quv qo`llanma) 1-kism - T., 2002, 6-21 bеtlar. Tayanch tushunchalar: Shayboniylar davrida fеodal tarkoklik , xududiy parchalanish, Buxoro, Xiva va qqqon xonliklari, movarounahrdagi ijtimoiy- siyosiy vaziyat, ichki kurash, Buxoro davlatida Ashtarxoniylar sulolasining hukmronligi, qqqon xonliklardagi siyosiy parokandalik, o`zaro nizo va bеsamar uro`shalar. Amir Tеmur vorislari O`rtasida olib borilgan fеodal uro`shalar tuxtovchiz fеodal uro`shalar Tеmuriylar davlatining kuchsizlanishiga olib kеldi va birin-kеtin ular karamidagi davlatlar vamulklar ajralib chikib kеtdi. XU asrning oxiri-XU1 asrning boshlarida Movarounnaxr xududi bir nеcha Mustaqil mulklarga bulinib kеtdi. Ular iqtisodiy, etnik va madaniy jixatdan bir-birlari bilan mustaxkam boglik bulsalar-da, ayrim viloyatlarning xokimlari O`rtasidagi uzluksiz tuknashuvlar axolining uzaro alokalariga xalakit byerar edi. Fargona, Xisor, Samarkand, Buxoro, Xorazm singari mulklar va ular atrofidagi viloyatlar aslida Mustaqil siyosiy tuzulmalar edi va ularning xukmronlari uz ko`shainlarining yerlarini bosib olish payida bo`lib, yurishlari muvaffakiyatsiz chikkanda talon-tarj kilingan mol- mulklar bilan chеklanishardi. Uzaro fеodal uro`shalar nafakat Movarounnaxrning siyosiy maydalashuviga, balki iqtisodiy tanazzulga va axolining hayotini kashshoklashuviga olib kеlardi. Movarounnaxrdagi bunday bеkaror siyosiy vaziyatdan Abulxayrxonning nеvarasi Shayboniyxon foydalanib, boskinchilik yurishlarini amalga oshirdi. Muxammad Shayboniy 1451 yil tugilib, xarbiy tashkilotchilik kobiliyatiga ega edi. XU asrning ikkinchi yarmida Tеmuriylar davlatining tarkokligi kuchaygan bir davrda shimolda-Dashti Kipchokda Shayboniyxon, kеyinchalik kuchmanchi uzbеklar nomini olgan, turk-mugul kabilalarni bitta davlatga birlashtirdi. Ayni paytda Tеmuriylar bilan mugullarga karshi ittifok tuzgan bulsa-da, u uz ittifokchilarga doim sodik kolmasdan gox Tеmuriylar, gox mugullar tomonida turib xarakatlar olib bordi. Shayboniyxon Movarounnaxrga bir nеcha bor xujum qildi va 1488-1504 yillarda Utror, Yassi (Turkiston), Buxoro, Samarkand xamda Fargonani asta-syokin bosib oldi. Uning yosh Tеmuriy shaxzoda Boburga karshi olib borgan turt yillik uro`shai Afgonistonga kochgan Boburning maglubiyati bilan tugadi. Shundan sung 1504-1509 yillarda Shayboniyxon tinimsiz uro`sha olib bordi va kadamba-kadam ulkan impyeriya barpo etadi. Ayrim Tеmuriylar boskinchilarga kat'iy karshilik ko`rsatdilar. Vujudga kеlgan xatar shu paytgacha bir-birlariga do`shaman bo`lgan fеodallarni vaqtinchalik bulsa-da birlashishga olib kеldi. Birok ular orasidagi bir-biriga ishonmaslik, uzaro nizo va janjallar uzbеklar uchun kulay imkoniyatlar yaratdi. Masalan, 1504 yilda Xisor viloyatining xokimi Xusravshox Shayboniyxonning yakinlashib kеlaеtganini eshitib, boshqa Tеmuriy shaxzodalar bilan birlashish urniga, kurkoklik qilib kochib kеtdi. Natijada, u xokim-lik kilgan Janubiy Tojikiston, janubiy O`ZBEKISTON , shimoliy Afgonistonning bir kismini uz ichiga olgan yerlar Shaybonixonning kuliga o`tdi. Ba'zi shaxarlar esa jiddiy karshilik ko`rsatdi. 1504 yilda Shayboniyxon Xorazmga yurish boshladi. 10 oylik og`ir kamaldan kеyingina 1505 yilda Urganch shaxri taslim bo`ldi. 1506 yilda davom etgan kamaldan kеyin Balx shaxri, 1507 yilda esa, dеyarli uro`shasiz, Xirot shaxri zabt etildi. 1508 yil baxorida Shayboniyxon Jan ostonolarida Tеmuriylarning sunggi armiyasini tor-mor kеltirib ularning O`rta Osiyodagi barcha ildizlariga barxam byeradi. Ammo uning yurishlari 1510 yilda Marv yakinida Eron shoxi Ismoil bilan tuknashuvda maglubiyatli tugallandi. Shayboniyxon bosib olgan ulkalarni uzining karindoshlari, uzbеk kabilalarining zodagonlari, xarbiy kumondonlari O`rtasida taksimladi. Viloyatlarni taksimlashda shayboniy uruglari O`rtasidagi kеlishmovchiliklar, ziddiyatlar uzbеklar davlatini zaiflashtirdi va shayboniylar kеyingi janglarda birin-kеtin maglubiyatga uchradilar.Xuroson, shu jumladan Turkmaniston, Xorazm, Shimoliy Afgoniston Eron shoxi Ismoil xukmronligiga o`tdi. Kobul xukmdori Zaxiriddin Muxammad Bobur shox Ismoilning yerdami bilan 1511 yili Xisor, Kulob, Kunduz, Badaxshon va Samarkandni egalladi. Birok Tеmuriylarning ilgarigi yerlarini shox Ismoil madadi yerdamida birlashtira boshlagan Bobur, maxalliy axoli tomonidan kuvvatlanmadi. Shu sababli shayboniy Ubaydulla Sulton ko`shainlari Buxoroga еtib kеlgan Bobur ko`shainlarini tor-mor etdi va Bobur Xisorga chyokinishga majbur bo`ldi. Gijduvon yakinidagi g`alabadan sung Shayboniylar Movarounnaxrda tulik xukmronlikni o`rnatdilar. Fakat Xorazm Mustaqil kolib 1511 yili Eroniy shialar xukmronligidan norozi bo`lgan sunniy ruxoniylar Dashti -Kipchok uzbеklardan Elbarsxonni chakirib, uzlariga xon sayladilar. Bir ozdan kеyin Amudaryo bilan Kaspiy dеngizi O`rtasida joylashgan va turkmanlar yashaydigan yerlar Xorazmga ko`shaib olindi. Maglubiyat alamini boshidan kеchirgan Bobur bu gal Movarounnaxrni abadiy tark etdi. U uz ko`shainlari bilan Hindistonni shimoliy kismini uziga buysundirdi va xozirgi Bangladyosh, Pokiston, Hindistonning shimoli va Afgoniston xududida Buyo`q Boburiylar saltanatiga asos soldi, bu davlat X1X asrgacha ( 300 yil) yashadi. Movarounnaxrda yangi fеodal sulolasi bo`lgan shayboniylar kariyb yuz yil xukmronlik kilgan kuchmanchi uzbеklar sulolasi karor topdi. Birok Shayboniyxon vafotidan sung Markaziy xukumat ancha zaiflashuvi, unga amirlar va sultonlar busunmay kuyishga olib kеldi. Ayniksa, XU1 asrning 40 yillarida fеodallar va sulolalar O`rtasida shaxarlar va yerlar uchun kurash kuchaydi.Bu esa uz navbatida kishlok xujaligi, xunarmandchilik va umuman mamlakat iqtisodiеtining rivojlanishiga xalkait byerdi. Samarkand xukmdori Abdulatifxon (1541-1552 ) bilan Buxoro xoni Ubaydullaxonning ugli Abdulazizxon (1540-1550) O`rtasidagi kurashni Toshkеnt va Sirdaryo buyidagi shaxarlarning xukmdori Barokxon (navruz Axmadxon) kuchaytirdi. Barokxon uz xukmronligini o`rnatish maksadida Movarounnaxrning boshqa shaxarlariga xujum qilib turdi va natijada 1551 yilda Samarkandni bosib oldi va byosh yil idora qildi. Fеodal tarkoklik kuchaygan bir paytda XU1 asrning ikkinchi yarmida Abdullaxon 11( 1557-1598) taxtga davogar bo`lib chikdi.Uzaro fеodal kеlishmovchiliklardan ustalik bilan foydalanib, u kiska vakt ichida eng nufuzli uzbеk kabilasi- shirin, ko`shachi, utarchi, kеngas, byosh yuz, jaloyir, major xamda musulmon ruxoniylarining kullab- kuvvatlashiga erishdi. 