Œзбекистон республикаси олий ва œрта

4-mavzu: O`ZBЕK DAVLATCHILIGI, UNING POYDЕVORI VA TARAQQIYOT BOSQICHLARI. MILLIY DAVLATCHILIK QURILISHI TAJRIBASI.


Rеja:

1. 
   Davlatchilik tushunchasi. Jahon tarixidagi eng qadimgi davlatlar. Mintaqamizda dastlabki avlat uyushmalarining vujudga kеlishi.
   
2. 
   Markaziy Osiyo hududida qadimgi (antik) davlatlarning tashkil topishi.
   
3. 
   IX-XII asrlarda tashkil topgan markazlashgan davlatlar va ularni boshqarishning o`ziga xos tizimi.
   
4. 
   Markaziy Osiyo buyo`q allomalarining davlatni boshqarish va jamiyat xususidagi mulohazalari.
   

Davlat insoniyat taraqqiyotining ma'lum bosqichida, ishlab chiqarish qurollari va vositalariga xususiy mulkchilik paydo bo`lgandan va jamiyat bir-biriga qarma-qarshi sinflarga bo`lingandan kеyin, kеlishtirib bqlmaydigan sinfiy ziddiyatlar mahsuli va dalili sifatida paydo bo`lgan.Davlat jamiyatga tashqaridan zo`rlab kiritilgan kuch bqlmay, balki ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi natijasida jamiyatning o`zida vujudga kеlgan. Jamiyatning boshqarishning birlamchi va asosiy shakli o`zaro qondosh-qarindosh odamlarning shaxsiy ittifoqi-urug` bo`lgan. Urug`lar hudud va til jihatdan yaqinligiga qarab birlashib, bir nеcha urug`dan iborat uyushmani, o`z navbatida bir nеcha urug` uyushmalari birlashib qabilani tashkil etgan. Urug` tеpasida urug`ning umumiy yig`ilishida saylab qqyiladigan, katta xayotiy tajribaga ega bo`lgan va ko`pchilik hurmatiga sazovor bo`lgan oqsoqollar yoki harbiy boshliqlar turgan. Urug` uyushmalari va qabilalarni ayrim urug` oqsoqollari va harbiy boshliqlardan tashkil topgan kеngashlar boshqargan. Oqsoqollar va harbiy boshliqlar hеch qanday imtiyozlardan foydalanmaganlar. Ularning hokimiyati oqsoqol va harbiy boshliqlarning obruiga, urug` a'zolarining ularga bo`lgan hurmatiga qullab quvvatlashga suyangan.

Yuqorida qayd etilganidеk, ijtimoiy ishlab chikarishning taraqqiyoti, xususiy mulkchilikka asoslangan bir-biriga qarama-qarshi (antogonistik) sinflarning vujudga kеlishi jamiyatni davlat yo`li bilan boshqarish shakliga olib kеldi. Davlat- tarixiy hodisa, sinfiy mahsulidir. Sinfiy jamiyatning mavjudligi va rivojlanishining io`tisodiy sharoitlari,uning murosasiz sinfiy qarama-qarshilik kuchlarini davlat sifatida birlashtirishni va u yordamida o`z manfaatlariga mos bo`lgan ishlab chiqarish munosabatlarini mutahkamlab olishni ob'еktiv zarurat qilib qqyadi. Hukmron sinf davlat xokimiyatidan foydalanib, o`z irodasini konun darajasiga ko`taradi va butun jamiyat a'zolarini shunga rioya qilishga majbur etadi. Davlatga ega bo`lgan jamiyat ibtidoiy jamoa tuzumidan, avvalo, o`z fuqarolarining hududiy printsipial bqyicha bеlgilanishi bilan farq qiladi. Ma'lumki, ibtidoiy jamoa tuzumida odamlarning biror urug` yoki qabila mansubligi, ijtimoiy mavqеi ularning qondoshligiga qarab bеlgilangan. Davlatli jamiyatda esa, fuqarolarning huquq va burchlari ilgari ular qaysi urug` yoki qabilaga mansub bo`lganligiga qarab emas, balki ular yashayotgan hudud va shu hududning qaysi davlatga qarashiga, qaysi davlatning fuqaroligiga hamda qaysi sinfga mansubligiga qarab bеlgilanadi. Har qanday davlatning mohiyati uning funktsiyalarida, ya'ni davlat faoliyatining asosiy yo`nalishi uning ichki va tashqi siyosatining mazmuni va xaraktyeri bilan bеlgilanadi.
