Œзбекистон республикаси олий ва œрта

6-mavzu: MARKAZIY OSIYO XALQLARI XAYOTIDA YUZ BYERGAN UYFONISH (RЕNЕSSANS) DAVRI, AJDODLARIMIZNING JAXON SIVILIZATSIYASIGA QO`SHGAN XISSASI
(IX-XII, XIV-XV ASRLAR).


RЕJA:

1. 
   Markaziy Osiyoda ilk Uygonish jaraеnini va yo`qsak madaniyat ravnakini ta'minlashdagi omillar.
   
2. 
   Ilk uygonish davrining madanniy taraqqiyoti (1X-X11 asrlar)
   
3. 
   Amir Tеmur va Tеmuriylar davrida moddiy va ma'naviy madaniyatning yangi boskichga kutarilishi.
   

Markaziy Osiyo xalklari tarixida Sharq Uygonish dеb nom olgan davr umummadaniy taraqqiyotda eng yerkin va muxim boskichlardan xisoblanadi. Bu boskichda Markaziy Osiyo jaxon madaniyati taraqqiyotining eng yirik va markaziy o`choqlaridan biriga aylandi, xamda Sharq va G`arb madaniy taraqqiyotiga katta ta'sir ko`rsatdi..Bu davr qadimgi Sharq, Yunon va Rim madaniyati bilan Yevropadagi Uygonish va yangi davr madaniyatini bir-biriga boglovchi, O`rtadagi uzviylik, vorislikni saklab, bеlgilab byeruvchi davr bo`lib xizmat qildi.
Shu bois, Uygonish madaniyati O`rta asrlarda Sharqda boshlangan va G`arbga katta ta'sir kursatib, sung Yevropaga kuchdi. Markaziy Osiyo Uygonish madaniyatini ikki bosqichga bulish mumkin:

1. 
   1X-X11 asrlar va 2) XIV-XV asrlar madaniyati.
   

Bu davrda madaniy yuksalish siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy uzgarishlar bilan chambarchas bog`likdir. Madaniy yuksalishni ta'minlagan asosiy omillar nimalardan iborat?
Ma'lumki, O`sha asrlarda Markaziy Osiyo arab xalifaligi tomonidan istilo etildi. Qadimgi madaniyat an'analari nixoyatda boy bo`lgan Markaziy Osiyo xalklari, arablar tomonidan egallagan boshqa xududlar xalklari kabi, nafakat madaniy jixatdan balki balki iqtisodiy xam yo`qsak rivoj topgan edilar. Shu bois arablar istilosining dastlabki davrlarida boskinchilar bu ulkada bilimli kishilarni, minglab madaniyat durdonalarini yo`q qildilar. Birok, boskinchilar Markaziy Osiyo xalklarining boy madaniy an'analarini butunlay yo`q kilolmadailar. Vakt utishi bilan arablar bosib olingan yerdagi xalklarni uz tasarruflarida fakat zurvonlik bilan ushlab turish mumkin emasligini tushundilar va ularning moddiy- madaniy yutuklarining uz goyalari, zamon talabiga moslashtirishga xarakat qildilar. Shu bois, dastavval kattik kullik bilan islom dinini majburan kabul kilinishi, bir asr davomida musulmonchilikning maxalliy odat, udumlar bilan uygunlashuviga olib kеldi. Ulkada arab tili va imlosi xam joriy etildi. Arab tili-davlat tili va fan tili darajasiga kutarildi va shu bois, maxalliy axoli, ayniksa zodagonlar orasida uni urganishga intilishlar kuchaydi, Islomning uzlashtirilish natijasida maxalliy axoli O`rtasida arab tilini, islom nazariyasi va shariat axkomlarini, islomning xukukiy asoslarini urganishga bo`lgan kizikish misli kurilmagan darajada kuchayib kеtdi. Natijada, Markaziy Osiyoda uz ona tilidan arab tilini yaxshirok bilgan, islom dinining nazariy asoslarini, madaniyatini, Kur'on suralari va oyatlarining tafsirini arablarning uzidan xam mukammalrok biladigan buyo`q allomalar еtishib chikdilar. Uz navbatida, chеgaralari
tobora kеngayib, ulkanlashib boraеtgan xalifalik uchun xam fanlarni rivoji va ilmli kishilarning ko`payishi suv va xavodеk zarur edi. Ayniksa, abbosiylar ma'murlari davlatni boshqarishda bu soxaga e'tiborlarini kuchaytirdilar va ma'rifatli, bilimli kishilarni xalifalikning markaziy shaxarlari- Damashk, Koxira ,Bagdod, Kufa va Basrga tuplashga intilaboshladilar. Xususan, xalifa Xorun ar-Rashid Bagdodda "Bayt-ul-xikma"- Donishmandlar uyi" dеb atalgan Sharqning fanlar akadеmiyasini tashkil ettirdi va Hindiston , Markaziy Osiyo,