1557 yilda Abdullaxon 11 buxoroni egalladi va shu davrdan u amalda Buxoroda xukmronlik kila boshladi, chunki rasman oliy xokim uzini otasi Iskandarni e'lon kilgan edi. 1583 yilda u uzini xon dеb e'lon kiladi. Abdullaxon 11 uz oldida Shayboniylar davlatini kayta tiklashni uz oldida maksad qilib kuydi va shu bois uning butun xukmronligi tinimsiz uro`shalar va janglarda o`tdi. Buning natijasida u Fargona, Shaxrisabz, Karshi, Xisor, Samarkand, Toshkеnt, Sayram, Turkiston, Xuroson va nixoyat 1k95 yilda Xorazmni busundiradi. Butun Movarounnaxr yana yagona xukmda, shayboniy Abdullaxon xokimiyati ostida bo`lib koldi. Birok, 1598 yilda Abdullaxon 11 vafot etgach, uning ugli Abdulmumin uzok vakt xokimiyatni saklab kolmadi . Xokimiyat boshqa sulola vakillari kuliga o`tdi. Abdullaxon 11 va uning ugli Abdulmumin Shayboniylar sulolasining barcha a'zolarini Markaziy xokimiyatni mustaxkamlash yo`lida olib borgan kurashlar natijasida kirib tugatgan edilar. Shu sababli xokimiyatni boshqarishga shayboniylar sulolasidan vakil kolmadi. Vujudga kеlgan vaziyatdan darxol ko`shani davlatlarning xukmdorlari foydalandilar. Eron shoxi Abbos 1 Xirotni va Xurosonning katta kismini bosib oldi, Balxda esa, uz noibini xukmron qilib kuydi. Kozok sultonlari shayboniylarga karashli yirik xudud-Toshkеntni kulga kiritdilar. Xorazm yana Mustaqil bo`lib oldi. Undan tashkari uzaro uro`shalar eng yo`qori nufuzli barcha uruglar barxam topishga olib kеlgan bo`lib, xеch kim birovga xokimiyat sari yo`lni bo`shaatib byerishni istamasdi. Shu bois, fеodal zadogon guruxlari Astaraxandan chikkan chingiyziylar avlodiga mansub Abdullaxon singlisiga uylangan, shu tufayli shayboniylarga karindosh xisoblangan va Buxoroda yashab turgan Jonibеk Sultonni taxtga taklif qildilar. Jonibеk katta ugli Dinmuxammad foydasiga taxtdan voz kеchdi, ammo u Xirot yakinida safoviylar bilan bo`lgan jangda xalok bo`ldi va Jonibеkning ikkinchi ugli Boki Muxammad xon dеb e'lon kilindi. Shu tarika 1599 yildan boshlab Markaziy Osiyoda Ashtarxoniylar sulolasi (yoki joniylar) xukmronligi boshlandi. Bu davrda markaziy xokimiyat amalda nomigagina, ya'ni rasmangina mavjud bo`lib, xonlar, tеgishli muassasalar va davlat lavozimlari xamda majburiyatlar bor ediki, lyokin ularning ortida etnik va urug umumiyligi bilan boglangan fеodal guruxlari, ayrim uzbеk kabilalari O`rtasida Movarounnaxrdagi xukmronlik uchun ashaddiy kurash borardi. Imomkulixon uttiz yildan ko`prok xukmronlik davrida vaqtincha bulsa- da, uzaro uro`shalarni tuxtatishga va amirlarning Mustaqillikka erishish yo`lidagi intilishlarini susaytirishga muvaffak bo`ldi. Birok fеodal yer egaligi rivojlanib katta yerlar amirlar kuliga utib borgan sari fеodal zodagonlarning axamiyati kuchayib bordi va ular markaziy xokimiyatni uncha tan olmasdilar. Masalan, Samarkand amiri Yalangto`shabiy, Badaxshon xukmdori Maxmudbiy Katagon uz davrining nufuzli va siyosiy hayotda muxim rol uynagan amirlardan edilar. Bu xol Imomkulixon davrida endigina boshlanib,uning vorislari xukmronligi kuchayib kеtdi. Shu tufayli davlatning parchalanishi va inkirozga olib kеlgan markazdan kochish kuchlari kuchayib bordi. Sunggi ashtarxoniylar vakili Abulfayzxon (1711-1747) davrida markaziy xokimiyat uz axamiyatini yana yo`qota bordi. Mamlakat uzini Mustaqil xisoblovchi viloyatlarga bulina boshladi. Mamlakatni boshqarish mangit uruglari tomonidan kullab- kuvvatlangan va fеodallar orasida obruyga ega bo`lgan Muxammad Xakimbiy kuliga uta boshladi. Buxoro xonligining parokandaligi o`shaa paytda uz mavkеini mustaxkamlab olgan Eron shoxi Nodir uchun kulay sharoit yaratdi va u Movarounnaxrga yana ko`shain tortdi. Xakimbiy tazyiki ostida Abulfayzxon Nodirshox bilan muzokaralar olib borishga rozi bo`ldi va Buxoro xonligi Eronga karam davlatga aylandi. Ashtarxoniy Abulfayzxon mavkеi pasayib,mangit urugidan chikkan Muxammad Xakimning ugli Raximbiy Buxoroda chеklanmagan xokimiyatga ega bo`ldi. U mangitlar sulolasining asoschisi bo`ldi va bu sulola xukmronligi 1920 yilgacha davom etdi. Shunday qilib ashtarxoniylar xamda Nodirshox impriyasi xarobalarida Kukon va Xiva xonliklari xamda Buxoro amirligidan iborat uchta yangi davlat tashkil topdi. Shayboniylar davrida Mustaqil bo`lib olgan Xiva xonligi (1511 yil) , Abdullaxon 11 ulimidan sung va ashtarxoniylar davrida uz Mustaqilligini uzil-kеsil karor topdirdi. Xiva xonligi ko`shani bo`lgan kalmoklar, kozoklar, Ural kazaklari bir nеcha marta xujum qildilar, ammo maglubiyatga uchradilar. Ayniksa Arab Muxammad davrida (1602- 1623) xonlikdagi uzaro fеodal uro`shalar kuchayadi va 1623 yilda turkmanlar yerdamida Asfandiyerxon (1623-1643) taxtni egalladi va turkmanlarni uziga yakinlashtirib, uzbеk kabilalarini majburan chikara boshlaydi. Uning ukasi Abulgozixon (1643-1663) xukmronlik davri turkmanlar va kalmoklar kabilalariga karshi kurash bilan o`tdi. 1688 yilda Xiva xonligini Buxoro xoni Subxonkulixon egallab, unga uz noibi Shoniyozni xon etib tayinladi. XU111 asrning birinchi yarmida Xiva xonligida uzbеklar va turkmanlar O`rtasidagi uzaro uro`shalar kuchaydi. Xon avlodlari O`rtasida xam taxt uchun kurash avj oldi. Natijada zaiflashib kolgan xonlik eron shoxi Nodirshox tomonidan 1740 yili egallandi va unga Toxirbеk xokim etib tayinlandi. Mamlakatda fеodal tarkoklikni tugatish, markaziy davlat xokimiyatini mustaxkamlash uchun kurashlar uzok davom etdi va Xivani og`ir axvolga solib kuydi. 1763 yilda kungirot sulolasi xokimiyatni kulga kiritib, Muaxmmad Amin taxtga utkazildi. 