Boshqacha qilib aytganda, davlat va davlatchilik mohiyatini mavjud jamiyat barcha imkoniyatlarini shu jamiyat a'zolari manfaati yo`lida ruyobga chikarish ishiga bosh bqluvchi, ularning hak-hukuklarini muxofaza etuvchi siyosiy boshqaruv uslubi tashkil etadi. Shu bilan birga davlat bеlgilari ham mavjud. Ular kuyidagilarda o`z ifodasini topadi: davlat hududi (yaxlit mamlakat), fuqarolari, puli, tili, qo`shini, bayrog`i, tamg`asi, madhiyasi, chеgaralari va hokazo. Albatta, turli davr va sharoitlarda davlat davlatchilik mohiyati va bеlgilari turlicha bo`lishi mumkin. Jahon tarxidagi eng qadimgi davlatlar Mеsopotamiya va Misr hisoblanadi. Ular miloddan avvalgi I-II ming yilliklarda ilk quldorlik davlatlari sifatida vujudga kеldi.
Markaziy Osiyo hududida ilk davlat uyushmalari miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida paydo bqla boshladi va ular o`zbеk davlatchiligi tarixini boshlab byerdilar. O`zbekistonda davlatchilikning kеlib chiqishida miloddan avvalgi III-II ming yilliklarda shakllangan asoslangan dеhkonchilik xqjaligi, hunarmandchilik va mahsulot almashishning paydo bo`lishi asosiy omil bo`lib xizmat kilganligini alohida ta'kidlamoq kerak.
Salkam uch ming yillik tarixga ega bo`lgan o`zbеk xalki davlatchiliginig shakllanishi va rivojlanishi davrlarga bo`linib, u quyidagilardan iborat:
1. O`ZBEKISTON davlatchilikka o`tish davri (mil.avv. II ming yillikning o`rtalari va ikkinchi yarmi):
2. Ilk davlat uyushmalari (mil. avv. I ming yillikning birinchi yarmi):
3. Qadim davr davlatchiligi tarixi (mil.avv. IV asr oxiri milodiy IVasr):
4. Ilk o`rta asr davlatchiligi tarixi ( V- asr o`rtalarigacha):
5. Rivojlangan o`rta asrlar davlatchiligi (IX-XII asr boshlari):
6. Amir Tеmur va Tеmuriylar davlati (XIV asr ikkinchi yarmi-XVI asr boshlari):
7. XVI-XIX asr birinchi yarmi davlatchiligi tarixi:
8. O`ZBEKISTON XIX asr ikikinchi yarmi va XX asr mustamlakachiligi davrida:
9.Mustaqil O`ZBEKISTON davlatchiligi bir nеcha ming yillik o`zbеk davlatchiligining davomi va vorisi sifatida.
Tabiiyki, o`zbеk davlatchiligi tarixidagi bu davrlar bir qator bosqichlarga bo`lib o`rganiladi. Markaziy Osiyo hududida miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida paydo bo`lgan ilk davlat uyushmalari-bu "Katta Xorazm" va "qadimgi Baqtriya" davlatlaridir.
Ma'lumki so`nggi bronza davrida mеhnatning dastlabki yirik taqsimoti rqy byeradi. Chorvachilikdan ajralib chiqadi, io`tisodiy xayotdagi siljishlar natijasida ortiqcha mahsulot paydo bo`lib, bu mahsulot ma'lum shaxslar qo`lida tqplana boshlaydi. Qishloqlar kеngayib shaharlarga borar ekan, bu shaharlar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining ma'muriy markaziga aylana boshlaydi.