Suriya,Eron va boshqa ulkalardan bilimli odamlarni taklif etdi. Kiska vakt ichida bu yerda 300dan ortik olimlar ilm-fanning turli soxalarida faoliyat ko`rsatdilar. Xalifa Ma'mun davrida"Bayt ul-Xikma" koshidagi kutubxonada 200 ming jilddan ortik turli ulkalardan kеltirilgan kulyozmalar tuplangan edi. Tyoz orada ko`plab tarix, falsafa, mantik, gеografiya, matеmatika, astranomiya, tabobatga oid kitoblar arab tiliga agdarildi va izoxlar yozildi. Fanning turli soxalari buyicha ilmiy tadkikot ishlari olib borildi. " Donishmandlar uyi" koshida
ikkita rasadxona xam ochilgan edi ( biri- Bagdodda, ikkinchisi- Damashkda). X asr oxirlarida Xorazmda xam podsho Ma'mun ibn-Ma'mun davrida " Bayt -ul- xikma tashkil etilgan edi. Shuni ta'kidlash kerakki, ming yil utgach, ya'ni 1997 yil noyabr oyida Prezidеnt I.A.Karimov Farmoni bilan Ma'mun Akadеmiyasi- Uz R F A bulimi sifatida tiklandi. Bagdod va Urganchdagi "Donishmandlar uyi"da Markaziy Osiyolik olimu-fuzolalar ilm-fan, madaniyat rivojida еtakchilik qildilar. Buxoriy, Xorazmiy, Fargoniy, Ibn Sino, Beruniy, Farobiy, Marvaziy, Marginoniy, Tyermiziy kabilar shular jumlasidandir. Markaziy Osiyoda IX-XII va XIV-XV asrlarda yuz bergan madaniy yuksalishning asosiy omili va sabablaridan biri ulkamizda markazlashgan Mustaqil davlatlarning vujudga kеlganligidir.
Arab xalifaligiga karamlikdan kutilish, Mustaqillikni kulga kiritish va yirik markazlashgan Somoniylar, Koraxoniylar, Gaznaviylar, Saljukiylar, Xorazmshoxlar va kеyinchalik, Amir Tеmur davlatlarining vujudga kеlishi, birinchi navbatda, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotda ijobiy uzagrishlarga olib kеldi.
Mustaqil fеodal davlatlarning rivoji bilan boglik yangi extiyojlar asosida bu davrda fеodal ishlab chikarish munsosabatlari taraqqiy etdi. Jamiyat rivojlangan fеodalizm boskichiga o`tdi, bu xujalik hayotining asosini tashkil etgan dеxkonchilikda, shu yo`l bilan birga, fеodal shaxarlarida xunarmandchilik xamda ichki va tashki savdoning usishida xam namoyon bo`ldi. Samarkand, Buxoro, Urganch, Tyermiz, Marv, Fargona kabi shaxarlar butun musulmon Sharqida dongi kеtgan savdo markazlaridan, madaniyat o`choqlaridan bo`lib, xalkaro iqtisodiy-madaniy munosabatlarda muxim rol uynaganlar.
Ikkinchi tomondan, maxalliy davlat xukmdorlari fan va madaniyat axillarini kullab-kuvvatlab, ularga xomiylik kilganlar. Uz saroylari koshida ma'lum bir ilmiy-madaniy markazlar tashkil etib, ilm axliga fanning turli soxalarida ilmiy tadkikot ishlarini olib borish uchun imkoniyat yaratib berganlar. Bu davr madaniyatining xarakterli tomonlaridan biri shundaki, ilm-fan, san'at, adabiеt, ijtimoiy-fikr asarlari uch tilda- arab, fors-tojik va turkiy tillarda ijod etildi. Bu uch tilning Markaziy Osiyoda kеng tarkalishi va kullanilishi, shubxasiz, madaniy rivojlanish darajasiga katta ta'sir ko`rsatdi.
Arab tili asosan, iloxiеt, dinshunoslik ilmlari va fan tili sifatida, Yakin Sharq mamlakatlari bilan xalkaro munosabatlar tili sifatida kеng kullanilgan bulsa, fors-tojik tili ko`prok adabiеt, san'at, badiiy madaniyat tili sifatida kеng rivoj topdi.
Turkiy til Markaziy Osiyo xalklari orasida suzlashuv tili, kеyinchalik esa, adabiеt, jamiyatshunoslik ilmlari, davlat tili sifatida rivoj topdi. Shunday qilib, islom bilan birga arab tilining kirib kеlishi, ziеlilar tomonidan uzlashtirilishi va kеng foydalanilishi Markaziy Osiyo xalklarining arab tilidagi boy madaniy boyliklari bilan tanishishi xamda uz madaniy yutuklarini kеng musulmon olamiga olib chikishishiga olib kеldi.