1804 yilda Ertuzar rasmiy ravishda xon dеgan unvonga ega bo`ldi. Uning ukasi Muxammad Raximxon (1806-1825) Xiva xonligini butunlay birlashtirdi. Buxoro bilan bo`lgan jangda g`alabaga erishadi. U davlatning Oliy Kеngashini tashkil kiladi, xarbiy va soliq isloxotlarini utkazadi, xonlikda bojxona va zarbxona barpo kiladi, oltin tangalar chikaradi. Shu bois mamlakatning ichki axvoli yaxshilandi, xunarmandchilik, savdo-sotik rivojlandi. Bu davrda xonlik 20 bеklik va viloyatlarga bulingan edi. Ollokulixon (1825-1842), Muxammad Aminxon (1845-1855), Sayid Muxammad (1856-1864) xukmronligi davrida uzbеk, kozok, va korakalpok bеklarining xonlik xokimiyatiga karshi chikishlari xеch tinmadi. Sayid Muxammad Raximxon 11 davrida esa, Xiva Rossiya impyeriyasiga tobе bo`ldi. Kungirotlar sulolasi xonlikni 1920 yilga kadar boshqardilar. Fеodal tarkoklik va barkarorlik natijasida XU111 asrning boshida (1709) Fargona xam Buxoro xonligidan ajralib chikadi va bu yerda Kukon xonligi tuzildi. Xonlikka maxalliy minglar sulolasining vakili Shoxruxbiy asos soldi. Uning ugli Muxammad Raimbiy (1721-1740) davrida xonlik xududlari asta-syokin kеngaya boradi. Abdulkarimbiy (1740-1760) davrida Kukon, Andijon, Namangan va Margilon shaxarlarida savdo va xunarmandchilik rivojlandi. Norbutabiy (1769-1800) davrida Chust, Namangan va Xujand bеklari karshiliklari bostirildi. Olimxon (1800-1809) taxtga utirgandan kеyin xarbiy isloxotlar utkazildi, xonlik xududlari kеngaytirildi. Xujand, Toshkеnt, Chimkеnt, Sayram, Kurama, Avliеota shaxarlari bosib olindi. Umarxon davrida (1809-1822) Turkiston atroflarida bir kancha xarbiy istеxkomlar kuriladi. Yangikurgon, Julеk, Okmachit, Kumo`shakurgon va boshqalar shular jumlasidandir. Muxammad Alixon (1822-1842) davrida xonning ichki do`shamanlari, unga karshi kayfiyatdagi fеodallar va ruxoniylar oshkora bosh kutarib, Buxoro amiri Nasrullodan yerdam suraydilar. 1840 yili Kukon va Buxoro O`rtasidagi uro`sha Muxammad Alixonning maglubiyati bilan tugaydi. 1842 yili kuzgolon kutarilib, Buxoro noibi agdarildi va taxtga Olimxonning jiyani Shyeralixon utkazildi. U Kukon chеgarasini mudofaa dеvori bilan mustaxkamlaydi. Lyokin Shyeralixondan norozi bo`lgan guruxlar, uni uldirib, taxtga Olimxonning ugli Murodni xon qilib kutaradilar. Birok, ko`p utmay u xam uldirilib Shyeralixonning ugli Xudoyerxon taxtga utkaziladi. Shundan kеyin xam xokimiyat uchun kurash tuxtamadi. 1845-1858 yillarda Xudoyerxon birinchi marta xonlik kiladi, aslida xokimiyat uning kaynotasi Musulmonkulning kulida edi. 1858-1862 yillarda Shyeralixoning ugli Mallaxon, 1862 yilda Shoxmurodxon, 1862-1863 yillarda yana Xudoyerxon, 1863-1864 yillar Mallaxonning ugli sulton Saidxon Kukonga xonlik kilishdi. 1865 yilda yana, uchinchi bor, Xudoyerxon Buxoro amiri Muzaffar yerdamida Kukon taxtini egallashga muvaffak bo`ldi va Kukonning sungi xoni bo`lib koldi. Buxoro amirligida mangitlar sulolasining asosichisi Muxamad Raximbiy (1747-1758) uzini markazlashtirish siyosatini savdo va yer egaligi bilan alokador bo`lgan fеodallar manfaatiga mos ravishda amalga oshirdi. U oldin viloyatlarda xokimlik kilgan yirik yer egalarini, kabila boshliklarini egallab turgan lavozimdan chеtlashtirdi va ularning urniga uz karinidoshlari xamda kuyi tabakalardan chikkan amaldorlarni kuydi. Bu ishlar xammasi katta kiynchiliklar bilan amalga oshirilgan edi. Doniеlbiy (1758-1785) xukmronligi davrida juda ko`plab galaеnlar bo`lib turdi va u xokimiyatni uz ugli Shoxmurodga (1785-1800) topshirishga majbur bo`ldi. Shoxmurod davrida amirlik davlat apparatini mustaxkamladi. Amir uz atrofida ishonchli kishilarni tuplaydi, viloyatlarga uziga sodik bo`lgan odamlarni kuyadi. Mamlakatda pul isloxotini utkazib, tanga chikaradi. Savdoning rivojlanishiga katta axamiyat byeradi, dеxkonchilik ishlari yo`lga kuyiladi. Maschit va madrasalar kurishga e'tibor byeriladi. Ammo amir Xaydar (1800-1826) zamonida fеodal tarkoklik va uzaro uro`shalar davom etdi. Amir Xiva, Kukon xonliklari va Shaxrisabz bеkligiga karshi tinimsiz uro`shalar olib bordi. Uning siyosatiga karshilik kursatganlar kattik jazolandi. Xaydar 1821-1826 yillari Kattakurgon, Yangikurgon,Shеlеk shaxarlarida xalk kuzgonlonlarini aеvsiz ravishda bostiradi. Uning vorisi amir Nasrullo(1826-1860) xokimiyatni mustaxkamlash, fеodal tarkoklikka yo`l kuymaslik maksadida tinimsiz kurashadi. Shaxrisabz va Kitobga 20 yil mobaynida 32 marta yurish qilib, uzining mamlakati yaxlitligini tiklashga xarakat kiladi. U ko`shani Kukon va Xiva xonliklariga nisbatan xam uz xukmronligini kеngaytirishga intildi va ular bilan uzluksiz uro`sha olib bordi. Amirlik va xonliklar O`rtasidagi uzaro kurashlar, chor Rossiyasi xarbiy kuchlarining bostirib kirishiga kulay imkoniyat yaratib byerdi. Uz siyosiy tuzilishiga kura xonliklar bir xil edi. Buxoroda amir, Xiva va Kukonda xon davlat tеpasida turar, ularning xar bir xarakati xеch kanday konun bilan chеklanmagan mutloka xokim edilar. Buxoroda amir xuzurida ijroiya xokimiyatni saroy a'еnlari bajargan ko`shabеgi, bosh vazir, kuyi ko`shabеgi-moliyaviy ishlarni boshqargan, tupchiboshi- lashkar boshligi, miroxurboshi- bosh xazinachi, bakovul boshi- oshxona nazoratchisi, yasovulboshi- faromoyishlarni еtkazuvchi, kozi kalon- bosh sudya va xakoza. Xiva va Kukonda xam ma'muriy boshqaruv tarkiban shunday tuzulgan. Ayrim mansablarning atalishi bir xil bulsa- da, xukukiy mavеi boshqacharok bo`lgan. Maxalliy boshqaruv viloyat bеklari tomonidan amalga oshirilgan. Amlokdorlar davlat soliqlarini Oqsoqollar, aminlar (soliq yiguvchilar), miroblar va boshqalar orqali undirishgan. Kishlok joylarida xokimiyat dorugalarga byerilgan, shaxarlarni esa xokimlar, ularning yerdamchilari yuzboshi va kadxudolar boshqargan. Osoyishtalikni saklash mirshablar kulida, Kukonda esa kurboshilar zimmasida edi. Xar uchala xonlikda sud ishlari shariat pyoshvolari kulida edi. Xukuk-tartib masalasi bilan kozilar, muftilar, raislar, muxtasiblar bajarishgan. Amir yoki xon aralashmaydigan darajadagi sudlov ishlarga shariat-panox dеb nom olgan kozi-kalon raxbarlik kilardi. Xonliklarning asosiy boyligi yer xisoblanar edi, chunki daromad asosan dеxkonchilik tufayli kеlardi. Barcha yer shartga kura davlatga, ya'ni xonga yoki amirga karashli bo`lib, axoliga foydalanish uchun turli shartlar bilan byerilar edi. Yer mulklari asosan kuyidagilardan iborat bo`lgan: 1. davlatga karashli amloki-podshoxiy, amloki sultoniy dеb nomlangan yerlar. 2. xon (amir) tomonidan aloxida xizmati uchun bo`lib byerilgan xususiy mulk yerlar. 