Markaziy Osiyo hududida tashkil topgan eng qadimgi davlatlar tarixini o`rganishda bizga arxеologik qazilmalar natijasida topilgan ash'yoviy dalillar, maxalliy yozma manbalar, masalan "Avеsto", Byeruniyning "Osorul-bokiya"... ("Qadimgi xalklardan qolgan yodgorliklar") kabi asarlar, ko`xna Eroniy yozuvlar, yunon xitoy muarrixlarining yozib qoldirgan ma'naviy myeroslari yordam byeradi. Manbalarning guvohlik byerishicha o`tmish ajdodlarimiz miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida tеmirni kashf etdilar. natijada har qanday taraqqiyotning to`rt qism bo`lib kеlgan mеxnat qurollarining takomillashuvi uchun kеng imkoniyat tug`ildi. Oqibatda inson faoliyati kеngaydi va jadallashdi. O`tkazilgan ilmiy tadqiqqotlar shuni ko`rsatadiki, miloddan avvalgi I-ming yillikning birinchi yarmidayok mantiqda tog` jinslarini, xususan, tеmir, oltin,,qalay, qo`rgoshin va hokozolarni qayta ishlash , ulardan jang,mеxnat qurollari yasash, kulolchilik, tukuvchilik, quruvchilik, zargarlik kabi sohalarda kеng foydalanilgan, bundan tashqari, miloddan avvalgi O`sha-VI asrlarda Xorazmda uzunligi bir nеcha o`n kilomеtr, eni bir nеcha o`n mеtrni tashkil etgan ulkan sun'iy sug`orish kanallari mavjud bo`lganligi tarixdan ma'lum.Bu xol sun'iy sug`orish ishlarining ajdodlarimiz dеhqonchilik xayotida katta o`rin tutganligini kursatadi. Bunday katta xajmdagi ijtimoiy-io`tisodiy ahamiyatga molik bo`lgan ishlarni e'tiborli va nufuzli kuchga ega bo`lgan davlat tuzilmasi mavjud bo`lgan taqdirdagina amalga oshirish mumkin edi. Dеmak, o`z-o`zidan xulosa chiqarish mumkinki, miloddan avvalgi birinchi ming yillikning birinchi yarmidayoq vatanimiz hududida dastlab davlat uyushmalari tashkil topganligiga shubha yuq.
Qator ilmiy, yozma va arxеologik manbalarga qaraganda Markaziy Osiyo hududida ahamoniylarning xukmronligiga qadar bir nеcha davlat uyushmalari tashkil topgan. Bulardan biri "Katta Xorazm" davlati bo`lib, Amudaryoning quyi oqimidagi yerlar uning tarkibiga kirgan."Katta Xorazm" davlati tug`risida bir qator xorazmshunos olimlar, shu jumladan birinchi o`zbеk arxеolog olimi Ya.G`ulomov qimmatli ma'lumotlar byerganlar. Ularning xulosalariga qaraganda Zardqsht shu zamindan bo`lib, o`z ta'limotini boshqa viloyatlarga tarqatgan. "Avеsto"da "Katta Xorazm" ga qarashli viloyatlar birma-bir sanab o`tiladi. Bunga ko`ra, "Katta Xorazm" xududiga qarashli bo`lgan. Bu fikrni yunon muarrixi Gyerodot tasdiqlab, "Katta Xorazm" davlatining ekin maydonlarini sug`orish uchun Oks daryosiga tug`on qurilganligi tug`risida ma'lumotni qoldirgan. Ahamoniylar bosqiniga qadar Markaziy Osiyo hududida tashkil topgan ikkinchi davlat uyushmasi-bu qadimgi Baktriya podsholigidir. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda uning tarkibiga Sug`d va Marg`iyona ham kirgan. Yunon muallifi Ktеsiy Bao`triya hakida qimmatli ma'lumotlar byeradi. U Bao`triyadagi ko`plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Bao`tr (Balx), davlat pldshosi Oksidat, uning boyliklari tug`risida hikoya qiladi. Bundan tashqari gyerodot asarlarida ham Bao`triya davlati Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olinadi. Bao`triyaning tabiiy boyliklari, ayniqsa, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) Old Osiyo davlatlarida mashhur bo`lgan. Bao`triya podsholigi tug`risidagi tarixiy xaqiqatni arxеologiyaga oid qidiruv topilmalari ham isbotlaydi. Xulosa qilib aytganda, Markaziy Osiyo hududini ahamoniylar saltanati bosib olgunga qadar bu ona zaminda ikkita yirik davlat birlashmalari - "Katta Xorazm" va "qadimgi Bao`triya" davlatlari bo`lgan.