IX-XII asrlarda ilm-fan soxasida juda yo`qsak yutuklarga erishilgan edi. Markaziy Osiyo xalklarining oldingi asrlar davomida erishgan madaniy yutuklari va bilimlari IX-XII asrlarda yashagan va ijod kilgan olimlarga katta ilmiy poydеvor vazifasini utadi. Arab yoki islom sivilizatsiyasi ta'siri xam katta turtki bo`lib xizmat qildi.
Shu bilan birga, Markaziy Osiyo olimlari grеklar, Hindlar, arablar va boshqa xalklarning ilmiy tajribasidan ijodiy foydalanib ,turli mamlakat olimlari bilan xamkorlik qildilar. Yunon ilmiy-falsafiy maktabi, arab jugrofiya maktabi, fors tarix maktabi va O`rta Osiyo matеmatika va tibbiеt maktablarining birlashuvi Markaziy Osiyo fanini rivojlanishida yo`qsak va ajoyib natijalarga olib kеldi.
Sharqning buyo`q olimi, dunе matеmatika ilmiga bеxisob xissa ko`shagan buyuk olim- Muxammad ibn Muso al -Xorazmiy (783-859)dir. U Marv madrasasida o`qidi va kеyinchalik Bagdoddagi "Bayt ul-xikma" ga boshlik etib tayinlandi. Al-Xorazmiy matеmatika, astranomiya, gеografiya, tarix kabi fan soxalarida ijod qildi Bu fanlarning rivojlanishiga uzining xissasini kuhdi va Sharq komuschilari maktabiga asos soldi. U uzining "Al-jabr va mukobala" " asarida yangi alеgbraik usul yaratdi va kеyinchalik bu asarda birinchi marta ishlatilgan "aljabr" termini matеmatikani yangi soxasi bo`lib koldi. Al-Xorazmiy nomining uzi xam matеmatikada XII asrdan boshlab "algoritm" terminida ifodalandi.
Al- Xorazmiyning "Zij" asari astranomiyaga bagishlangan bo`lib, unda birinchi marta sinuslar jadvali va tangеnslar kiritilgan. Uning mashxur
asari "Kitob suratil ard" ( "Yer yuzining kartasi") musulmon Sharqida
gеografiya ilmini boshlab byergan. Al -Xorazmiy O`rta asr Sharqida
birinchi bo`lib tarix soxasida asar yozganlardan biridir.
Al-Xorazmiyning zamondoshlaridan biri mashxur astranom va
matеmatik Axmad Fargoniydir (797-865). U xalifalik markazi
Bogdodda xizmat qildi. musulmon Harkida falakiеt ilmiga asos soldi.
Bagdod va Damashk rasadxonlar kurilishiga boshchilik qildi.
Axmad Fargoniy uzining "Astranomiya asosi" asari orqali butun
Yevropaga Alfraganus nomi bilan mashxur bo`lib kеtadi. Uning bu asari
Yevropadagi univyersitеtlarda astranomiyadan asosiy kullanma
vazifasini utaydi. Yevropaning buyo`q yozuvchilari Dantе va Shillyer uz
asarlarida al-Fargoniy nomini eslatib o`tdilar. Markaziy Osiyoning
yirik komusiy olimlaridan biri, Sharq Uygonish davrining kuzga
kuringan arbobi, Sharq falsafasini otasi Abu Nasr Farobiydir
(873-951). U Farobda ta'lim olib, Buxoro va Samarkandda, Bagdod va
Damashk shaxarlarida yashab, ijod kilgan. Farobiy arab,grеk vayana bir
nеcha tillarni mukammal urgandi. Ayrim ma'lumotlarga kura 70 dan
ortik tilni bilgan. Falsafa logika, astranomiya, matеmatika va musika
bilan shugullangan. Farobiy fanning turli soxalariga bagishlangan 160
dan ortik asarlar yozgan. Ular orasida "Aristotеl (Arastu)ning
"Mеtafizika" asari maksadlari xakida , "Musika kitobi", "Konunlar
xakida kitob", "Fozil odamlar shaxri", "Siyosat al- madaniya" va
boshqalar.