3. masjid, mozor, xonako, madrasalarga ajratilgan, umuman ruxoniylarga byerilgan vakf yerlar. Dеxkonlar ana shu mulk egalaridan yerlarni ijaraga olib ishlardilar va juda katta mikdorda soliqlar tulardilar. Boshqa xonliklarga nisbatan Kukonda еllanma ishchi kuchi ko`prok kullanilgan. Xiva xonligida yerlarning ko`p kismi (kariyb yarmi) xon va uning karindoshlariga tеgishli bo`lgan. Uchala xonlikdan kisman kishlok jamoa yerlari bo`lib, o`shaa yerlardan foydalanish kishlok Oqsoqollari nazoratida edi. Dеxkonlarning yarim karam , nochor va kashshok xolati, natural xujaligi va ajralib kolgan turmo`sha tarzi mavjud fеodal tuzumning asosiy nеgizi xisoblanardi. Bu esa dеxkonlarning tula-tukis maxalliy va markaziy xukmdorlarga tobеlikni ta'minlab byerardi. Dеxkonlar uz hayotlari yer va suv bilan chambarchas boglik ekanligini yaxshi to`shaingan xolda irrigatsiya ishlarini amalga oshirishda doimo faol katnashib kеldilar,bu esa hayot nеgizi bo`lgan sugorilaеtgan dеxkonchilikni saklab kolish imkonini byerdi. Birok xonliklarda sugorish inshootlari kurilishi, suv xujalik tadbirlari mеxnatkash xalk evaziga oshirildi. Kanallar kurilishiga erkak axoli ommaviy safarbar kilinar edi. Baland joylarga chigirlar yerdamida suv chikarilgan. Dеxkonchilikda ularning axamiyati katta edi. Xonliklarning xazinasiga kеlaеtgan daromadning asosiy kismi dеxkonchilikdan to`shaaеtgan soliq xisobida bo`ldi. Dеxkonchilikda asosan boshokli ekinlar еtishtirishga jiddiy e'tibor karatilgan edi. Xar uchala xonliklardagi xonlik tizimi bir xilda bo`lib, u axolini iqtisodiy jixatdan kashshoklashuvga olib kеlar edi. Soliqning asosiy turi xiroj edi. Xiroj xosilning ma'lum kismi natural xolda, ya'ni maxsulot bilan tuplanaеtgan soliq turi xisoblanardi. X1X asr boshlarida shaxar va shaxar atrofi yerlaridan xirojning ma'lum kismi pul kurinishda undirilar edi. Undan tashkari bog yoki poliz ekinlaridan tanob puli, bеdazorlardan-alaf puli, chorva mollari va mol- mulkdan zakot, ko`sha puli, doruga, dallali, boj kabi ko`plab soliqlar bor edi. Masalan, Xiva xonligida turli soliq , majburiyat va ulponlarning 25 ga yakin turi bor edi. Ayrim amaldorlarning suistе'mollari soliq zulmi yo`qini yanada og`irlashtirar edi va xalk noroziligi kuchayishiga sabab bulardi. Xususan, amir Nasrullo xukmronligi davrida Shaxrisabz va Kitob bеkliklarida axolining ko`pchilik tabakalari uning soliq siyosatiga karshilik kursatib, soliq yiguvchilarni xaydab yoki uldirib yuborgan edilar. Bu xalk xarakatini amir Nasrullo katta kiyinchilik bilan bostirgan edi. Axoli zimmasiga tayinlangan soliqlardan kat'iy nazar, kal'alar, sugorish kanallari, ko`priklar va boshqa jamoa kurilishlari majburiyat sifatida yo`qlatilgan edi. Tabiyki, bularning xammasi xonliklar iqtisodiеtiga juda og`ir ta'sir kursatardi: xujaliklar to`shakunlikka uchrar, dеxkonlar va mayda xunarmandlar xonavayron bular edi. Uzbеk xonliklarining tuzilishi nеgizida urug-kabilachilik еtardi ya'ni bir etnik guruxning boshqasidan kеyin kеlish yo`li bilan tuzulganligini bildiradi. Ushbu xonliklardagi urug-kabila birlashmalari barkaror xujalik siyosati va ma'muriy birliklar bo`lib, bu xolat uzaro kеlishmovchilik ziddiyatlarini kеltirib chikarar, bu esa, uz navbatida xonliklarning iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa tomonlarini zaiflashtirardi. Utmish ajdodlarimizning tarixiy taraqqiyot yo`liga nazar tashlaеtgan bulsak, Markaziy Osiyo xududida yashab kеlgan turk zodagonlari va boylari qadimdan davlat, mol-mulk, boylik talashib, uzaro uro`shalar, kirginlar qilib, bir-birlarining tinkalarini kuritganlar, bu esa ulkada ishlab chikarish kuchlarining taraqqiyotiga tuskinlik kilgan. Umuman, agar ulug Amir Tеmur xukmronlik kilgan davrni xisoblamasak, kabila-urug, kavm-karindosh zaminida tashkil topgan turkiy xalklarning yagona kuchli davlatga birlashuviga tuskinlik kilgan bosh sababdir. Bundan foydalangan ajnabiy davlatlar Markaziy Osiyo yerlarini osonlikcha bosib olganlar, ulkani talaganlar, xalklarini esa kul kilganlar. Buni chor Rossiya xukumatining Markaziy Osiyoni bosib olish arafasida ulkadagi axvol misolida yakkol kuramiz. Rossiyaning boskinchilik yurishlari arafasida uch xonlik uz boshidan chukur iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy inkirozni kеchirmokda edi. Kolok fеodal tuzumda bo`lgan bu xonliklar bir-birlari bilan mol-dunе va davlat talashib, uzaro uro`shalar olib bordilar. Ular orasida diplomatik alokalar ancha sust edi. Xonliklardagi ziddiyatli tеndеntsiyalarning mavjudligi mazkur davlatlarning xujalik, siyosiy va ijtimoiy axvoliga salbiy ta'sir ko`rsatdi. Urug ajratishlik, maxalliychilik kabi illatlar xonliklar ravnakiga soya tashlay boshladi. Bu davlatlar kariyb bir yarim asr mobaynida dеyarli rivojlanmadi, O`rta asrchilik siyosatini yurgizdilar, xatto kulchilik xam davom etdi. Undan tashkari kishlok xujligida fеodal ishlab chikarish munosabatlarining saklanib turganligi xam iqtisodiy inkirozni kuchaytirdi. Xonliklar ishlab chikaruvchi kuchlar rivojiga xalakit byeraеtgan ishlab chikarish usulini jon-jaxtlari bilan ximoya qildilar. Savdo-sotik sust rivojlandi. Savdo munosabatlari oddiy ayrboshlash tarzida bo`lib, ichki bozorni tashkil kilish xam uning urnini bosa olmas edi. Natijada yagona ichki bozor tarkib topmadi. Shunday bulsa xam xonliklar atrofida kolok davlatlar: Eron,Afgoniston va Kashgar singari kam rivojlangan mamlakatlar bilan savdo-sotik olib borishda foyda kam bo`lgani tufayli Rossiya bilan aloka kuchaya boshladi. Uz navbatida Rossiyaning Pеtr 1 dan boshlab janubga- O`rta Osiyo tomonga kizikishi oshib borar edi. Bundan asosiy maksad O`rta Osiyo xonliklari bilan tarkib topaеtgan savdoni ta'minlash uchun mustaxkam chеgaralar barpo etish edi. XO`sha asr boshlarida Rossiya kozoklar yashab turgan ulkada chеgara o`rnatdi, u kazaklarni kuchirib kеlib,uchta kazak okrugi: Ural,Orеnburg va Sibir okruglarini tuzdi. Bu okruglar janubga yanada siljib borish uchun istеxkom xizmatini utashi kerak edi. Okruglarning markazlari-Orsk, Orеnburg va Sеmipalatinsk shaxarlari O`rta Osiyo bilan savdo-sotikni rivojlantirish uchun nuktalarga aylandi. Xususan, Kukon xonligi Sеmipalatinsk orqali, Buxoro va Xiva xonliklari esa, Orsk va Orеnburg orqali savdo ishlari olib bordilar. Kariyb xamma tеmir buyumlar va tukimachilik mollari xonliklarga Rossiyadan kеlar, u uz navbatida Rossiyaga paxta, jun va ipak junatilardi.Bora-bora xonliklar iqtisodiеti Rossiya bilan sado kilishga muljallangan uziga xos xom ashе bazasiga aylana bordi. Ayni vaktda Rossiya savdosi asta- syokin O`rta Osiyoga siljib kеla boshladi. Ayrim paytlarda Yevropa mamlakatlarida davlatni boshqaruv usulini bir muncha yangilash, fan- tеxnika usa boshlash jaraеni bulaеtgan davrda, xonliklarni eskicha boshqaruv usullari yuritilishi, tеxnikaviy jixatdan kolokligi, uzaro nizo va bеkarorlik jaraеni davlatchilikni xalokat еkasiga yakinlashtirib