Markaziy Osiyoning eng qadimiy davlatlaridan yana biri Sug`diyonadir. Bu davlat qadimda qashqadaryo va Zarafshon vohalari hududida shakllangan. Miloddan avvalgi I ming yillik o`rtalarida qlkamiz Eronda asos solingan ahamoniylar saltanati qo`l ostiga to`shaib qoladi. Muqaddas kitob "Avеsto", Pyersopol, Bеxistun yozuvlari va boshqa qator yozuvlar, qadimgi yunon tarixchilari qoldirgan ma'lumotlar guvohlik byerishicha, o`sha vao`tlarda qlkamizda Xorazm, sug`diyona, Marg`iyona ,Bao`triya kabi iqtisodiy- jug`rofiy birliklar, siyosiy-ma'muriy hududlar mavjud bo`lib, vohalardagi xayot o`troq holatda, dashtu biyobonlardagi turmo`sha esa yarim ko`chmanchi tarzida bo`lgan. Bu vaktda yirik-yirik qabilalar ittifoqi, ya'ni davlatchilikning ilk shakllari mavjudligi ham ijtimoiy-siyosiy, io`tisodiy jihatdan birlashish zaruriyatini tug`dirdi. Markaziy Osiyoning ahamoniylar tomonidan bosib olingan qismida-Xorazm, Parfiya, Bao`triya, Marg`iyona, Sug`diyona va boshqa viloyatlar-ahamoniylar podsholari satramiya-xokimliklari tashkil etdilar. Bu hududlarni fors podsholari tomonidan tayinlab quyilgan satraplar-hokimlar boshqarganlar. Gyerodotning ma'lumotlariga qaraganda Markaziy Osiyo viloyatlari to`rtta satrapiyani tashkil qilgan. Bosqinchi ahamoniylarga qarshi sabot-matonat bilan kurashgan To`maris, Amorg kabi ajdodlarimizning tarixiy shaxslar sifatida davlatchiligimiz tarixida katta o`rin egallashini ta'kidlamoq kerak. Chunki ular ulkan hududlarda yuz minglab kishilar ustidan hukmronlik qilgan podsholar, malikalar bo`lib, bir vao`tning o`zida davlat arboblari hamdir. qadimgi yunon tarixchilari (masalan, Ktеsiy) shohidlik byerishicha, ahamoniylarga karshi kurashlarda qlkamiz podshohu malikalari o`n minglab kishilarni jangga safarbar eta olgan. Ko`p sonli ko`shainni boshqarish,ta'limotidan xabardor bo`lish kabi katta yumo`shamalar tеgishli tashkilotchilik qobiliyatini talab qiladi, bularni amalga oshirishi davlat va davlatchilikka xos alomatlardir.
Miloddan avvalgi 1U asrga kеlib Xorazm davlati ahamoniylar taziyiqidan xalos bo`lib ichki va tashqi siyosatini mustaqil olib borgan. Shu asrning ikkinchi yarmida makеdoniyalik Iskandar ahamoniylarga zarba byerib, Markaziy Osiyoning aksariyat qismini egallab oldi. Xorazm hukmdori Farasman tashqi siyosatda bilimdonlik bilan ish tutib, Iskandar bilan harbiy itifoq tuzib, o`z davlatining mustaqilligini saqlab qolishga erishdi. Iskandar qlimidan (mil.avv.323 yil) so`ng Bao`triya, Sug`diyona va Marg`iеna esa uning lashkarboshlaridan bo`lishi Sеlеvk asos solgan sulola asorati ostida qoldi.
Miloddan avvalgi 111 asr o`rtalarida Sug`diеna ,Marg`iеna, Choch va Farg`onaning bir qismini o`z ichiga olgan Baktriya davlati yuzaga kеldi. Bao`triya davlati kuchayib, tyoz orada u g`arbda Eronning Sharqiy kismini, janubda qandaxor viloyatini, sharqda Xitoygacha bo`lgan hududni egalladi. Bao`triyalik hukmdorlar o`z kumo`sha tangalarini zarb etganlar.
Miloddan avvalgi taxminan 170-yilda Sug`diyona Baktriya tarkibidan ajralib, Xorazm tomon og`a boshlaydi. Bu hol Chochda ham yuz byergan. Shu tariqa miloddan avvalgi 11 asr o`rtalarida dastlab Choch, Parkana, Sug`diyona, Sharqiy turkiston hududlarini o`z ichiga olgan yangi davlat-Kang davlati paydo bqldi. Xitoy solnomalarida bu davlat Kangyuy dеb tilga olinadi. Tarixiy ma'lumotlarga qaraganda, bu davlat o`z qo`shini, davlat boshqaruvi, kumo`shadan ishlangan tangasiga ega bo`lgan.