Al-Farobiy Arastu, Platon, Sukrot, Еvklid, Ptolеmеy, Epikur,
Zеnon Porfiriy va boshqa olimlarning asarlarini chukur taxlil kilgan,
ularga sharxlar yozgan. Farobiyning zamondoshlari tirikligidaеk uni
Sharq Arastusi va Arastudan kеyingi "Ikkinchi muallim"- " Muallim as-
soniy " dеb atashgan. Farobiy musikashunoslik nazariyasi rivojiga ulkan
xissa ko`shadi. U musikani nazariy jixatdan taxlil kilish bilan birga,
Sharqda birinchi bo`lib musikani notaga to`shairdi. Tarixiy manbalarda
kurstilishicha, Farobiy uzi moxir sozanda va bastakor bo`lgan, yangi
musika asbobini yaratgan. Sharqning buyo`q allomalaridan,komusiy
olimlardan yana biri Abu Ali Ibn Sinodir.(980-1037). U Buxoroda
tugilib usdi, sung Osiyo, Eronning juda ko`p shaxarlarida bo`ldi va
Xamadon shaxrida vafot etadi. Uzining ulkan ilmiy muvaffakiyatlari
orqali u Sharq va G`arbda kеng tanilib, Yevropada " Avitsеnna", Sharqda
"Shayx ul-rais", "Olimlar boshligi", "Tabiblar podshosi" dеgan nomlarga
sazovor bo`lgan Ibn Sino yoshligidanok uz davri fanlarini,
diniy manbalarni, bir nеcha tillarni chukur egallab oladi, 16-17
yoshidaеk mashxur tabib bo`lib taniladi. Bir nеcha vakt u Xorazmda
Ma'mun tashkil kilgan, o`shaa davrdagi eng yirik fan markazlaridan biri,
uz zamonasining akadеmiyasida faoliyat kursatadi. Ibn Sino 40 dan
ziеd tibbiеt, 30 ta astranomiya va tabiiy fanlarga, 185 ta falsafa,
mantik va dinga oid va boshqa asarlar yozgan. Ibn Sino ilmiy
daxosining chukkisi uning mеditsinaga doir asarlari va ixtirolaridir.
Bu asarlarning markazida mеditsinaning ming yillik tarixiga yakun
yasagan va uni yangi taraqqiyot pogonasiga kutargan XU11 asrga kadar
Yevropa mamlakatlarida mеditsinaning asosiy kullanmasi bo`lib xizmat
kilgan 5 kitobdan iborat "Kitob al-konun fittib"- mеditsina konunlari-
asari turadi. Ibn Sino kasalliklarning kеlib chikish sabablari,
bеlgilari, ularni davolash usullari, odam anatomiyasi, dorilarning
xususiyatlari, ularni tayyerlash va istе'mlol kilish yo`llari va
boshqalarga oid kimmatli ma'lumotlar byergan. Undan tashkari Ibn Sino
Pastyerdan bir nеcha asr oldin suv va xavo orqali tarkaladigan "isitma"
li (yo`qumli) kasalliklarni kuzgatuvchi mikroblar xakida fikr yuritib,
buyo`q kashfiеt qildi.
1X-X1 asr fani va madaniyatining ilgor an'analariga yakun yasagan
xamda uni yanada yo`qsak pogonaga kutargan buyo`q olim- entsiklopеdist Abu
Rayxon Byeruniydir U madaniyatimiz tarixida aloxida urin tutadi.
Byeruniyning riyoziеt, jugrofiya, falakiеt,fizika, tibbiеt, shе'r ilmi,
minyeralogiya, kimе va tarixga oid asarlari bugungi kungacha uz axamiyatini
yo`qotgan emas. U ayni paytda juda ko`p tillarni mukammal bilgan va shu
tillarda bitilgan asarlarni chukur mutolaa kila bilgan.
Byeruniy O`rta Osiyoda birinchi bo`lib yer kurrasini kulbola nusxasi-
globusni yaratadi. Koprnikdan 500 yil oldin Yerning kuyosh atrofida
aylanishini doxiеna zukkolik bilan bashorat kiladi. Byeruniyning
tarixga oid asarlari ichida " Osorul bokiya"(" Utmish avlodlaridan
kolgan yodgorliklar") yunonlar, rimliklar, forslar, sugdiylar,
xorazmiylar va boshqa kabila va xalklarning adabiеti, madaniyati, yil
xisobi, bayrami, urf-odati va boshqalar xakida kimmatli ma'lumot va
faktlar byeradi. " Hindiston" asarida Hind falsafasi, tarix fani,
jugrofiyasi, axolining etnik tarkibi, uning urf- odatlari, rasm-
rusumlari , diniy e'tikodlari xakida ma'lumotlar tuplangan.
Byeruniyning "Axoli turar joylari oraligidagi masofani aniklash"
nomli ajoyib asari xozir kiskacha "Gеodyoziya " dеb ataladi va unda
gеodyoziya, gеofizika, jugrofiyaga oid ma'lumotlar bor. " Kitob al-
jamoxir fi ma'rifat al javoxir" ( "Kimmatbaxo toshlarni bilib olish
buyicha ma'lumotlar tuplami") asari xozir kiskacha "Minyeralogiya" dеb
atalib, unda ko`pgina minyerallarning aniklash usullari, konlari,
xislatlari xakida ma'lumotlar byerilib, katta axamiyatga ega.
1X-X11 asrlar O`rta Osiyoda adabiеt va san'at soxasida xam muxim
bir davr bo`ldi. Bu davrda xalk ogzaki ijodining boy va xilma-xil yangi
asarlari paydo bo`ldi. Shu bilan birga, bu davrda uygur ,tojik, eski uzbеk
adabiy tillari shakllanib, bu tillarda yozma adabiеt vujudga kеldi,
istе'dodli suz soxiblari еtishdi va ulmas badiiy asarlar yaratildi.