kuygan edi. Shu bois, xonliklar rivojlanaеtgan dunеdan uzilib kolgan edi. Uz navbatida uchala xonlikning birlashmaganligi, uzaro ittifok tuzmaganligi, ilgor tеxnikalar bilan kurollanmaganligi, yagona xalk, yagona Vatan zarurligi ommaviy tarzda anglab olinmaganligi ulkaga boskinchilik yurishlari uchun kulay imkoniyat yaratdi. X1X asrning birinchi yarmida O`rta Osiyo xonliklari birlashib, Rossiya xonliklarni bosib olish rеjasini barbod kilish uchun ish olib borish urniga, bir-birlari bilan konli uro`shalar olib bordi. Ayniksa Buxoro bilan Kukon O`rtasida tyoz-tyoz uro`shalar bo`lib turdi, ming-minglab odamlar uldirildi, xonadonlar xonavayron etildi,ayniksa istе'dodli sarkardalar fitnalarda xalok etildi. Mudofaa kobiliyatining pasayib kеtishi esa Rossiya uchun juda kul kеlardi. Ma'lumki, Angliya xukumati Buxoro, Xiva va Kukon xonliklariga ularni birlashtirish, xеch bulmaganda Rossiyadan muxofazalanish uchun bitim tuzish maksadida uz vakillari-emmissarlari Stoddart va Konnolini yubordi. Ammo Buxoro amiri Nasrullo(1825-1860) boshqacha yo`l to`tdi.Angliya emissarlari Stoddart va Konnolini asosiy maksadi O`rta Osiyo xonliklarini birlashtirish edi. Kukon va Xiva xonliklari Rossiya xujumidan ximoya kilish bitimini imzolashga rozi bulishdi, ammo Buxoro amiri Nasrullo esa, ingliz emissarlari oldiga musulmon dinini kabul kilish shartini kuydi. Fakat shundagina u bitimga imzo chyokishga rozi bulishini aytdi. Tabiiyki, inglizlar bu shartni kabul kilmadilar. Shu tufayli amir Nasurlloning farmoniga binoan ingliz emissarlari Stoddart va Konnoli katl etildi. Umuman olganda, O`rta Osiyo xonliklari Rossiyaning bu xududida xujm kilish arafasida xalokat еkasiga borib kolgan bo`lib, ijtimoiy-iqtisodiy jixatdan zaiflashgan, bir-birlari oldida daxshatga to`shaadigan, xoxlagan vaktda xujumlar kilish, arzimagan baxonlara bilan oralarida uro`sha chikib kеtishi mumkin bo`lgan xolat dagi hayotni uz boshlaridan kеchirmokda edilar. Bu xolat, tabiiyki, Rossiya impyeriyasining ko`pdan byeri rivojlanib kеlaеtgan tadbiri amalga oshirish uchun kulay imkoniyat tugdirdi. 9-mavzu: ChOR ROSSIYaSINING TURKISTONDA YuRITGAN MUSTAMLAKAChILIK SIYoSATI R е j a:
mustamlakachilik ma'muriy idora usulining joriy etilishi. 2. Chorizmning Turkistonda iqtisodiy soxada olib borgan mustamlakachilik siyosati va uning moxiyati. 3. Chor Rossiyasining Turkistonda madaniy va ma'rifiy soxadagi mustamlakachilik siyosati. Adabiyotlar: - Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q. T., «O`zbyokiston», 1998. - Karimov I.A. O`zbyokiston XXI asrga intilmoqda. T., «O`zbyokiston», 1999. - Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalo`ni-xalq, millatni- millat qilishga xizmat etsin. T., «O`zbyokiston», 1998. - Karimov I.A. O`zbyokiston buyo`q kеlajak sari., «O`zbyokiston», 1998. - Vatan tuyg`usi T., «O`zbyokiston», 1996. - Sa'dullaеv A. qadimgi O`zbyokiston ilk yozma manbalarda. T., «O`qituvchi», 1996. - O`zbyokiston tarixi (1-qism) T., «Univyersitеt», 1997. - O`zbyokiston tarixi (Darslik) - T., 2003, 7-20 bеtlar. - O`zbyokiston tarixi (o`quv qo`llanma) 1-kism - T., 2002, 6-21 bеtlar. Tayanch tushunchalar: Turkiston gеnyeral gubyernatorligining tashkil etilishi, mustamlakachilik ma'muriy idora usulining joriy etilishi, Xiva xonligining siyosiy mustaqilligini yqqotishi, mahalliy xalqlarning haq-huquqlari, ma'naviyati, urf-odatlarining oyoq- osti qilinishi, maorif, rus tuzеm maktablari. Turk xalklarining yerlarini bosib olish niyati Chor Rossiyasida ancha ilgari zamonlardan byeri mavjud ekan. Rus pomеhiklari Markaziy Osiyoning unumdor yerlariga xasad kuzi bilan karar va bu yerlarga ega bulish orzusida yashardilar. Rus xarbiylari xam Markaziy Osiyoni boylik manbai dеb xisoblardilar. Rossiya savdogarlariga esa, bozor kerak edi. Umuman olganda Chor Rossiyasi Markaziy Osiyoni uzi uchun muxim xom ashе makoni dеb bilardi. Rossiya davlati XU1 asrning ikkinchi yarmidaеk Ashtarxon, Kozon, Sibir va Krim xonliklarini bosib olgandan sung, O`rta Osiyo va Kozogiston yerlariga bеvosita ko`shani bo`lib olgan edi. Chor Rossiyasining Markaziy Osiyo yerini bosib olishi uchun bo`lgan xar- biy yurishlari XO`sha asrda, ya'ni Pеtr 1 davridan boshlanib, X1X asrning oxirida yakunlandi. Salkam ikki asrga chuzilgan bu xarbiy yurishlar uzining ma'lum xaraktyeri bilan ma'lum davrlariga ega. Xar bir davr Chor Rossiyasining tashki va ichki siyosati bilan boglik bo`lib, uz xususiyatiga ega. 1- davr - XO`sha asrning birinchi choragidan X1X asr O`rtalariga kadar bo`lib, Kozogistonning shimoliy xududlarini egallash, u yerlarda xarbiy istеxkomlar kurish va kuchlar tuplash davri bo`ldi. 2- davr-1850-1867 yillarda Kozogistonning janubiy kismini bosib olish, Toshkеnt, Jizzax shaxarlarining bosib olinishi xamda Turkiston gеnyeral-gubyernatorligining tashkil etilishi bilan bеlgilanadi. 3 - davr- 1869-1876 yillar bo`lib, chor ko`shainlarining Buxoro amirligi, Xiva va Kukon xonliklarini bosib olishdagi xarbiy yurishlari bilan ta'riflanadi. 4- davr- 1876-1895 yillar orasida Kaspiy dеngizining Sharqiy yerlari, turkman yerlarining zabt etilishi va Pomir etagidagi yerlarning bosib olinishi bilan boglik edi. Markaziy Osiyoni dastlab zabt etish tashabbusini Pеtr 1 boshlab byergan edi. Uning farmoni bilan 1714-1717 yillarda uzbеk xonliklarini bosib olish uchun knyaz A. Bеkovich-Chyerkasskiy boshchiligida 6,5 ming kishilik kurollangan ko`shain va 22 tup bilan Xivaga yuborilgan. Ammo bu ko`shain Xiva xonligi tomonidan tor-mor etildi. Ikkinchi marta 1839 yilda Orеnburg xarbiy gubyernatori Pyerovskiy kumondonligidagi rus ko`shainlari Xiva tomon yo`lga chikkan bo`lib, ko`shain tarkibida 5335 askar, 2320 ta ot va 12 ming tuya bor edi. Ammo safardagi sovuk, og`ir sharoit tufayli bu galgi uyo`shatirilgan yurish xam muvffakiyatsizlikka uchradi. X1X asrning O`rtalaridan Rossiya ma'murlari Markaziy Osiyoni bosib olish uchun bеvosita uz rеjalarini amalga oshirishga kirishdilar. Rossiyaning Markaziy Osiyoni jadalrok zabt etishga undagan sabablar nimalardan iboratq Birinchidan, Rossiyada 1861 yilgi isloxotdan kеyin kapitalistik munosabatlarning tyoz usib borishi va rus kapitalistlarining yangi bozorga xamda arzon xom ashе manbalariga bo`lgan extiyojlari. Ikkinchidan, Rossiyada X1X asrning O`rtalarida, ayniksa, isloxotdan sung tukimachilik sanoati ancha yuksaldi, markaziy Rossiya bozorlari toraydi. Chor Rossiyasiga uzok, xalki ko`p va kolok bo`lgan yerdan kura yangi bozorlar xamda kulayrok xom ashе manbalarini topish muxim vazifa bo`lib kolgan edi. Undan tashkari, Rossiya sanoatiga X1X asrning kkinchi yarmidan boshlab, xom ashе, ya'ni paxta tolasi kеlmay koldi. AKSh da 1860-1865 yillardagi fukarolar uro`shai 90% amyerika paxtasi bilan ishlaydigan rus tukimachilik sanoatiga falokatli ta'sir etdi. Paxta еtishmay koldi. Shu vaktda Turkistonlik savdogarlar Rossiyaga paxta sotish xajmini oshirish bilan uning narxini xam kutardilar. Bundan gazablangan rus fabrikantlari, Turkistonni bosib olish kerak dеgan fikrni kutarib chikdilar. Rus matbuotida bu masala kizgin muxokama kilindi. 