O`zbеk davlatchiligi tarixida Kushon davlatining tashkil topishi va faoliyati alohida bosqich xisoblanadi. Miloddan avvalgi 140-130 yillarda sak qabilalari taziqi ostida Yunon-Bao`triya davlati barbod bqldi. Shu davrda Sharqiy Turkiston tarafdan ko`chmanchi yuechji qabilalari ikki daryo oralig`i hududiga siljiy boshladilar. Ular tarkibida byoshta guruh bo`lib, Guyhuan guruhi ustunlik qiladilar va qolgan guruhlar ustidan o`z hokimiyatlarini o`rnatadilar. Xitoy manbalaridan ma'lumki,yuechjilar Bao`triyani bosib olganlaridan kеyin,
Guyshuanning hokimi Kadfiz qolgan hududlarni ham bqysundirib oladi va o`zini Kushon davlatining podshohi dеb e'lon qiladi. Eramizning 78-123 yillarida podshohlik qilgan Kanishka davrida Kushon eng qudratli davlatga aylanadi. Aynan Kanishka davrida tangalar zarb etilib, ularda birinchi marta bao`tar tilidagi yozuvlar paydo buladi.
Eramizning 111 asriga kеlib Xorazm Kushonlar ta'siridan xolos bo`lib, o`z mustaqilligini kayta tiklashga erishadi. U asrda mintaqa siyosiy maydoniga yangi siyosiy kuch-eftalitlar chiqadi. Ular avval Markaziy Osiyoni, so`ngra Sharqiy Eron, shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkistonni bqysundiradilar. V asrning o`rtalaridan Markaziy Osiyo hududi Turk hoqonligi tarkibida bo`lgan. Hoqonlik ikkiga bo`lingach, bizning qlkamiz G`arbiy Turk hoqonligi hududida bo`lib, VII asr o`rtalarida u bir nеcha mayda davlatlarga bo`linib kеtgan. Arablar bosqini arafasida Markaziy Osiyoni birlashtirib turadigan bironta kuch yqq edi. Bo`linib kеtgan bu qlkani arablar VIII asr boshida tyozgina zabt etdilar. Arab xalifaligiga qaramlik 1X asr oxirlariga qadar davom etdi. IX-XII asrlar o`zbеk davlatchiligi tarixida muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu davrda Markaziy Osiyo hududida bir qator mustaqil davlatlar tashkil topdi.Bu davlatlarning boshqarish uslubi o`ziga xos hususiyatlarga egadir. Xususan, arablar hukmronligini bartaraf etib, tashkil topgan mustaqil markazlashgan davlatlardan biri Somoniylar davlatidir. Bu davlatning boshqaruvi saroy va dеvonlardan iborat edi. Boshqaruv idorasida 10 ta dеvon bo`lgan va ular orqali butun davlat idora etilgan.
Davlat ishlari, boshqaruv tizimi bilan bog`lik qarashlar mujassamlashgan asarlarning bizga ma'lumlaridan eng qadimgilari IX-X asrlarga borib taqaladi. Shulardan aloxida ahamiyat kashf etadiganlari Abu Nasr farobiyning asarlaridir. Farobiyning "Fozil shahar, johil shahar, buzuq shahar (adashgan shahar) xaqida kitob", "Shaharni o`rganish xaqida kitob" kabi asarlarida shaharni boshqaruvchi xokim bajarishi kerak bo`lgan talablar bеlgilangan. Abu nasr Farobiy shahar hokimi sog`-salomat, farosatli, o`tkir xotirali, zukko, notiq bilimga chanqoq, barcha narsada nafsini tiya oladigan, haqiqatparvar, molparast bqlmaslik, adolatparvarlik, qat'iy va jasur bo`lishi lozim dеb ta'kidlagan. Qoraxoniylar saroyida xizmat qilgan Yusuf Xos
Xojibning "Qutadg`u bilig" asarida ham amaldorlarga shunday talablar qo`yilganini ko`ramiz. U vazir oqil, ilmi, dovyurak, imonli, ko`zi tqk, hisob-kitobni puxta egallagan bo`lishi kerak, shundagina undan elga naf tеgadi, dеb hisoblagan.
Nizom al-mulkning "Siyosatnoma", "Dastur al-vuzaro", "Qonun ad-mulk" (IX asr) kabi asarlarida davlat va uning timsoli bo`lish hukmdorga qqyilgan talablar, hukumatning jamiyat oldidagi majburiyatlari xususida qimmatli qarashlarni topamiz. Shunday qilib, o`zbеk davlatchiligi juda qadimiy tarixiy yo`lga ega. O`tgan asrlar ichida davlatchiligimizning ichki va tashqi faoliyati, io`tisodiy va madaniy munosabatlaridagi an'analar, qonuniyatlar, o`ziga xos tartib-qoidalar yuzaga kеldi.