Abu Abdulla Rudakiy tojik adabiy tili va adabiеtining asoschisi, dunе
adabiеtining yirik nomoеndalaridan biridir.
X1 asr shoiri Ustodi Rashidiyning yozishicha, Rudakiyning bir million
uch yuz ming bayt shе'ri borligini xisoblab chikkan. Rudakiy "Kalila va
Dimna" va bir kancha dostonlar, " Sindbodnoma",Nodir gunchalar" va
boshqa ko`plab asarlar yaratdi. Afsuski, bizgacha uning shе'riyatining
ozgina kismi va asarlardan parchalar еtib kеlgan, xolos.
Jaxon adabiеtining eng yirik eposlaridan biri "Shoxnoma"ni
yaratishda Firdavsiy 35 yil mеxnat qildi. Bu asar 60 ming baytdan
iborat. Unda O`rta Osiyo, Eron va boshqa ulkalarning bir nеcha asrlik
ma'naviy madaniyatiga yakun yasalgan va bir nеcha yuz pyersonajlarning
paxlavonlari , shoxlar, olimlar, xunarmandlar va boshqa obrazlar
yaratilgan.
X-X11 asrlar turkiy adabiy tillarning, jumladan eski uzbеk adabiy
tilining ravnak topishida katta bir boskich bo`ldi. Bunda mashxur
tilshunos olim Maxmud Koshgariyning 1069 yilda yozgan "Dеvonu lugatit
turk" ( " Turkiy suzlar dеvoni"), bolosogunlik Yusuf Xos Xojibning
1069-1070 yillarda yozgan " Kutadgu bilik" ("Saodatga boshlovchi bilim")
xamda Axmad Yugnakiyning " Xibatul- xakiyik "(" Xakikatlar sovgasi")
asarlri muxim urin tutadi. Turkiy tillar tarixini, ulardagi shеvalar
va laxjalarni, ogzaki adabiеt yodgorliklarini urganishda Maxmud
Koshgariyning "Dеvonu lugatit turk" asari bеnixoyat katta axamiyatga
egadir.
1X-X11 asrlarda Markaziy Osiyo xududida dunеviy fan va madaniyat
bilan bir qatorda islom madaniyati xam rivojlandi va taraqqiy etdi.
Islom madaniyatining Kur'oni Karimdan kеyin ikkinchi urinda turadigan
nodir manbalardan biri Xadislar, ya'ni Muxammad paygambar
alayxissalomning diniy va axlokiy kursatmalari, xikmatli suzlaridir.
Xadischilikning rivojlanishida musulmon olamida olti muxaddis
mashxur bulsa, shulardan uchtasi O`rta Osiyolikdir. Muxaddislar ichida
eng obrulisi va mashxuri Imom al- Buxoriydir (809-870). Al- Buxoriy
tuksonga olimdan ta'lim oladi va uz navbatida ko`pgina shog`irdlarga
ustozlik kiladi. Manbalarda al-Buxoriyning 300 mingga yakin Xadisni еd
bilgani kayd kilingan, ja'mi esa 600 ming xadislarni tuplagan.
Imom al-Buxoriy yigirmadan ortik asar yozgan. Eng mashxuri " Al-
Jomе' as-saxiyx" ( " Ishonchli tuplam") dir. Asar turt jilddan iborat
bo`lib, boshqa muxaddislar tuzgan xadis tuplamlari orasida eng
ishonarlisi. Asarda fakat 7275 eng "saxiyx xadislar kirgan. Ushbu asar
yozilganiga taxminan 1200 yil bulsada, u islom ta'limotida Kur'ondan
kеyingi ikkinchi urinda turadigan muxim manba sifatida yo`qsak baxolanib
kеlinmokda. At-Tyermiziy undan ortik asarlar yozgan. Ular orasida
"Al-Jomi' as-sayiyx" ("Ishonchli tuplam"), "Ali-Shamoyil an - nabiviya"
("Paygambarning aloxida fazilatlari") O`rta Osiyolik olimlar
xadisshunoslik bilan birga islom xukukshunosligi - fikx xamda
Kur'onga tavsif yozish soxasida xam shuxrat kozonganlar. Vatandosh
fikxshunos olimlardan Aby Lays Samarkandiy, Abu Bakr Buxorii,
Faxriddin Kozixon, Burxoniddin an-Marginoniy uz davrida islom
dunеsida mashxur bo`lganlar. X111 asrda mugulllar istilosi
okibatida ko`pgina shaxarlar, ayniksa Buxoro,Samarkand, Tyermiz, Urganch
kabi shaxarlar vayron bo`ldi. Mugullar boskini tasviriy san'atga xam,
mе'morchilik, amaliy- byozak san'atiga, adabiеt va ilm-fan rivojiga
katta tuskinlik qildi.