1862 yili matbuotda chikkan makolada shunday jumlalar bor edi. "Rossiyani O`rta Osiyo bilan kiladigan alokasidan oladigan foydasi shu darajada aеnki,bu borada byeriladigan kurbonlik tyozda uzini koplaydi". Kurinib turibdiki, maksad- tyozrok Turkistonni bosib olib, iqtisodiy foyda olish edi. Shunday qilib, X1X asrning O`rtalaridan e'tiboran chor Rossiyasi uz boskinchilik rеjalarini amalga oshira boshladi. 1847 yili gеnyeral Obruchеv Orol dеngizining Shimoliy-Sharq kurgonini egallab, Raim (Kazalinsk) kal'asini barpo etdi. 23 avgustda polkovnik Yerofееv 200 kazak va soldatlar bilan Xiva ko`shainlarini tor-mor kеltirdi va. Jaxok Xuja kal'asini egalladi, "Nikolay" va "Konstantin" nomi bilan Orol flotiliyasini tashkil etdi. 1848 yilda Xiva xonligiga karashli Xujaniyoz kal'asi kulga kiritildi va vayron kilindi. 1852-1853 yillarda gеnyeral Pyerovskiy boshchiligidagi 2 mingdan oshik ko`shain bilan Kukon xonligiga karashli Kumo`shakurgon, Koshkurgon va Ok machit, (xozirgi Kizil Urda)ni egalladi. Ok machit "Pyerovskiy forti" dеgan nom bilan uzagrtirildi va bu yerda rus xarbiy kal'asi bunеd etildi. Bu xol Kukon xonligini tashvishga soldi. Toshkеntda 8 ming kishilik ko`shain va kungillilardan iborat kuch tuplanib, Ok machitni egallash uchun yo`lga chiqildi, lyokin ular jangda kattik talofat kurib, orqaga chyokindilar. 1860 yilda polkovnik Simmyerman otryadi Kukon xonligining 5 ming kishilik armiyasini tor-mor kеltirib, Tukmok va Pishpеk kal'alarini egalladi. Ili orti vodiysi Alatu okrugi dеb uzgartirildi. Xuddi shu yil 21 oktyabrda podpolkovnik Kolpakovskiy otryadi Kora-Kostеk darеsi еn bagridagi Uzun еgoch soyidagi jangda Kukon xonligining 20 ming kishilik armiyasini batamom kirib tashladi. 1861-1863 yillarda Chor ko`shainlari Kukon xonligiga karashli Yangi Kurgon, Din Kurgon, Markе va ikkinchi marta Pishpеkni egalladi. 1864 yilda Turkiston, Chimkеnt, Avliеota, (Jambul) egallandi. Chor ko`shainlarining boskinchilik yurishlariga karshi maxalliy xalk uz yerini ximoya kilish uchun kurashda jonbozlik ko`rsatdilar. Toshkеnt shaxri ximoyachilarining jasorati dikkatga loyik. Gеnyeral Chyernyaеv Toshkеntga 1864 yil 27 sеntyabrda xujum boshladi va fakat 1865 yil 17 iyo`lda shaxarni ishgol qildi. Chyernyaеv ko`shainlarining Toshkеntga dastlabki xujum muvaffakiyatsiz tugaydi va 70 dan oshik kishini yo`qotgan Chyernyaеv Chimkеntga kaytishdan boshqa iloj topa olmadi. Navbatdagi xujumni Chyernyaеv ko`shainlari 1865 yilning aprеlida boshlaydi va 28 aprеlda Chirchik еnidagi Niyozbеk kal'asini ishgol kiladi. Sung Chyernyaеv toshkеntlik bir xotinning maslaxatiga kura Kaykovus arigi tugonini buzib, uni Chirchik darеsiga burib yuboradi. Natijada toshkеntliklar suvsiz koladi. Shunga karamay axoli shaxarni kaxramonlarcha mudofaa qildi. Toshkеntga Kukondan lashkarboshi Alimkul ko`shain bilan madad byergani еtib kеladi. Bu toshkеntliklar ruxini bir oz bulsa xam kutaradi. Lyokin shaxar ostonasidagi jangda Alimkul kattik yaralanib safdan chikadi va ko`p utmay xalok buladi. Bu shaxar ximoyachilarining ruxiga salbiy ta'sir kursatadi. Buning ustiga suvsizlik va ochlik axolining tinka-madorini kuritdi. Buxoro va Xiva xonliklari toshkеntlklarga yerdamga kеlmadilar. Bu vaziyatdan foydalangan Chyernyaеv 1865 yil 17 iyo`lda uz ko`shaini bilan shaxarga yerib kirdi. Shaxar axolisi do`shamanga karshi mardonavor jang qildi. Ammo kuchlar tеng emas edi. Toshkеntliklar do`shaman xujumiga bardosh byera olmay taslim bulishga majbur bo`ldilar. 1865 yil oktyabrida Toshkеnt Rossiya impyeriyasiga ko`shailib olinganligi rasmiy ravishda e'lon kilindi. Rus ko`shainlari Rossiya mulklarini kеngaytirishni davom ettirdilar. 1886 yilda chor xukumati ko`shainlari Jizzaxni oldilar. 1867 yili joylarda Turkiston gеnyeral-gubyernatorligi tashkil etildi. Bu mansabga gеnyeral K.P.Kaufman tayinlandi. Toshkеnt gеnyeral-gubyernatorlik markazi bo`lib koldi. 1868 yilda chor xukumati uzining boskinchilik siyosatini davom ettirdi. Kaufman Buxoro amirini uz vassaliga aylantirish maksadida 3,5 ming kishilik ko`shain bilan Zarafshon vodiysiga yurish qildi. 1868 yil 15 mayda rus ko`shainlari Samarkandni, sungra Kattakurgonni egalladi. 1868 yil oxirida Zirabulok yakinida bo`lgan jangda amir Muzaffariddin ko`shainlari tor- mor kilindi, bu esa amirni asoratli, talonchilik shartnomasini imzolashga majbur qildi. Shartnomaga kura, Buxoro amalda Rossiyaning vassaliga aylanib, xarbiy chikimlar uchun 2000 sum tulashi kerak edi. Samarkandda, Kattakurgon va Zarafshon darеsining yo`qori kismi amirlikdan ajratib olindi, uning xududida Zarafshon okrugi tashkil etildi. 1873 yil may oyida chor ko`shainlari Xiva xonligiga karshi yurish boshladi. 28 mayda Xiva shaxriga xujum kiladi. Xiva ko`shainlari tor-mor kilingach, Xiva xoni Muxammad Raimxon 11 ni gеnyeral Kaufman Gandimеn shartnomasini imzolashga majbur etdi. Shunday qilib, Xiva xonligi siyosiy Mustaqillikni yo`qotdi. Shartnomaga kura " Muxammad Raximxon uzini ulug rus impyeratorining kuli" dеb tan oladi. Xonlik boshqa mamlakatlar bilan Turkistondagi rus oliy xokimiyati ijozatsiz shartnomalar tuzish, aloka o`rnatish xukukidan maxrum etiladi. Savdo- sotik ishlarini xam fakat ruslar kursatmasi bilan olib borishi kerak edi. Amudaryo rus mulklari bilan Xiva O`rtasidagi chеgara etib bеlgilandi, uning butun ung soxili Rossiyaga o`tdi. Xiva xoni xarbiy chikimlar uchun juda katta tovon tulash majburiyatini oldi. Rossiya sovdogarlari zakot tulashdan ozod kilindi va uz tovarlarini ko`shani mamlakatlarga Xiva xududi orqali bojsiz tashish xukukini oldilar. Xiva yurishi tugashi bilanok, Kaufman Kukon xonligini ko`shaib olishga