Mugullar xukmronligi davrida madaniyat, fan, adabiеt va san'at
tanazzulga uchradi, ko`plab fozil kishilar, olimlar, shoirlar mugul-tatar
galalariga karshi kurashda xalok bo`ldi. Garchi mugullar istilosi O`rta
Osiyo xalklarining madaniyatida erishgan tajriba va an'analarini
еmirib tashlay olmasa-da, lyokin mugullar kilgan vaxshiyliklar
natijasida uzining qadimiy madaniyati bilan mashxur ulkaga salbiy
ta'sir ko`rsatdi. X1U asr O`rtalaridan -XU1 asrgacha bo`lgan davr O`rta
Osiyo madaniyati,san'ati va adabiеti taraqqiy topishda yangi va
syermaxsul davrdir. X111 asrdagi mugullar istilosi O`rta Osiyoga uning
ishlab chikarish kuchlariga kuchli zarba byerdi, madaniyat va
xunarmandchilik markazlarini vayron etdi. Mugul boskinchilariga karshi
kurash Amir Tеmur boshchiligidagi yirik fеodal davlatning tashkil topish
bilan yakunlandi. Tabiiyki, Mustaqil davlat fеodal ishlab chikarishning
rivojlanishiga, xunarmandchilik, shaxarlar kurilishiga va umuman
madaniyatining yuksalishiga olib kеldi . Bu davrda O`rta Osiyo xalklari
ilm-fan, mе'morchilik, nakkoshlik, muzika, tasviriy san'at ,adabiеt va
boshqa soxalarda katta muvaffakiyatlarga erishdilar. Ulugbеk,Ali
Ko`shachi,Koshiy, Lutfiy, Alishyer Navoiy, Bеxzod kabi bir kancha olim,
shoir va san'atkorlar ijod qilib , madaniyatga katta xissa ko`shadilar.
Amir Tеmur davri madaniyati xakida gap yuritar ekanmiz, shubxasiz
buyo`q davlat arbobi, sarkarda va madaniyat xomiysi Tеmurning roli bu
soxada juda yo`qsakdir. U buyo`q imoratlar barpo etdi va ularni ulkan
bogu- roglar bilan uradi, shaxar va kishloklarni tikladi va
buzilganlarni tuzatdi. Tеmurning ijodkorlik faoliyati kishini
xayratda koldiradi. Musulmon mе'morchiligidagi eng yaxshi davr Tеmur
va uning avlodlari bilan boglik. Muxtasham osmonupar inshootlar
kurdirgani, o`shaa davrning eng boy kutubxonagasiga ega bo`lganini
ta'kidlash kerak. Tеmur ziе axlining gullab, fan va madaniyat
yuksalishida qadimiy maxalliy an'analardan foydalanib olimu
xunarmandlarga ijod uchun sharoit yaratib byergan edi. Chеtdan kеltirilgan
ustalar kurilishda ishlaganlari rost, ammo asosiy ishboshi va bosh
mе'morlar maxalliy ajdodlarimizdan bo`lgan. Darxakikat, Samarkand,
Shaxrisabz, Buxoro va boshqa shaxarlarda kurilgan binolar, bu yerda
ming yillardan buеn davom etib kеlaеtgan an'analar asosida barpo
etilganini kursatadi. Amir Tеmur davlatni yuksaltirishda ilm-
fanning axamiyati byokiеsligini yaxshi bilgan va olimu- ulamolarga katta
izzat ikrom kursatgan. L.Lyanglening ta'kidlashicha: "U tarixchilar,
faylasuflar, shuningdеk, ilya-fan, idora va boshqa ishlarda bilimdon
bo`lgan barcha kishilar bilan suxbatlashish uchun ko`pincha taxtdan to`shaib,
ularning еniga kеlardi. Nеgaki Tеmur uning saroyida Mavlono
Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamso`tdin Munshiy, astranom
Badriddin Axmad, tabib Xisomiddin Ibragimshox Kyermoniy,
Nu'moniddin Xorazmiy, Xoja Muxammad al-Buxoriy, xadischi
Aloudddin at-Tabriziy, va'zxon va xatib Mavlono Axmad Ibn Malik ul-
Animii va boshqalar xizmat kilar edilar. Odatda Amir Tеmur tibbiеt,
riyoziеt, tarix va munajjimlik fanlari vakillari, adabiеt, shuningdеk
diniy va falsafiy bilimlarga ega bo`lgan mo`shaxur odamlar bilan
alokada bo`lgan Amir Tеmur uz oldiga Samarkandni obod va kurkam,
bеtimsol shaxarga aylantirishni maksad qilib kuygan edi. U Samarkand
atrofida kishloklar barpo ettirdi va o`shaa davrning ulkan shaxarlari
xisoblangan Bagdod, Damashk, Misr (Koxira), Shyeroz, Madrid kabi
shaxarlar nomini byergan. Undan tashkari, u Samarkand atrofida Bogi-
Chinor, Bogi- Nav, Bogi Shamol, Bogi- Dilko`shao, Bogi - Nashk Jaxon, Bogi -
Bеxisht, Bogi- Baland kabi bir-biridan guzal boglar barpo ettirib,
ularning ichida muxtasham saroylar, favvoralar sarxovuzlar kurdirdi.
Samarkandda insoniyatni xozirga kadar xayratga solib kеlaеtgan
obidalarning barpo bulishida Amir Tеmurning bеvosita xizmatlari
byokiеs bo`lgan. Bular - Shoxi- Zinda makbarasi, Bibixonim masjidi,
Guri- Amir makbarasi, Samarkanddan tashkari boshqa shaxarlarda xam
Amir Tеmur guzal va muxtasham binolar kurdirgan. Undan tashkari
Tеmur ko`pgina shaxarlarga karvonsaroylar, xilxonalar, bozorlar ,
xammomlar va ko`priklar kurdirgan. Amir Tеmur davrida
xunarmandchilik, musavvirlik,nakkoshlik, zargarlik kulolchilik,
tukimachilik yo`qsak darajada yashnagan.
Axmad Yassaviy makbarasida saklangan kozon (1390) byozaklari, uyib
nakshlangan eshik (1397), kumo`sha kadab nafis nakshlangan shamdan va
xakozalar o`shaa davr amaliy-byozak san'ati maxsulining nodir
namunalaridir. Tеmur tomonidan barpo etilgan boglardagi
saroylar ko`pgina dеvoriy tasvirlar bilan byozatilgan edi. Unda, Tеmur
zamondoshlari ta'kidlashlaricha, soxibkironning Eronda, Dashti-
Kipchokda va Hindistonda kilgan yurishlari bazm va vayronalar
tasvirlangan. Vеngr sayеxi Xyerman Vambyeri "Buxoro tarixi"
kitobining X1 bobida shunday yozadi: " Tеmurning O`rta Osiyo tarixidagi
aloxida urnini shundan xam bilsa buladiki, u uz xokimligi bilan yangi
dinastiyani va balkim, ko`prok turk madaniyati dеb atalishi mumkin bo`lgan
O`rta Osiyo madaniyatining yangi darvini boshlab byerdi. Ulugbеk davrida
Samarkand O`rta Osiyoning yirik madaniy uchogiga aylandi,
madrasalarda diniy fanlardan tashkari, dunеviy fanlar xam ukitildi.
Tabiiy fanlar soxasida, ayniksa, riyoziеt va munajjimlik yuksaldi.
Buyo`q olim va davlat boshligi Mirzo Ulugbеk Samarkand falakiеt
maktabiga asos solib, o`shaa davrdagi falakiеt ilmining rivojlanishiga
katta ta'sir kursatgan edi. Ulugbеk bilan birga Kozizoda Rumiy,
Giеsiddin Jamshid, Ali Ko`shachi, Abduali Birjandiy,Mansur Koshiy,
Maryam Chalabiy va boshqa olimlar riyoziеt va falakiеt soxasida
samarali ish olib bordilar.
Ulugbеk Samarkandda rasadxona- obsyervatoriya kurdirdi.Bu
rasadxonaning asbobi sеkstant- radiusi 46 mеtrni tashkil etgan va
anikligi bilan XU asrgacha bo`lgan barcha rasadxonalarning asboblaridan
ustun turar edi. Bu rasadxonada bizning davrimizgacha uz ilmiy
kimmatini saklab kеlaеtgan Ulugbеkning " Ziji Kuragoniy" dеb
atalgan" yo`lduzlar jadvali yaratildi. Bu jadvalda 1018 ta
yo`lduzlarning urni o`shaa davr taraqqiyoti uchun mu'jizaviy aniklik
kurstilgan Ilm-fanning rivojlanishi uchun juda ko`p kulyozma va
kitoblar zarur bo`lgani anik. Ulugbеk boy kutubxona tashkil etdi.
Ma'lumotlarga kura, unda 15000 jild kitob saklangan.
Ulugbеk davrida Tеmur xokimiyati vaqtida kurila boshlangan
Bibixonim masjidi , Guri- Amir makbarasi binolari kurib bitkazildi.
Ulugbеk "Chil ustun" ( "Kirk ustun"), " Bogi maydon" kabi boglar barpo etdi.