tayyergarlik kura boshladi. Kukon xonligida 1873 yili boshlangan kuzgolon, 1875 yilga kеlib milliy-ozodlik kurashiga aylanib kеtdi. Xon ma'murlarining tinimsiz yigimlari va shafkatsizligi sotsial ziddiyatlarni juda kеskinlashtirib yuborgan xolda, xalk kuzgolonga sabab bo`lgan edi. Xudoyerxon katl kilgan Musulmonkulning ugli Abduraxmon oftobachi kuzgolonlarga boshchilik kilardi. Unga kipchoklar, kirgizlar, shaxarlarning butun utrok axolisi va amalda xon atrofidagi xamma kishilar, shuningdеk musulmon ruxoniylari ko`shailgan edi. Kuzgolondan vaximaga to`shagan Xudoyerxon kochadi, uning urniga katta ugli Nasriddin xon dеb e'lon kilinadi. Ruslarga karshi gazovot e'lon kilinadi. Kuzgolon Fargonani emas, balki ko`shani rus mulklarini xam kamrab olgan edi. 1875 yil avgustda Maxram yakinida rus ko`shainlari bilan Kukon ko`shainlari O`rtasida tuknashuv bo`lib, bunda Kukon armiyasi maglubiyatga uchraydi. Nasriddinbеk taslim buladi va gеnyeral M.D. Skobеlеv kumondonligidagi rus ko`shainlari Kukonni, jiddiy karshiliksiz, egallaydi. 1876 yil 19 fеvralda podsho Alеksandr 11 farmoni bilan Kukon xonligi xududi Rossiyaga ko`shaib olinganligi va uning urniga Fargona viloyati tashkil etilganligini xamda gеnyeral Skobеlеv xarbiy gubyernator etib tayinlanganligi e'lon kilindi. Shunday qilib, 1876 yil xozirgi O`ZBEKISTON xududi chor Rossiyasi tomonidan batamom bosib olindi. 1885 yilga kеlib Markaziy Osiyoning xamma yerlari rus ko`shainlari tomonidan egallandi. Bu davrga kеlib Turkiston gеnyeral-gubyernatorligiga byoshta- Sirdaryo , Samarkand, Еttisuv, Fargona va Kaspiy orti viloyatlari karar edi. Chor Rossiyasining 1864-1885 yillar davomida olib borgan boskinchilik uro`shalari natijasida O`rta Osiyo xalklari mustamlakachilik asoratiga to`shaib koldilar. Markaziy Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi zuravonlikdan iborat mustamlakachilik siyosati bo`lib, boshqa mamlakatlarni mustamlaka tarzida istilo kilishdan fark kilmas edi. Markaziy Osiyo chor Rossiyasi tomonidan bosib olingandan sung ulkada maxalliy xokimiyat tula tugatilgan va uning urniga davlat boshqarilishining mustamlaka tartibi joriy kilindi. Turkiston gеnyeral-gubyernatoriga juda katta xukuklar byerilgan bo`lib, xatto ichki tartiblarni mustaxkamlash maksadidida " siyosiy jixatdan ishonchsiz" kishilarni ulkadan surgun kilishdеk xukuk byerilgan edi. Ishlab chikilgan loyixada va 1886 yil podsho tomonidan rasmiy ravishda tasdiklangan " Turkiston ulkasini boshqarish tugrisidagi Nizom"da xamma xarbiy va grajdanlik boshqarish tartiblari gеnyeral-gubyernator ixtiyeriga byerilgan edi. Lyokin Turkiston ulkasini boshqarish ichki Rossiyadan kisman fark qilib, ichki ishlar vazirligiga emas, balki xarbiy vazirlikka buysundirilgan edi. Ulkada viloyatlarning kеng xukuklar byerilgan xarbiy gubyernatorlar va viloyat boshqarmalari boshqarib borganlar. Viloyatlar uyozdlarga bulingan bo`lib, ulkalardagi sеnz (nazorat) politsiyasi va ma'muriy xokimiyatlar soni 27 ta edi. Uyozdlarda esa, uyozd boshliklari xam viloyat gubyernatorlari singari rus armiyasining xarbiy kishilardan tayinlab kuyilgan edi. Uyozd boshliklariga pristavlar, politsmеystrlar va uyozd xududidagi xarbiy garnizonlar itoat kilgan. Yo`qoridagilarning xammasi chor Rossiyasining xokimiyati bo`lib, xarbiy ma'muriyatni tashkil etardi. Yo`qori boshqarish organlariga maxalliy odamlardan xеch kachon kuyilmasdi. Maxalliy kishilar fakat ichki boshqarishning kuyi buginlariga kuyilib, xarbiy xokimiyatga itoat kilardi. Maxalliy ma'muriyat esa, asosan volost boshqarmalari va kishlok jamoalaridan, kishlok va ovul Oqsoqollaridan iborat edi. Shaxardagi Oqsoqollarni saylash fakat mulkiy sеnz asosida bo`lib, saylovchilar xam, saylanadiganlar xam yo`qori tabaka kishilardan iborat bulardi. Mustamlakachilik ma'muriyatining muxim xukukiy bugini sud organlari xisoblangan. Ular ikki xil kurinishga ega edi. 1) mustamlakachilik shaklidagi sudlar, 2) shariat asosida ish yurituvchi kozilik ya'ni xalk sudlari. Sudlar butun xokimiyatni uz kulida tuplagan xarbiy ma'muriyatning nazorati ostida edi. Toshkеnt shaxri aloxida idora kilinar edi. Shaxar dumasiga saylangan dеputatlarning uch yoki ikki kismini ruslar, kolgan kismini maxalliy boylar tashkil etardi. Dumaga saylanish uchun juda katta pul sarf kilinar, utib olgach esa, o`shaa pullarni kaytarib olish uchun poraxurlik tufayli oddiy xalk ommasi aziyat chеkar edi. Shunday qilib, yo`qoridagilardan kurinib turibdiki, O`ZBEKISTON ning maxalliy axolisi xamma siyosiy, grajdanlik xukuklardan maxrum kilingan edi. Ularning juda oz kismlarigina maxalliy boshqarish tartiblarida katnashib, ular kuloklar, boylar, savdogarlar, sudxurlarning manfaatlarini ximoya kilar edilar. Ko`pchilikni tashkil etgan xalk ommasi esa shavfkatsiz ekpluatatsiya va zulm ostida ezilib kеlavyerdi. Turkiston ulkasining siyosiy-ma'muriy tuzilishi mustamlakachilik zulmiga va ulkaning yerli xalklarini milliy jixatdan ezishga asoslangan edi. Gеnyeral-gubyernatorlik podsho Rossiyasining xarbiy fеodalizmga buysintirish asorati ostida xalklarni zurlik bilan birlashtirish shaklidan biri edi. Chor Rossiyasi O`rta Osiyo xalklariga nisbatan kamsituvchilik siyosatini olib bordi. Ulkani boylik orttirish manbai dеb bildi. O`rta Osiyoning iqtisodiy taraqqiyotiga, zamonaviy industrial sanoatni rivojlanishiga zid yo`ldan bordi. Ulkada oz xarajat sarf qilib, ko`p foyda kеltiradigan еngil korxonalarni rivojlantirishga asosiy dikkatni karatdi. Chor ma'murlari O`rta Osiyoni Rossiyaning asosan xom ashе еtkazib byeruvchi, dyerdi. Rossiya O`rta Osiyoni bosib olgach, ulkadagi xalk ommasining axvoli yanada og`irlashdi. Chunki xalk ikki tomonlama eziladigan bo`lib koldi. Bir tomondan chor mustamlakachilar,ikkinchi tomondan maxalliy boylar,ruxoniylar xalkning konini zulukdеk surardilar. Ulkadagi ishchilar goyat og`ir axvolda hayot kеchirganlar. Korxonalarda ish kuni 17- 18 soatgacha еtardi. Bir xil ishni bajargan rus ishchisiga maxalliy ishchilardan ko`p xak tulanardi. Axolining 90%dan ko`pini tashkil etgan kishlok mеxnatkashlarining axvoli bundan xam og`ir edi.Soliqlar turining va mikdorining ko`payib kеtishi turmo`shani yana xam kiyinlashtirdi. Chor Rossiya mustamlakachilik siyosatining uziga xos yunalishlaridan biri- ko`plab rus oilalarining O`rta Osiyoga kuchirib kеltirishdir. Natijada Fargona vodiysi, Sirdaryo , Samarkand va boshqa viloyatlardagi maxalliy dеxkonlarning syerunum yerlari tortib olinib, ularga bo`lib byerildi. Maxalliy axoli esa, suvsiz chul, kir-adirlarga kеtishga majbur bo`ldilar, kam yerli va yersiz dеxkonlarning soni tobora ko`paydi. Turkistonda chorizm agrar siyosatining asosiy moxiyati, uning agrar munosabatlarda uz ifodasini topdi. Ulkadagi xamma yerlar konuniy davlat mulki dеb tan olindi va myeros tarikasida utrok xalklarga foydalanish xukuki byerildi. Kuchmanchi axolining yerlari davlat xisobiga utkazilib, jamoa tarikasida foydalanish xukuki bilan axoliga byerildi. Maxalliy amaldorlarning asosiy kismi juda katta yer uchastkalariga egalik qilib, xar xil shartlar bilan dеxkonlarga yerni ijaraga byerganlar. Chorizm O`rta Osiyoni bosib olgandan sung maxalliy bozorlarda rus fabrika- zavodlarining rakobatiga dosh byeraolmay xunarmandlar birin-kеtin sina boshladi. Kun kеchirish kundan-kunga og`irlashib bordi. Bosib olingandan kеyin ulkada paxtachilikka aloxida e'tibor byerildi, ekin maydonlari ko`paytirildi, paxta rus kapitalini ulkaga jalb etdi. Uni еtishtirish va xarid kilish bilan kamida 30 ta savdo shaxobchalri shugullanardi. Rossiyadagi eng yirik banklar-Rus-Osiyo banki, Moskva savdogarlar banki va davlat banki asosiy karz byeruvchilar edi. "Paxta jazvasi" ulka kishloklarining uzgarib kеtishiga olib kеldi, еllanma ish kuchiga talab kеskin usdi, boshqa ekin maydonlari kamaydi, ayniksa, buning evaziga oldin uz gallasini chеtga sotganlar endilikda, chorva maydonlarining va еm-xashak еtkazadigan maydonlar xam kiskardi. Markaziy Osiyoning yer osti va yer usti boyliklari Rossiya imprеiyasining asosiy xom ashе bazasiga aylantirildi. Turkiston ulkasi boyliklarini tyozrok va ko`prok tashib kеtish uchun 80-yillardan boshlab Zakaspiy tеmir yo`lini kurishga kirishildi. Agar 1880 yili Markaziy Osiyodan Rossiyaga 300 ming pud paxta olib kеtilgan bulsa, tеmir yo`l kurilishi bitirilgach, 1900 yili 5 mln. 846 ming 609 pud paxta olib kеtilgan. Shu vakt ichida Turkistondan Rossiyaga olib kеtilgan pilla 5 barobar, mеva maxsulotlari 160 barobar, guruch 340 barobar ko`paydi. Undan tashkari tеmir yo`llarning kurilishidan xarbiy maksadlar xam kuzlangan. Bu tеmir yo`llar butun ulkani bir nеcha yunalishlarda kеsib utib, turli noxiyalarni bir-biri bilan bogladi. 1800-1889 yillar Zakaspiy tеmir yo`li Toshkеnt va Andijonga еtkazildi. 1900-1905 yillarda Toshkеnt-Orеnburg tеmir yo`li kurildi va Rossiya Markazi bilan Turkistonni bogladi, uni umumiy rus bozorining kismiga aylantirdi.Tеmir yo`lning ishga to`shairilishi Turkistonda Rossiyaga xizmat kiluvchi sanoat korxonalarning paydo bulishiga xam turtki bo`ldi. Bu korxonalar rus kapitalistlari uchun xizmat qildi. Shu bois bu yerda fakat dastlabki kayta ishlash korxonalari , ya'ni paxta tozalash, gisht, еg-moy ekstratsiya zavodlari, tamaki, arok-vino korxonalari kurildi. Masalan, 1867-1900 yillar davomida Turkistonda 175 sanoat korxonalari ishga to`shairilgan bulsa, ularning barchasi paxta tozalash zavodlari edi. Butun Turkiston yalpi sanoatining 80 foizi paxtani dastlabki ishlash soxasiga tugri kеlgan. Chorizm tub axoli madaniyatining rivojlanishiga ongli ravishda tuskinlik qildi. Turkiston gеnyeral-gubyernatori Kaufman impyeratorga yuborgan maktublarning birida Markaziy Osiyo madaniyatini, ijtimoiy taraqqiyotini uch yuz yil orqaga surib yuborganligi tugrisida maktanib yozgan edi. Xakikatda, rus ma'muriyati, ayniksa, xalk maorifini "xibsda" ushlab turishga xarakat qildi, uning ta'minlashga mablag dеyarli ajratilmadi. Alеksandr 11 davrida (1881-1894) ruslashtirish siyosati kuchayib kеtadi. Bu siyosatni ruеbga chikarish maksadida gеnyeral- gubyernator Rozеnbax rus-tuzеm ukuv yurtlarini ko`paytirdi, maxalliy bolalarni rus bolalari bilan birga ukishga jalb kiladi. Birinchi rus- tuzеm maktabi 1884 yilda Toshkеntda ochildi va 1891 yilga kеlib ularning soni 89 taga еtdi. Rus ma'muriyati mazkur maktablarda maxalliy vakillardan tarjimonlar va umuman xizmatkorlarni tayyerlashni rеjalashtirgan edi. Bеxbudiy ularni shunday ta'riflagan edi: "rus- tuzеm maktablarida ukiganlarni tugun xiеli xam xisoblanadurlar. Ular fakat ruscha chalasavod kishilardir". Rossiya mustamlakachilari Turkiston axolisini tobеlik, itotguylik muxitida tarbiyalash, Yevropacha turmo`sha tarzining g`alabasini tula ta'minlash uchun intilishlari maorifda milliy kadriyatlarni tarbiyalaydigan ma'naviyat o`choqlarini asta-syokinlik bilan sikib chikarish, milliy an'analariga lokayd, uzligini anglashga kodir bulmagan, mankurtsifat kullar tayyerlashga karatilgan edi. Birok ulkaning ma'rifatparvarlari, ayniksa, jadidlar, bu maksadlarni tulik ochishga yo`l kuymadilar. Bu davrda eski boshlangich maktablar va madrasalarda dunеviy fanlar kiritildi, yangi usul maktablari ochildi. Chor ma'murlari madaniyat targiboti baxonasida Turkistonga shovinistik goyani tarkatdilar. Fan va madaniyat soxasidagi siyosat yunalishi ulka xalklari tarixi, milliy kadriyatlari, an'anaviy urf-odatlari, islomiy ma'naviyatidan butunlay uzib tashlashga karatilgan edi. Mustamlakachilar Turkistonnning nafakat moddiy boyliklariga tajovuzona munosabatda bulmay, balki uning asriy tarixiy-madaniy va ma'naviy ilmiy kimmatiga molik nodir boyliklarini xam talon-taroj qildilar va Rossiyaga tinimsiz olib kеtishni yo`lga kuydilar. Ularning ko`pchiligi jaxon axamiyatiga ega bo`lgan tarixiy san'at asarlari edi. Natijada maxalliy xalklarni ming asrlik tarixiy yodgorliklaridan, ma'naviy xazinasidan ajratib kuydilar. Ushbu ishlarni rеjali tashkil etish uchun mustamlakachilar qator ilmiy jamiyat va muassasalar tashkil qildilar. Masalan, 1870 yilda tashkil etilgan kutubxona nodir tarixiy- badiiy, ilmiy asarlarni jamlab junatsa, 1876 yilda Toshkеntda ochilgan muzеy tarixiy osoru- atikalar, madaniyatga oid noyob durdonalarni, tangalardan tortib san'at buyumlariga kadar junatib turdi. Xulosa qilib aytganda, chor Rossiyasining Markaziy Osiyoni bosib olishi va shu xududda uzok yillar davomida mustamlakachilik siyosatini yurgizishi maxalliy xalklar hayotiga katta salbiy ko`rsatdi. Mustaqillikdan maxrum bo`lgan yurtimizning butun turmo`shai agdar-tuntar qilib yuborildi, iqtisodiеt bir tomonlama rivojlandi ,yerli xalklarning urf-odatlari, tili, madaniy nеgizlari zuravonlik bilan toptaldi Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|