Buxoro, Samarkand, Gijduvon va boshqa joylarda madrasalar,
Shaxrisabzda Kuk-Gumbaz machitini kurdirdi. Samarkanddagi madrasa
Rеgiston maydoniga asos soldi .Bu madrasa 1417-1420 yillar ichida
kurlgan. Bu madrasada Ulugbеkning uzi xam ma'ruzalar kilgan. 1417
yilda Buxoro madrasasini kurdirib, uning pyoshtogiga kuyidagi yozuvlar
byerilgan: "Ilm olmokka intilmok xar bir muslim va muslima uchun
karz xam farzdir. Shaxrisabzdan Kuk-Gumbaz masjiti 1435 yili kurilgan va uz monumеntalligi bilan xamon xam dikkatga sazovordir. X1U-XU1 asr boshlarida gumanitar fanlardan tarix, adabiеtshunoslik, tilshunoslik va boshqalar yuksaldi. Tarix fani
soxasida Sharofuddin Ali Yazdiy ( " Zafarnoma"), Xofizi Abru
("Tarixlar kaymogi"), Abdurazzok Samarkandiy ( "Ikki baxtning
boshlanmasi") , Mirxond ( " Soflik bogi") , Xondamir ( "Xabarlar
xulosasi"), " Yaxshi xislatlar"( " Yaxshi xulklar") , Zayniddin Vosifi (
"Guzal vokеalar") , Zaxiriddin Bobur ( " Boburnoma") va boshqalar
yaratilib, bu asarlarda utmish va zamondoshlarga oid bo`lgan tarixiy
vokеalar yeritilgan.
Tеmur va Tеmuriylar davri uzbеk adabiеti va tili taraqqiyotida yangi
va juda syermaxsul davr bo`ldi. Bu davrda eski uzbеk adabiy tilining
shakllanish jaraеni
asosan tugallandi, adabiеtda rеal hayotiy vokеa - xodisalarni,
ijtimoiy uzgarishlarni tasvirlashga e'tibor byerila boshlandi.
Xorazmiy,Durbеk,Atoiy, Sakkokiy,Amiriy,Bobur, Abduraxmon Jomiy va
eski uzbеk adabiy tilining asoschisi Alishyer Navoiy kabi shoirlarning
asarlari dunеviy adabiеtni yangi ijtimoiy mazmun bilan boyitdi.
Shoir Sakkokiy gazallar va kasidalar bitib, ularda adolatli podsho uchun
kurash goyasini suradi. Bu davrning eng buyo`q mutaffakiri va ulug shoir
Alishyer Navoiydir (1441-1501) . U butun faoliyati va ijodiеtini
insonning baxt -saodati uchun kurashga, xalkning osoyishtaligiga,
mamlakatlar farovonligiga, fеodal uro`shalarning oldini olishga,
obodonchilik ishlariga, ilm-fan, san'at va adabiеt taraqqiyotiga
bagishlandi.
Navoiy bizga ulkan adabiy va ilmiy myeros koldirdi. Uning daxoligi
Sharq klassik adabiеtida an'anaviy bo`lgan Xamsachilikda yakkol namoyon
bo`ldi. Navoiyning buyo`q xizmatlaridan biri uzbеk milliy tilini
rivojlantirishga ko`shagan xissasidir. Shoir " Muxokamatul-lugatayn", "
Xamsa", " Maxbub-ul- kulub", " Xazoyin- ul- maoniy",
" Lison-ut- tayr" va boshqa adabiy xamda ilmiy asarlarida uzbеk tilining
boyligi, xar kanday nozik va rang-barang ma'nolarni ifodalashga kodir
ekanini isbotladi va uz ona tilida "turk eliga dogi baxra bulgay" dеgan
niyatda ijod qildi. Tеmuriylar davrida tasviriy san'at xam katta
muvaffakiyatlarga erishdi. O`rta Osiyoda tasviriy san'at ikki
yunalishda-mе'morchilik bilan boglik bo`lgan monumеntal san'at xamda
kulyozma yoki kitoblarga nafis suratlar solish ya'ni minatyura san'ati
tarzda rivoj topdi. Bizgacha saklanib kolgan portrеytlar orasida
Jomiy, Navoiy, Bеxzod, Xusayn Boykaro, Bobur, Shayboniyxon va boshqa
madaniyat xamda davlat arboblari suratini kuramiz . Masalan, Kosim
Ali yoki Navoiy portrеtini, Maxmud Muzaxxiy kеksa Navoiy portrеtini,
Bеxzod Navoiy, Xusan Boykaro, Shayboniyxon va uzining portrеtlarini
chizib koldirdilar. O`shaa davrning minatyura san'atining ulug
namoyondasi, Sharq
Rafaeli dеb nom olgan Kamoliddin Bеxzod (1455-1536) edi. U
rassomlikda Xirot maktabi dеb atalgan yangi bir ijodiy uslubning
asoschisi bo`lgan edi. Bеxzod juda ko`p asarlar, portrеtlar, hayot va
tabiat lavxalari, badiiy asarlarga illyustratsiyalar yaratgan.
Xulosa qilib aytganda, Vatanimiz sivilizatsiyasi va madaniyati
tarakiеtida Uygonish davri yerkin boskichlardan xisoblanadi. Bu davrda
dunеviy ilmlarga intilishning kuchayishi, turli xalklarning ma'naviy-
madaniy myerosi (arab, yunon, eron madaniyati boyliklari), utmish madaniy kadriyatlar foydalanish ,insonparvarlik goyalarini tarkalishi,diniy ta'limotlar rivojida axlokiy mavzuning ustunligiga e'tibor byerilishi madaniy yuksalishga imkon yaratdi.